سال 1368 رهبر معظم انقلاب در سالروز قیام نوزده دی مردم قم در دیدار با مردم این شهر از یک «واجب فراموش شده اسلام» صحبت کردند؛ ایشان فرمودند: «ما باید خود را به سرچشمه‌ى اسلام برسانیم تا زندگى به تمامى شیرین شود. قرآن كریم مى‌فرماید: «الّذین ان مكّناهم فى الارض اقاموا الصّلوة و اتوا الزّكوة و امروا بالمعروف و نهوا عن‌المنكر»(1). من مى‌خواهم این واجب فراموش شده‌ى اسلام را به یاد شما و ملت ایران بیاورم: امر به معروف و نهى از منكر. همه‌ى آحاد مردم باید وظیفه‌ى امر كردن به كار خوب و نهى كردن از كار بد را براى خود قایل باشند. این، تضمین‌كننده‌ى حیات طیبه در نظام اسلامى خواهد بود. عمل كنیم تا آثارش را ببینیم. امر به معروف، یك مرحله‌ى گفتن و یك مرحله‌ى عمل دارد. مرحله‌ى عمل، یعنى اقدام با دست و با زور. این مرحله، امروز به عهده‌ى حكومت است و باید با اجازه‌ى حكومت انجام بگیرد ولاغیر. اما گفتن با زبان، بر همه واجب است و همه باید آن را بدون ملاحظه انجام بدهند.

 

روزى بود كه اگر كسى كار خلافى مرتكب مى‌شد و دیگرى به او اعتراض مى‌كرد، نظام حاكم آن اعتراض را مى‌كوبید. ما دیده بودیم كه اگر گناهى انجام مى‌گرفت، گناهكار تشویق مى‌گردید؛ اما معترضِ به گناه كوبیده مى‌شد! امروز، به عكس است. امروز، نه این‌كه گناه در جامعه نیست؛ هست. زمان حكومت امیرالمؤمنین(علیه‌الصّلاةوالسّلام) هم در جامعه گناه بود؛ اما مهم این است كه نظام و تشكیلات حاكم بر جامعه - آن كسانى كه اداره و مدیریت كشور را بر عهده دارند - میل به طرف صلاح دارند و با گناه و تخلف مخالفند.

 

گفتن گناه به گناهكار با زبان خوش و با لحن مناسب و در جایى هم با زبان تند - در مواردى كه مفسده‌یى به وجود نیاید - گناه را در جامعه كم خواهد كرد و به ضعف و انزوا خواهد انداخت. چرا ما از این موضوع غافلیم؟ همه‌ى آحاد مردم، در محیط كسب و خانه و جمع دوستان و در محیط درس و دانشگاه و كلاً در هر جایى كه هستند، اگر خلافى را دیدند، به خلافكار بگویند: این، از نظر اسلام خلاف است؛ چرا انجام مى‌دهى؟ گفتن همین یك كلمه مؤثر است. اگر زبانهاى گوناگون و نفَسهاى مختلف گناه را تذكر بدهند، گناهكار به طور غالب از گناه و تخلف دست خواهد كشید؛ چه این تخلف، تخلف شرعى و چه تخلف از قوانین باشد.»

 

الف- امر به معروف و نهی از منكر در قرآن كریم

 

به طور كلی می توان گفت كه ریشه و كلیات احكام شرعی را باید در قرآن كریم و شرح و تفصیل و شاخه های آن را در سنت جست. قرآن كریم در آیه های فراوانی به فریضه امر به معروف و نهی از منكر اشاره كرده است كه در این جا به برخی از این آیات می پردازیم:

 

1.«یؤمنون بالله و الیوم الآخر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و یسارعون فی الخیرات و اولئك من الصالحین»‌(2)

 

به خدا و روز واپسین ایمان می آورند؛ امر به معروف و نهی از منكر می كنند؛ و در انجام كارهای نیك، پیشی می گیرند؛ و آنها از صالحانند. ‌(3)

 

2.«ولتكن منكم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر و اولئك هم المفلحون»‌(4)

 

باید از میان شما، جمعی دعوت به نیكی، و امر به معروف و نهی از منكر كنند. و آنها همان رستگارانند.‌(5)

 

3.«كنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تؤمنون بالله».‌(6)

 

شما بهترین امتی بودید كه به سود انسان‌ها آفریده شده اند،؛ چه اینكه امر به معروف و نهی از منكر می‌كنید و به خدا ایمان دارید. ‌(7)

 

4.«ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ایتاء ذی القربی و ینهی عن الفحشاء و المنكر...» ‌(8)

 

خداوند به عدل و احسان و بخشش به نزدیكان فرمان می دهد؛ و از فحشا و منكر و ستم، نهی می‌كند..‌(9)

 

از مجموع آیات فوق چنین بر می آید كه امر به معروف و نهی از منكر دارای اهمیت بسیار زیادی از منظر قرآن كریم می باشد و همه آحاد جامعه اعم از دولتمردان و عموم مردم را شامل می شود و به طور كلی از آیات فوق نكات زیر را می توان استنتاج نمود:

 

1-     وجوب امر به معروف و نهی از منكر از بدیهیات است و كسی از مسلمانان در آن شك نكرده است.

