شهدای ایران: کتاب صلح امام حسن (ع)؛ اثر شیخ راضی آل یاسین، اولین بار در سال ۱۳۴۸ در ایران با ترجمه رهبر معظم انقلاب منتشر شد. این کتاب از معدود آثار تحلیلی و تفصیلی است که درباره زندگانی امام حسن مجتبی(ع)، موقعیت سیاسی او و شرایط صلح امام با معاویه سخن گفته است. کتاب در زمره متقن ترین کتب تاریخی در موضوع خود است و مؤلف در آن به موضوعاتی پرداخته که در کتب مشابه به آنها کمتر توجه شده است. منابع پژوهشی این اثر نیز قریب به صد منبع معتبر و ارزشمند است. مؤلف بیش از آن‌که به نقل گزارش های تاریخی بپردازد، به بیان و تحلیل اوضاع و شرایط از نگاه خود پرداخته است، اما با این حال از ارجاع به منابع و استناد به آنها غفلت نکرده و به منابع مختلفی در متن و پاورقی توجه داده است که این منابع همان مصادر دست اول تاریخی هستند. به مناسبت رونمایی نسخه صوتی این اثر نگاهی انداختیم به این نگاه تا اهمیت ترجمه آن در عصر خفقان پهلوی و همچنین محتوایش را بررسی کنیم.

آل یاسین را بهتر بشناسیم
شیخ راضی آل یاسین، فرزند شیخ عبدالحسین بن شیخ باقر از علما، محققان و مورخان نجف بود که در سال ۱۳۱۴. ق متولد شد و در ۱۵ ذیقعده سال ۱۳۷۲. ق یعنی درست سال انتشار کتابش؛ «صلح‌الحسن» درگذشت. وی پیش از آن افزون بر «دیوان جابر ابی النوادر»؛ شاعر نام‌آشنای عراقی، کتابی نیز با عنوان «تاریخ ‌الکاظمیه فی‌القدیم والحدیث» و کتابی با عنوان «اوج‌البلاغه» در خطبه‌های امام حسن و امام حسین علیهما السلام تألیف کرد. اصولا خاندان آل‌یاسین یکی از خاندان‌های علمی بزرگ نجف است که نه تنها شیخ‌راضی بلکه عالمان، فقیهان و مورخان برجسته‌ دیگری هم داشته و دارد.

شیخ راضی، یک کتاب دیگر با عنوان «تاریخ الکاظمیه فی القدیم و الحدیث» هم دارد که در یک مجلد قطور، تاریخ زادگاه خود را به تصویر کشیده است. این کتاب تمام خصوصیات و ویژگی‌های شهر کاظمین را به همراه جدیدترین اطلاعات تا عصر مؤلف به سبک جذاب بیان می‌کند، اما با کمال تأسف امروز در دسترس نیست.

در ایران شیخ راضی را بیشتر با کتاب «صلح الحسن» می‌شناسند. این کتاب نخستین بار در اسفندماه ۱۳۴۸ با عنوان «صلح امام حسن (ع)؛ پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه تاریخ» و با ترجمه رهبر معظم انقلاب به چاپ رسید. در باب اهمیت کتاب، می‌توان به گوشه‌ای از مقدمه‌ای که در نسخه چاپ اول کتاب توسط مترجم درج شده است، اشاره کرد:

«پیش از ترجمه‌ این اثر در فکر تهیه‌ نوشته‌ای در تحلیل موضوع صلح امام حسن بودم و حتی پاره‌ای یادداشت‌های لازم را نیز گردآورده بودم؛ ولی امتیازات فراوان این کتاب مرا از فکر نخستین بازداشت و به ترجمه‌ این اثر ارزشمند وادار کرد. مگر که جامعه فارسی‌زبان نیز ـ چون من ـ از مطالعه‌ آن بهره گیرد و هم برای اولین‌بار درباره این موضوع بسی با اهمیت، کتابی از همه‌رو جامع، در معرض افکار جویندگان و محققان قرار گیرد.»

یک مترجم نکته‌سنج
درمورد ترجمه این کتاب شاید مهم‌ترین زاویه دید، نگاه تاریخی به موضوع باشد. رهبر در سال ۱۳۴۸ یعنی در اوج خفقان رژیم طاغوتی پهلوی این اثر را منتشر کرده‌اند. از یک‌سو جریانات مبارز ملتقط یا مارکسیستی با به سخره گرفتن معارف اسلامی، این مکتب مترقی را فاقد راهبرد و راهکارهای مبارزاتی می‌دانستند و از سویی دیگر، جریانات به‌ظاهر مذهبی نیز برای فرار از سختی جهاد و مبارزه با طاغوت، با برداشت غلط از سیره‌ این امام بزرگوار و مبارز، در خانه نشستن، کنج عزلت گزیدن و عدم مبارزه را تجویز می‌کردند. در چنین شرایطی ترجمه کتابی با موضوع صلح امام حسن (ع) می‌تواند رندانه‌ترین پیامی باشد که یک محقق و اندیشمند متعهد می‌تواند به جامعه بدهد.

