شهدای ایران؛ کشته شدن 16 نیروی قره باغ در درگیری های صبح امروز، خبر از آن می دهد که اوضاع به سمت پیچیده تر شدن می رود.

حالا بیم آن می رود که به شکل جدی و فراگیر، یک بار دیگر آتش جنگ بین ارمنستان و آذربایجان برافروخته شود. چرا که ایروان و باکو این بار و در دومین درگیری سال 2020 میلادی، جدی تر از قبل، به رویارویی برخاسته اند.

سرگرد آنار ایواز اف سخنگوی وزارت دفاع جمهوری آذربایجان، با انتشار این خبر در یک کنفرانس مطبوعاتی، اعلام کرده که در منطقه فضولی، روستاهای قاراخان بیگلی، گروند، گرده ریز و عبدالرحمان علیا، آزاد شده و کنترل این روستاها، الان در دست نیروهای آذری است. در منطقه جبراییل، موروداغ و آغ دره نیز پیشروی هایی صورت گرفته است. ارتش ارمنستان منطقه قاپان‌لی شهرستان ترتر، مناطق چراخلی و قاروند شهرستان آغ‌دام، روستاهای الخانلی و شکروبیلی در شهرستان فضولی و روستای چوجوخ مرجان جبرئیل در مرز جمهوری آذربایجان را توپ باران کرد و فرماندهی ارتش جمهوری آذربایجان، حملات متقابل در طول خط مقدم جبهه انجام داد.

آماده باش در ارمنستان، حالت جنگی در آذربایجان
صبح روز یکشنبه و پس از شلیک نخستین گلوله ها، ارمنستان اعلام آماده باش نظامی کرد.

الهام علی اف رئیس جمهور آذربایجان نیز، ابتدا شورای عالی فرماندهی نظامی را تشکیل داد و سپس به پارلمان کشورش رفت و بعد از ظهر امروز حالت جنگی اعلام کرد.

این اقدام علی اف در حالی انجام شده که در درگیری های دو ماه پیش، تمایل چندانی به تحرک نظامی نشان نداده و مورد انتقاد قرار گرفته بود.

الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان امروز اعلام کرد: اجازه پایمال شدن خون شهدایمان را نخواهیم داد. خودروهای نظامی متعلق به ارتش ارمنستان را منهدم کردیم. ما از خاک خود دفاع می کنیم و قره‌باغ متعلق به آذربایجان است.

چالش های یک معضل قدیمی
معضل قره باغ، در بطن خود، یک معضل نقطه ای و بدون ارتباط با تحولات پیرامون خود نیست و ریشه حقیقی اختلافات اراضی و قلمروهای سیاسی در قفقاز و آذربایجان را باید در گذشته دور بررسی کرد.

با آن که در دوران سقوط نظام پادشاهی روسیه، قفقاز از روسیه جدا شده و آذربایجان و ارمنستان، استقلال پیدا کردند، اما در کمتر از یک سال، ارتش سرخ، استقلال کوتاه مدت را از آنان گرفت و به خاک اتحاد جماهیر شوری ضمیمه شدند.

اما در سال 1991 میلادی و پس از انحلال مدل سوسیالیستی شوروی، آذربایجان و ارمنستان نیز دوباره اعلام استقلال کردند.

تا آن زمان، وجود یک سیستم قدرتمند مرکزی، مانع از اختلافات آنان شده بود، اما موقعیت خاص قره باغ، مشکلات تازه ای به همراه آورد. چرا که ارامنه ساکن قره باغ، با استفاده از فاکتور برتری جمعیتی، رفته رفته قدرت گرفتند.

ارامنه قره باغ با به دست گیری کنترل نواحی قره باغ کوهستانی، استانی خود مختار در جمهوری آذربایجان و اشغال هفت ناحیه پیرامونی آن در خاک جمهوری آذربایجان به عنوان مناطق حائل، موفق شدند حدود یک پنجم اراضی جمهوری آذربایجان را به کنترل خود دربیاورند.

دو جمهوری سابق اتحاد شوروی یعنی ارمنستان و آذربایجان، 4 سال منتهی به استقلال‌شان در 1991 را در کشمکش و 4 سال آغاز استقلال را در جنگ بر سر قره‌باغ کوهستانی سپری کردند.

آنها از سال 1995 تاکنون در وضعیت آتش بس قرار داشتند اما در آوریل 2016 درگیری و برخورد نظامی در منطقه قره باغ را تجربه کردند.

ارمنستان، در درگیری‌های دو ماه اخیر، شهر طاووس در شمال غربی خاک آذربایجان را هدف قرار داد که در سمت ارمنی تاووش نامیده می‌شود و کیلومترها از محل نزاع در قره باغ دور است و در نزدیکی مرز مشترک آذربایجان با ارمنستان و گرجستان و در شمال غربی شهر گنجه قرار دارد. آذربایجان مرزهای ارمنستان را به رسمیت می‌شناسد و ادعای ارضی درباره ارمنستان ندارد، اما ارمنستان در 30 سال گذشته 1/5 درصد خاک آذربایجان را به رغم دست‌کم 3 قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل تحت اشغال خود داشته و کیلومترها دورتر از منطقه مورد نزاع، به طاووس حمله می کند.

