شهدای ایران: یکی از اجتماعات شکوهمند و فرهنگ‌ساز اسلامی در مراسم حج رقم می‌خورد؛ مراسمی که امسال به دلیل رواج ویروس کرونا برای بسیاری از مسلمانان لغو شده و آرزوی آن بر دل مشتاقان بیت‌الله الحرام باقی مانده است. با این وجود، ماه مبارک ذی‌الحجه فرصت مغتنمی است تا با گوشه‌هایی از درس‌ها، آموزه‌ها و نکات مهم در حج آشنا شویم.

خبرنگار ما در گفت‌وگویی که با حجت‌الاسلام حسین فاضلی، پژوهشگر و کارشناس مسائل دینی، انجام داده به بررسی آموزه‌ها و درس‌های در تجمع عظیم و انسان‌ساز حج پرداخته است. آن طور که این کارشناس دینی توضیح می‌دهد، رمز نجات از عذاب آخرت و در امان ماندن از هر گونه فشاری در آن عالم منوط به این است که انسان در این دنیا مرتکب گناه نشود و واجبات دینی را به جا بیاورد.

اگر هم کسی مرتکب گناهی شد، توبه حقیقی داشته باشد و از آن گناه بعد از پشیمانی، پرهیز کند. در مورد حج گفته شده که حج مقبول آن است که انسان توبه کرده باشد. پس کسی که توبه کرده و به زیارت خانه خدا مشرف شده، اگر بعد از آن گناهی نکند، مورد مغفرت قرار می‌گیرد و از عذاب در امان خواهد بود. در مورد تأثیر حج و طواف بر گرد کعبه روایت‌های زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد مؤمن با این عمل از عذاب قیامت در امان می‌ماند. به عنوان مثال امام صادق علیه السلام در این باره فرموده‌اند: «کمترین اجر و پاداشی که نصیب حاجی می‌شود، آن است که از عذاب و آتش جهنم نجات پیدا می‌کند و از گناهان مانند زمانی که از مادر متولد شده، پاک می‌شود.» همچنین فرموده‌اند: «کسی که از انجام مناسک حج و یا عمره برمی‌گردد، مانند کودکی است که هرگز گناهی مرتکب نشده و معصومانه زندگی می‌کند.»

تغییرات پرده کعبه در طول تاریخ

هر کسی که به سفر حج مشرف شده باشد، دیده است که بیت‌الله الحرام با پارچه‌ای پوشانده شده است. در تصاویر کعبه هم این موضوع دیده می‌شود و حتی در عکس‌های بسیار قدیمی می‌بینیم که روی کعبه پارچه‌ای انداخته شده است. سابقه این امر به چه زمانی مربوط است؟

پوشاندن بیت الله الحرام از قرن‌ها پیش مرسوم بوده است. نه‌تنها در عکس‌های بسیار قدیمی می‌توانیم این موضوع را مشاهده کنیم، بلکه حتی وقتی تاریخ را مطالعه می‌کنیم به این موضوع می‌رسیم. حتی منصبی با عنوان «پرده‌داری» کعبه به همین علت به وجود آمد و افرادی بودند که مسئولیت نگهداری و تعویض و تغییر پوشش خانه خدا را داشته‌اند.

آن طور که از روایت‌ها مشخص می‌شود گویا اولین افرادی که خانه خدا را با پارچه‌ای پوشاندند، حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل علیهماالسلام بوده‌اند. این موضوع مطلبی است که از احادیث ائمه اطهار علیهم السلام و به خصوص از سخنان گران‌بهای امام صادق علیه السلام مشخص می‌شود.

هرچند که برخی از برادران اهل سنت اعتقاد دارند که شخصی به نام تبع یا اسعد حمیری اولین نفری بوده که بیت الله الحرام را با پارچه‌ای پوشاند و البته می‌گویند او برای کعبه دری قرار داد. در عین حال برخی از روایت‌ها این طور عنوان می‌کنند که اولین کسی که خانه کعبه را پوشاند، حضرت اسماعیل علیه السلام بوده است و تبع سال‌ها بعد، پوشش کعبه را به پوششی از جنس چرم تغییر داد.