 

2-     وجوب این دو فریضه در همه ادیان الهی بوده و امت‌های گذشته نیز بدان مكلف بوده اند.

 

3-     امر به معروف و نهی از منكر از شئون پیامبری است.

 

4-     ترك امر به معروف و نهی از منكر علت نابودی جوامع گذشته بوده است.

 

5-     امر به معروف و نهی از منكر از حقوق متقابل مسلمانان است و افراد جامعه اسلامی در برابر آن مسئولند.

 

6-     زنان نیز مكلف به امر به معروف و نهی از منكر هستند.

 

7-     امر به معروف و نهی از منكر نیازمند كسب قدرت است.

 

ب- سیر امر به معروف و نهی از منكر از منظر قرآن

 

به طور كلی اگر آیات قرآن را در مورد امر به معروف و نهی از منكر بررسی كنیم، می بینیم كه از ذات پاك خداوند صادر شده و پیامبران، حاكمان صالح، مجموعه امت و فرد فرد جامعه موظف به اجرای آن هستند. برای شناخت این مراتب، رتبه بندی زیر قابل توجه است:

 

1-ذات پاك خداوند متعال: «ان الله یامر بالعدل و الاحسان و ینهی عن الفحشاء و المنكر و البغی ....» ‌(10) در اینجا به خاطر اهمیت این دو فریضه ذات خداوند متعال به عنوان آمر به معروف و ناهی از منكر می باشد.

 

2-پیامبر اكرم(ص)« ... یامرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنكر.... »‌(11) در این مرتبه خاتم پیامبران حضرت محمد(ص) به این عنوان انتصاب داده شده است.

 

3-حاكمان صالح(امامان): «الذین ان مكناهم فی الارض اقاموا الصلوه و آتوا الزكوه و امروا بالمعروف و ینهوا عن المنكر ...» ‌(12) در مرتبه سوم كسانی كه قدرت و مكنت در روی زمین به آنان داده شده است موظف به برپاداشتن نماز، پرداختن زكات و امر به معروف و نهی از منكر شده اند.

 

4-هیئت های امر به معروف و نهی از منكر: «و لتكن منكم امه یدعون الی الخیر و یامرون بالمعروف و ینهون عن المنكر ...» ‌(13)در مرتبه چهارم گروههایی از مردم كه این شایستگی را پیدا می كنند كه دیگران را دعوت به خیر و صلاح می كنند و امر به معروف و نهی از منكر می كنند.

 

5-مجموعه امت: «كنتم خیر امه اخرجت للناس تامرون بالمعروف و تنهون عن المنكر و تؤمنون بالله ...» ‌(14) در مرتبه پنجم نیز همه مردم موظف به انجام این فریضه الهی شده اند، براین اساس تمام آحاد افراد مؤمن و متدین مأمور به انجام این دو فریضه الهی هستند.

 

ج- امر به معروف و نهی از منكر از نگاه معصومین(ع)

 

اگر بررسی عمیق در مضامین آیات و روایات اسلامی و معارف دینی داشته باشیم كاملاً مبرهن است كه بیانات معصومین(ع) ترجمان قرآن كریم و تفسیر آن است و هر دو از یك منبع سیراب می‌شوند. در این زمینه این دو فریضه‌ الهی را از منظر روایات معصومین(ع) مورد بررسی قرار داده و به بعضی از آنها اشاره می‌كنیم:

 

1-قال رسول الله(ص): «... اذا لم یامروا بالمعروف و لم ینهوا عن المنكر ... سلط الله علیهم شرارهم فیدعوا عند ذلك خیارهم فلایستجاب لهم»‌(15)

 

پیامبر اكرم(ص) می فرمایند: ... زمانی كه امر به معروف و نهی از منكر نكردند... خداوند متعال، بدترین و شرورترین آنها را بر آنان مسلط می كند، پس در این هنگام دعا می كنند ولی دعای آنان مستجاب نمی شود.