منطقه طاووس، منطقه ای راهبردی برای آذربایجان است که دروازه این جمهوری به گرجستان و از آنجا به ترکیه محسوب می‌شود.

خط لوله گاز تاناپ که گاز طبیعی میدان گازی شاه دنیز در دریای خزر را از طریق گرجستان به ترکیه و از آنجا به اروپا می‌رساند از این منطقه رد می‌شود.

همچنین خط لوله نفت باکو-تفلیس- جیهان نیز از همین منطقه رد می‌شود.

اگر ارمنستان بتواند به کوهستان‌های منطقه طاووس مسلط شود خواهد توانست ترانزیت انرژی از آذربایجان به ترکیه را متوقف کند و آذربایجان را با بحران اقتصادی مواجه سازد.

معضل اصلی بر سر راه مذاکره
یکی از معضلات سیاسی مربوط به این ماجرا، این است که ارمنستان می خواهد در مذاکرات مربوط به قره باغ، هیاتی از ارامنه قره باغ نیز به عنوان طرف سوم، حضور داشته باشند.

اما جمهوری آذربایجان به شدت با این ایده مخالف است و آن را به عنوان مکر و حیله ای برای مشروعیت بخشیدن به ارامنه قره باغ قلمداد می کند.

جمهوری آذربایجان، همچنین با برگزاری رفراندوم نیز مخالف است. چرا که اغلب آذری ها کوچیده اند و اگر قرار بر گذاشتن صندوق رای باشد، پیروزی از آن ارامنه  خواهد بود.

همچنین ایده الحاق نیز به شدت از سوی آذربایجان رد شده و خواهان این است که اراضی مزبور آزادسازی شود و سپس تحت شرایط خاص، خودمختاری های مرتبط به دولت مرکزی آذربایجان را به قره باغ ارائه دهد.

معنی روشن این معضل این است که از نگاه باکو، خود خاک قره باغ، از منظر تاریخی، حقوقی و جغرافیایی، به آذربایجان تعلق دارد اما مردمانی که در قره باغ زندگی می کنند، غالباً ارامنه ای هستند که حاضر نیستند حاکمیت آذربایجان را بپذیرند.

موضع تهران
ذکر این نکته لازم است که سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در سالیان گذشته در قبال مناقشه قره‌باغ، همواره سیاست مصالحه، تعادل و آشتی‌جویی بوده است.

تهران تلاش کرده تا در این حوزه، سیاست متوازن‌سازی و خط و مشی حل و فصل اختلافات کشورهای همجوار را دنبال کند.

از دید جمهوری اسلامی ایران، ثبات منطقه در گرو حل مناقشه‌های موجود و جلوگیری از بروز زمینه برای  مناقشه جدید است.

چنین هدفی، صرفاً در چارچوب همکاری‌های منطقه‌ای میسر است.

ایران، تشدید درگیری‌ها در قره‌باغ را همچون منبع ناامنی در منطقه می‌داند و همواره خواهان توقف فوری نزاع، خشونت‌ و درگیری بوده است.

در این راستا، ایران ضمن ابراز نارضایتی از مداخله بازیگران غیر منطقه‌ای، همواره آمادگی خود را برای انجام میانجی‌گری میان طرفین مناقشه اعلام کرده است.

در درگیری امروز نیز محمد جواد ظریف وزیر خارجه کشورمان در پیامی توییتری نوشت:«ایران به دقت خشونت هشدارآمیز در منطقه قره باغ را زیر نظر دارد. ما از همه طرفها خواستار پایان سریع خصومت ها و گفتگو برای حل اختلافات هستیم. همسایگان ما اولویت ما هستند و ما آماده فراهم کردن شرایطی خوب برای گفتگوها هستیم. منطقه ما اکنون به صلح و آرامش نیاز دارد.

همچنین سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در این خصوص گفت: جمهوری اسلامی ایران از نزدیک و با نگرانی درگیری های نظامی میان جمهوری آذربایجان و جمهوری ارمنستان را دنبال می کند و ضمن دعوت طرفین به خویشتنداری، خواستار توقف فوری درگیری ها و آغاز گفتگو میان دو کشور است.

خطیب زاده از آمادگی ایران برای استفاده از همه ظرفیت های خود به منظور برقراری آتش بس و آغاز گفتگوها میان طرفین خبر داد.

روسیه خواهان آتش بس است
مسکو در اولین واکنش به آغاز مجدد درگیری و جنگ میان آذربایجان و ارمنستان در منطقه قره‌باغ که تلفاتی را در میان غیرنظامیان به همراه داشته، خواهان «آتش بس فوری» در این منطقه شد.