مگر جنس پارچه‌ای که کعبه را می‌پوشاند، در طول تاریخ تغییر کرده است؟

بله. آن طور که تاریخ مشخص می‌کند، بیت الله الحرام در دوران قبل از ظهور اسلام و بعثت رسول اکرم صلی‌الله علیه و آله، با پارچه‌ای از جنس چرم پوشانده می‌شد؛ اما رسول خدا صلی‌الله علیه و آله این پارچه را تغییر داده و کعبه را با پارچه‌ای یمنی پوشاندند. بعد از رحلت آن حضرت، خلفای دوم و سوم کعبه را با پارچه‌ای مصری و سفید و نازک که قباطی نامیده می‌شد، پوشاندند. البته در برخی از منابع عنوان شده که قبل از ظهور اسلام هم کعبه با همین پارچه سفید و نازک پوشانده می‌شد.

در قرن دوم هجری حسین بن افطس طالبی شورشی بر پا کرد و مکه را در تصرف خودش درآورد. بعد از این تصرف، وارد کعبه شد و همه پارچه‌هایی که آنجا وجود داشت از آن خود کرد. بعد هم بیت الله الحرام را با پارچه‌ای از جنس ابریشم به رنگ زرد و سفید پوشاند.

چند سال بعد که مأمون به خلافت رسید، به او خبر دادند که پارچه روی کعبه که آن زمان به رنگ قرمز بود کهنه شده. او هم دستور داد که پارچه‌ای از جنس ابریشم سفید دوختند و بر روی کعبه نصب کردند.

پرده سیاه بر بیت الله الحرام

اما امروزه کعبه معظمه را با پارچه سیاه می‌پوشانند. این موضوع چه سابقه‌ای در تاریخ دارد؟

یکی از خلفای عباسی به نام الناصر لدین الله اولین کسی بود که کعبه را با پارچه‌ای سیه رنگ پوشاند. البته آن پارچه از جنس ابریشم بود. بعد از آن زمان تا به حال هر سال کعبه با پارچه سیاه‌رنگی پوشانده می‌شود. درواقع این روند از زمان همان خلیفه عباسی مرسوم شد و تا امروز ادامه پیدا کرده است.

در اینجا این سؤال به ذهن خطور می‌کند که اصولاً چه لزومی دارد که کعبه معظمه را با پارچه سیاهی بپوشانند؟

دلیل سیاه بودن رنگ پارچه‌ای که کعبه را پوشانده، این است که حرارت و شدت تابش خورشید در سرزمین عربستان بسیار زیاد است و نور پرحرارتی بر روی کعبه تابیده می‌شود. در میان تمام رنگ‌های موجود، رنگ سیاه استقامت بیشتری در مقابل آفتاب دارد و به نظر می‌رسد که این رنگ برای پوشاندن بیت الله الحرام مناسب‌تر است.

چرا طواف هفت دور است؟

سؤال دیگر درباره طواف است. گفته شده که طواف بیت الله الحرام باید هفت دور باشد. دلیل این موضوع چیست؟ اصولاً چه رمزی دارد که در حج حتماً باید هفت دور بر گرد کعبه معظمه بچرخیم؟

این سؤال را افراد بسیاری از پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله و ائمه اطهار علیهم السلام پرسیده‌اند و آن بزرگان به قدر ظرفیت ذهنی و درک مخاطبان خود پاسخ داده‌اند. عمق ماجرای هفت دور طواف رمزهایی دارد که در حکمت‌های الهی نهفته است و جز آن بزرگان آن را نمی‌دانند و نمی‌توانند درک کنند. اما ایشان در سخنان خود به نکته‌هایی در این باره اشاره کرده‌اند.