 

2-قال رسول الله(ص): «الا اخبركم عن اقوام لیسوا بانبیاء و لا شهداء یغبطهم الناس یوم القیامه بمنازلهم من الله عز و جل، علی منابرهم من نور.   قیل: من هم یا رسول الله؟  قال: هم الذین یحببون عبادالله الی الله و یحببون الله الی عباده.  قیل: هذا حببوا الله الی عباده فكیف یحببون عبادالله الی الله؟   قال: یامرونهم بما یحب الله و ینهونهم عما یكره الله فاذا اطاعوهم احبهم الله».‌(16)

 

پیامبر اكرم(ص) در رابطه با اهمیت امر به معروف و نهی از منكر فرمودند: آیا شما را از كسانی خبر دهم كه نه انبیا و نه شهدا هستند ولی مردم(انبیا و شهدا) به مقام و مرتبت و جایگاه آنان در پیش خدا كه بر منبرهایی از نور هستند غبطه می خورند؟  سؤال شد: ای رسول خدا(ص) آنان چه كسانی هستنند؟  پیامبر(ص) فرمود: آنان كسانی هستند كه بندگان خدا را محبوب خدا و خدا را محبوب بندگانش می گردانند.  سؤال شد: معنای محبوب گردانیدن خدا در پیش بندگانش معلوم است اما چگونه بندگان خدا را محبوب خدا می گردانند؟  پیامبر(ص) در جواب فرمود: به چیزی كه خداوند متعال دوست دارد دعوت می كنند و از چیزی كه خداوند متعال بدش می آید نهی می كنند، پس هنگامی كه بندگان خدا، او را اطاعت می كنند محبوب خدا می گردند و خداوند متعال آنان را دوست می دارد.

 

3-قال رسول الله(ص): «من امر بالمعروف و نهی عن المنكر فهو خلیفه الله فی ارضه و خلیفه رسول الله و خلیفه كتابه»‌(17)

 

رسول خدا(ص) فرمودند: كسی كه امر به معروف و نهی از منكر كند، جانشین خدا، پیامبر خدا(ص) و كتاب خدا در روی زمین است.

 

4-قال امیر المؤمنین علی(ع): «لاتتركوا الامر باالمعروف و النهی عن المنكر فیول علیكم شراركم».‌(18)

 

امیرالمؤمنین حضرت علی(ع) فرمودند: امر به معروف و نهی از منكر را رها نكنید در غیر این صورت بدترین شما بر شما حاكم می شوند.

 

5-قال الحسین(ع): «... انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی، ارید ان آمر بالمعروف و انهی عن المنكر...». ‌(19)

 

امام حسین علیه السلام در نامه معروفش به برادرش محمد حنفیه در باره فلسفه قیامش در فرازی می فرماید: من برای اصلاح امت جدم رسول خدا(ص) قیام كردم، می خواهم امر به معروف و نهی از منكر نمایم...

 

البته در این باره روایات متعددی وجود دارد كه در این مجال نمی گنجد.

 

د- شیوه های عملی امر به معروف و نهی از منكر

 

هدف عمده و اساسی در امر به معروف و نهی از منكر محقق شدن معروف و زدوده شدن منكر است. برای نیل به این هدف به نظر می رسد كه باید به دنبال بهترین و مؤثرترین راهكارها و شیوه های عملی بوده باشیم كه در این راستا موارد زیر پیشنهاد می گردد:

 

1-شیوه عملی: اولین و مؤثرترین شیوه در امر به معروف و نهی از منكر تبلیغ عملی است. یكی از مهمترین عوامل موفقیت پیامبر اكرم(ص) و ائمه(ع) در ترویج و گسترش مكتب، توجه به این شیوه بوده است. پیامبر اكرم(ص) در اغلب كارها از قبیل كندن خندق، ساختن مسجد و برنامه های فرهنگی و اجتماعی و .... قبل از اینكه دیگران را تشویق به این كار كند خود پیشقدم می شد، همچنانكه امامان معصوم(ع) به این طریق عمل می كردند.

 

2-احترام به شخصیت افراد: دومین اصلی كه در تأثیر امر به معروف و نهی از منكر در خور توجه است، احترام به شخصیت افراد می باشد. مرتكبان منكر تا وقتی كه متجاهر به گناه نشده اند، و به طور آشكار خود را نیالوده اند محترمند و نباید به هتك حرمت آنها پرداخت.

 

3-ارشاد تدریجی: معمولا ما انتظار داریم كسانی كه در گرداب منكرات غوطه ور شده اند یك دفعه آنها را از گرداب در آوریم و یك مسلمان ایده آل بسازیم؛ در حالی‌كه تربیت امری تدریجی است و فضایل و رذایل هیچ‌كدام یك مرتبه در جان انسان‌ها به وجود نمی آیند. در حقیقت می توان گفت كه از علل نزول تدریجی قرآن توجه به این نكته مهم است، چرا كه قرآن كتاب تربیتی است و برای هدایت انسان‌ها به سوی كمال مطلوب نازل شده است.