به همین خاطر، وزارت امور خارجه روسیه با انتشار بیانیه ای، خواهان توقف فوری درگیری ها و آغاز گفتگو و مذاکرات برای تثبیت اوضاع در منطقه شد.

نقش کم رنگ گروه مینسک در مناقشه
تلاش و میانجی گری برای حل تنش بین باکو و ایروان، نتیجه بخش نبوده و انتقادات از گروه مینسک، بالا گرفته است.

گروه مینسک (OSCE Minsk Group) در سال 1992 توسط کنفرانس امنیت و همکاری در اروپا (اکنون سازمان امنیت و همکاری اروپاOSBE) برای تشویق حل و فصل صلح آمیز و مذاکره شده برای درگیری میان آذربایجان و ارمنستان بر سر منطقه ناگورنو قره‌باغ ایجاد شد.

گروه مینسک به ریاست مشترک فرانسه، روسیه و آمریکا تشکیل می‌شود. علاوه بر این، کشورهای شرکت کننده زیر را شامل می‌شود: بلاروس، آلمان، ایتالیا، پرتغال، هلند، سوئد، فنلاند، ترکیه و همچنین ارمنستان و آذربایجان.

مشکل اینجاست که گروه مینسک، نه تنها برای حل مشکل مزبور، یک استراتژی همه جانبه و قابل اجرا در نظر نگرفته، بلکه از ظرفیت های میانجی گری، برای حفظ آتش بس و تشویق به مذاکره نیز استفاده نکرده و در نتیجه این معضل، روز به روز پیچیده تر شده و لاینحل مانده است.

ترکیه چه می گوید؟
در پرونده اختلافات ارمنستان – آذربایجان، ترکیه نیز یک بازیگر مهم  اثرگذار است. حمایت تمام و کمال جمهوری ترکیه از جمهوری آذربایجان، امر عجیبی نیست. در مورد دلایل اهمیت این رابطه از منظر منافع آنکارا، می توان به دلایل زیر اشاره کرد:

1.پیوستار نژادی و قومی ترکیه و آذربایجان، از منظر دولتمردان آنکارا، موضوع مهمی است و حالا عبارت «یک ملت، دو وطن» در ادبیات سیاسی ترکیه، عبارتی آشنا و جا افتاده است و با توجه به اختلافات تاریخی عمیقی که بین ترکیه و ارمنستان وجود دارد، ترکیه همواره از آذربایجان حمایت کرده و بنا بر اطلاعات منتشر شده در رسانه های ترکیه، ارمنستان نیز در چندین مقطع تاریخی، سلاح و امکانات در اختیار پ.ک.ک گذاشته است.

2.ظرفیت گازی آذربایجان و موضوع مهمی همچون پروژه تاناپ یا انتقال گاز آذربایجان به ترکیه که در دوران اقتدار حزب عدالت و توسعه انجام شده، آنکارا و باکو را به همدیگر، نزدیک و نزدیک تر کرده است. فاز آسیایی این پروژه به طول 1850 کیلومتر در سال 2019 میلادی به بهره برداری رسیده و تداوم آن برای ترکیه اهمیت بالایی دارد.

3.تقویت جایگاه ترکیه در آسیای میانه و قفقاز و بهره گیری از ظرفیت های سیاسی و اقتصادی «شورای ترک» و حتی ایده تاسیس ارتش کشورهای ترک زبان، در گرو تداوم روابط استراتژیک ترکیه و آذربایجان است و در چند سال اخیر، آذربایجان در حوزه صنایع دفاعی نیز از حمایت های ترکیه برخوردار شده و حتی کم نیستند شمار برخی از سیاستمدارانی که معتقد به ضرورت اعزام نظامیان ترکیه به آذربایجان هستند.

اما طبیعتاً چنین موضوع حساسی، موازنه روسیه را به یاد دولتمردان آنکارا می آورد و در این مورد نگرش محتاطانه ای دارند.

ابراهیم کالن سخنگو و مشاور سیاست خارجی رئیس جمهور، مصطفی شن توپ رئیس پارلمان، ژنرال خلوصی آکار وزیر دفاع، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور، از مهم ترین مقامات سیاسی بودند که در حمایت از آذربایجان موضع گیری کردند.  

مرال آکشنر رهبر حزب خوب و از مخالفین اردوغان و همچنین دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی و دیگر مقامات سیاسی ترکیه نیز همگی در کنار باکو ایستادند.

دولت باغچلی رهبر حزب حرکت ملی و شریک اردوغان در ائتلاف جمهور نیز در اظهاراتی معنی دار، ارمنستان را عملاً تهدید و اعلام کرد: «چنین احتمالی وجود ندارد که ارمنستان، بتواند در برابر ملت ترک، خود را سر پا نگه دارد.»

در پایان باید گفت، معضل قره باغ در سه دهه گذشته به یک موضوع حقوقی – امنیتی پیچیده تبدیل شده و شواهد نشان می دهد که اراده ای جدی برای حل دیپلماتیک آن وجود ندارد.