به عنوان مثال در حدیثی آمده است که امام سجاد علیه السلام فرمودند که از پدرم امام حسین علیه السلام سؤال کردم که به چه دلیلی طواف هفت دور شد و مسلمانان و مؤمنان باید هفت دور بر گرد کعبه معظمه بچرخند؟ آن حضرت در جواب فرمودند: به این علت که خدای متعال به فرشتگان فرمود که من بر روی زمین جانشینی قرار می‌دهم. اما فرشته‌ها اعتراض کرده و گفتند: آیا کسی را در زمین قرار می‌دهی که خونریزی و فساد کند؟ پس اگر هدف از آفرینش و خلقت عبادت است، ما حمد و تسبیح تو را به جای می‌آوریم و تو را عبادت می‌کنیم.

اما خدای متعال فرمود که من حقایقی را می‌دانم که شما نمی‌دانید. بر فرشته‌ها غضب کرد و آن‌ها که از نور الهی بهره می‌بردند از آن بی‌نصیب شدند. این اتفاق تا هفت هزار سال ادامه داشت و آن‌ها در مدت هفت هزار سال از خدای متعال طلب بخشش و عفو می‌کردند تا اینکه در نهایت مورد عفو الهی قرار گرفتند و بیت المعمور که در آسمان چهارم قرار دارد، به منزله کعبه، مکان پناهندگی و امن و ثواب قرار داده شد. از آن زمان هفت بار طواف کردن برای بنده‌های خدا واجب شد تا به ازای هر هزار سال یک مرتبه بر گرد کعبه چرخیده شود.

سنتی از سوی جناب عبدالمطلب

در بعضی از مطالب هم گفته شده که جناب عبدالمطلب جد بزرگوار رسول خدا صلی‌الله علیه و آله، مقرر کردند که مؤمنان هفت دور بر گرد کعبه بچرخند. آیا این مطلب صحت دارد؟

این مطلب هم در بعضی از منابع نوشته شده و آن را به عنوان یکی از دلایل هفت دور طواف عنوان کرده‌اند. ماجرا این بوده که جناب عبدالمطلب در دوران قبل از ظهور اسلام، پنج سنت پسندیده را مقرر کرد که با ظهور اسلام، خدای متعال همان سنت‌ها در اسلام جاری کرده است. یکی از آن‌ها طواف بر گرد خانه خدا است که ظاهراً قبل از آن طواف تعداد مشخصی نداشت و جناب عبدالمطلب این طور تعیین کردند که طواف هفت دور باشد. این موضوع بعدها در دین اسلام واجب شد تا طواف هفت دور باشد.

روایت دیگری را هم در این مورد امام صادق علیه السلام نقل فرموده‌اند با این مضمون که به همراه پدرم، امام محمدباقر علیه السلام، در حال طواف بیت الله الحرام بودیم. یک نفر جل آمده و از آن حضرت درباره دلیل طواف که هفت دور است سؤالی پرسید. آن حضرت فرمودند: زمانی که خدای متعال به فرشته‌ها دستور داد تا بر آدم سجده کنند، آن‌ها امر خدای متعال را رد کردند و گفتند که آیا بر روی زمین مفسد و خون‌ریز را قرار می‌دهی و این در حالی است که ما در حال عبادت و تسبیح تو هستیم؟ خداوند به آن‌ها فرمود: من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید. سپس بر آن‌ها غضب کرد. فرشته‌ها تقاضای بخشش و عفو کردند و حضرت حق آن‌ها را به طواف بیت المعمور فرمان داد و آن‌ها تا هفت سال مشغول طواف بودند. بر همین اساس، هفت مرتبه طواف کردن واجب شده است.