برای مثال در فصل چهارم این کتاب؛ «کوفه در روزهای بیعت»، با گونه‌شناسی مردم کوفه مواجه می‌شویم. امویان، خوارج، شکاک‌ها، الحمراء و در نهایت شیعیان، پنج گروهی هستند که در آن زمان در کشمکش جدی هستند و اختلافات اندیشه و سیره گروه های مختلف در سال ۴۸ و بعد از آن، تا حد زیادی این برهه زمانی از تاریخ را به ذهن متبادر می‌کند.

از حیث ادبیات، ترجمه کتاب ترجمه‌ای‌ست که در عین این‌که بسیار به متن اصلی وفادار است، اما زبانی سلیس و روان دارد و پیام کلی را بدون هیچ کم و کاستی از زبان مبدا به مقصد انتقال می‌دهد. در ترجمه صلح امام حسن (ع)، با نسخه ای مواجهیم که نزدیک‌ترین معادل طبیعی زبان مبدا را نخست از نظر معنا ، سپس با رعایت سبک در زبان مقصد می‌توان یافت. آگاهی کامل مترجم از موضوع، درک صحیح از پیام متن و آشنایی با سبک هر دو زبان از مهم‌ترین ویژگی‌های ترجمه این اثر است.

خدمتی بزرگ و شایسته به جامعه اسلامی
محمدحسین رجبی دوانی، پژوهشگر تاریخ اسلام
امام حسن مجتبی علیه السلام بعد از امیرالمومنین علی‌علیه السلام هم به امامت و هم به خلافت رسید و این دو بزرگوار، در تاریخ شیعه تنها امامانی بودند که به حکومت ظاهری رسیدند. امام مجتبی علیه السلام در زمان خود با معارض سرکشی چون معاویه مواجه بود و معاویه با رشوه و تهدید تلاش کرد جامعه را با خود همراه کند تا بتواند امام را از مسند خلافت به پایین بکشد. خیانت کوفیان به امام حسن علیه السلام موجب شد ایشان از خلافت کناره‌گیری و حکومت را به معاویه واگذار کنند. تا اینجای تاریخ، خلافت به عنوان امری معنوی در جامعه اسلامی تلقی می‌شد اما با عمل قبیح معاویه در حقیقت خلافت از مسیر خود خارج شد و معاویه با دسیسه و عناد خود خلافت را بدل به امری موروثی کرد. این مسائل، شیب انحراف جامعه اسلامی از مسیر پیغمبر اکرم (ص) را شدت بسیار بخشید. با این مقدمه‌ می‌توان نتیجه گرفت این برهه، دوره حساس و مقطعی مهم در تاریخ اسلام است که دانستن این‌که جامعه اسلامی چرا باید به جایی برسد که فرزند پیغمبر را برنتابد و با ظالم و معاندی چون معاویه بیعت کند، لازم و واجب می‌نماید.

در مفصل ترین کتب و منابع تاریخی، متاسفانه غالبا بحث تاریخ زندگی امام حسن مجتبی علیه السلام و روایت صلح ایشان با معاویه، ناقص، نارسا و کوتاه است و معمولا اطلاعات و داده‌های لازم برای تحلیل همه جانبه در این خصوص در منابع تاریخی موجود نیست. شیخ راضی آل یاسین جزء معدود کسانی در تاریخ است که به این مهم توجه کرد و برای تبیین شرایط حکومتی و اجتماعی آن روزگار زحمت بسیارکشید و با استفاده از منابع مختلف و دیریابی این اثر را پدید آورد تا بتواند به درستی ترسیمی از وضعیت جامعه عصر امام حسن مجتبی علیه السلام ارائه کند. در واقع کتاب صلح امام حسن (ع) خلایی که در این عرصه بود را در منابع تاریخی پر کرد.  رهبر انقلاب با این‌که هنگام انتشار این کتاب، در اوج جوانی بودند اما تیزبینی و دوراندیشی ایشان سبب شد که متوجه اهمیت این اثر گرانقدر بشوند و چون محتوای این کتاب در دسترس عموم مردم نبود، با ترجمه آن خدمت بزرگی به جامعه اسلامی نمودند. نسلی که در آن روزگار در حوزه پژوهش های اسلامی فعالیت می‌کردند، عموما اهل قلم، علما و فضلایی بودند که در حوزه ادبیات عرب ید طولایی داشتند و بسیار کارکشته بودند. از این حیث می‌توان گفت، کتاب به لحاظ کیفیت ترجمه نیز یکی از بهترین نمونه های ترجمه از زبان عربی به فارسی است.