تأثیر حج بر آمرزیده شده گناهان مؤمن

گفته می‌شود که اگر شخصی به حج مشرف شود و خانه خدا را طواف کند، از عذاب قیامت در امان می‌ماند. آیا این مطلب صحیح است؟

رمز نجات از عذاب آخرت و در امان ماندن از هر گونه فشاری در آن عالم منوط به این است که انسان در این دنیا مرتکب گناه نشود و واجبات دینی را به جا بیاورد. اگر هم کسی مرتکب گناهی شد، توبه حقیقی داشته باشد و از آن گناه بعد از پشیمانی، پرهیز کند. در مورد حج گفته شده که حج مقبول آن است که انسان توبه کرده باشد. پس کسی که توبه کرده و به زیارت خانه خدا مشرف شده، اگر بعد از آن گناهی نکند، مورد مغفرت قرار می‌گیرد و از عذاب در امان خواهد بود.

در مورد تأثیر حج و طواف بر گرد کعبه روایت‌های زیادی وجود دارد که نشان می‌دهد مؤمن با این عمل از عذاب قیامت در امان می‌ماند. به عنوان مثال امام صادق علیه السلام در این باره فرموده‌اند: «کمترین اجر و پاداشی که نصیب حاجی می‌شود، آن است که از عذاب و آتش جهنم نجات پیدا می‌کند و از گناهان مانند زمانی که از مادر متولد شده، پاک می‌شود.» همچنین فرموده‌اند: «کسی که از انجام مناسک حج و یا عمره برمی‌گردد، مانند کودکی است که هرگز گناهی مرتکب نشده و معصومانه زندگی می‌کند.»

نیتی که حج را بی‌تأثیر می‌کند

در این میان، آیا برای عمل حج و تأثیر آن در مغفرت گناهان شرطی هم عنوان شده است؟

بله. همان طور که اشاره شد انسان باید قصد گناه بعد از حج نداشته باشد و توبه او حقیقی باشد. آن طور که اما صادق علیه السلام فرموده‌اند: «هر کسی که بدون هیچ نوع ریا و خودنمایی و فقط به قصد جلب رضای الهی حج را به جا بیاورد، خدای متعال گناهان او را می‌آمرزد.» دقت کنید که وقتی کسی برای ریا و خودنمایی به حج می‌رود و قصد دارد با این کار مورد تکریم مردم قرار بگیرد، باید پاداش خود را از همان مردم بخواهد. خدای متعال حجی را قبول می‌کند که انسان بدون ریا به جا بیاورد و قصد جلب رحمت الهی باشد، نه جلب‌توجه در میان مردم.

آثار فرهنگی حج

همین دوری از ریا و خودنمایی و توجه به معبود هم یکی از فلسفه‌های مهم حج است.

همین طور است. یکی از مهم‌ترین فلسفه‌ها و حکمت‌های حج این است که بر روی اخلاق و منش انسان اثر بگذارد. کسی که تا قبل از حج به دنبال ریا و دیده شدن در چشم مردم بوده، بعد از حج فقط خدا را می‌بیند و به دنبال رضای الهی است. اصولاً همان مراسم احرام، به نوعی است که باید فرد را به طور کامل از تعلقات دنیایی و توجه به امتیازهای ظاهری و مادی دور کند. به یک‌باره در مراسم احرام انسان از هر نوع امتیاز پوچ و دنیایی که اثری در معنویت او ندارد و بلکه انسان را از معنویت دور می‌کند، رها می‌شود و این یکی از فلسفه‌های مهم حج است.

در عین حالی که از ریا و جلب توجه در نظر مردم دور می‌شویم، گویا با مؤمنان هم پیوند برقرار می‌کنیم.

درست است. مسلمانان در ایام حج پیوند دوستی برقرار می‌کنند. همه یک‌صدا با ظاهری یکسان ظاهر می‌شوند و شعار و هدف واحدی دارند. در این مراسم تبادلات فرهنگی مهمی صورت می‌گیرد و همه مسلمانان با هم متحد می‌شوند. به همین علت است در روایت‌ها عنوان شده که یکی از اثرات مهم حج، نشر اخبار و آموزه‌های پیغمبر اکرم صلی‌الله علیه و آله به تمام مناطق جهان اسلام است.