 

4-نرمخویی و محبت: از شیوه های مهم و مؤثر در امر به معروف و نهی از منكر، نرمخویی و محبت است؛ خصلتی كه موفقیت پیامبر(ص) بنا به تصریح قرآن كریم مرهون آن بوده است.

 

5-تشویق به ارزش‌ها:  یكی از امتیازات مكاتب الهی تشویق به خوبی‌ها و ارزش‌هاست. پیامبر مكرم اسلام(ص) از عامل تشویق در جهت پیشبرد اهداف استفاده‌های زیادی می‌كرد. برای كسانی كه دو ركعت نماز برای خدا می‌خواندند جایزه تعیین می كرد.‌(20)  پست‌های حساس سیاسی، فرهنگی و نظامی را به افراد لایقی می سپرد و به این ترتیب، امت را به نیكی و پاكی دعوت می فرمود. برای نمونه اسامه بن زید هجده ساله را به عنوان فرمانده لشكر منصوب فرمود و....

 

6-ایجاد فضای امر و نهی: شكی در این مسئله نیست كه محیط هر چند نقش زیربنایی ندارد ولی در پرورش فضایل و رذایل نقش اساسی دارد. رسالت انبیا نیز مبتنی بر این اصل بود كه محیط را به گونه‌ای آماده سازند تا خود مردم عدالت را بر پادارند:"لیقوم الناس بالقسط".‌(21) بنابراین پیامبر اكرم(ص) می فرماید: "كلكم راع و كلكم مسئول عن رعیته".

 

7-برخورد عملی با مرتكبان منكر: به طور كلی اگر در كنار شیوه های گذشته این شیوه را مد نظر نداشته باشیم بدون شك امر به معروف و نهی از منكر بی نتیجه خواهد ماند.

 

ه- مراتب امر به معروف و نهی از منكر

 

1-مرحله انزجار قلبی: علمای اسلام برای امر به معروف و نهی از منكر مراتب و درجات و همچنین اقسامی قائل شده‌اند. اولین درجه و مرتبه نهی از منكر، هجر و اعراض یا انكار قلبی است و این در مواردی است كه ما با شخصی كه با او صمیمیت داریم قطع رابطه كنیم و نسبت به او سردی نشان دهیم و این برخورد، برای او تنبه تلقی شود، یعنی تحت یك زجر و شكنجه روحی قرار گیرد و این عمل ما در جلوگیری از كار بد او تأثیر داشته باشد؛ در غیر این صورت چه بسا فردی كه از قطع رابطه ما استقبال كرده و او هم قطع رابطه كند و آزادتر دنبال منكرات و كارهای زشت برود در چنین مواردی این كار درست نیست.

 

2-مرحله زبانی: درجه دومی كه علما و دانشمندان برای نهی از منكر ذكر كرده اند، مرحلة زبان است. چه بسا آن بیماری كه دچار منكری است، به دلیل جهالت و نادانی و تحت تأثیر یك سلسله تبلیغات قرار گرفته است، احتیاج به مربی، هادی، راهنما و معلم دارد تا با او تماس بگیرد و با كمال مهربانی با او صحبت كند، موضوع را با او در میان بگذارد تا معایب و مفاسد را برایش تشریح كند تا آگاه شود و بازگردد.

 

3-مرحله عمل: مرحله سوم عمل است. گاهی طرف در درجه و حالی است كه نه اعراض و هجران و نه زبان و بیان بر او تأثیر نمی‌گذارد. در اینجا باید از راه عمل وارد شد. وارد عمل شدن نه تنها به زور گفتن نیست، كتك زدن و مجروح كردن نیست، البته مواردی هم هست كه جای تنبیه عملی است كه آن هم از شئون حكومت اسلامی است و شهروندان جامعه اسلامی از پیش خود حق اعمال این تنبیهات را ندارند. امر به معروف عملی این است كه نباید تنها به گفتن قناعت كند و فكر كنیم همه چیز را گفتن درست می شود. گفتن، شرط لازم است ولی كافی نیست. باید عمل كرد و آنچه مربوط به شهروندان است برخورد عملی غیرمستقیم است. ‌(22)

 

پی نوشت:

 

‌1 - وسائل الشیعه، ج11، ص395.

 

‌2 - آل عمران- 114.

 

‌3 - قرآن كریم، ترجمه ناصر مكارم شیرازی، قم: انتشارات امیرالمؤمنین(ع)، 1378شمسی، ص64

 

4 - آل عمران- 104.

 

‌5 - قرآن كریم، ترجمه ناصر مكارم شیرازی، قم: انتشارات امیرالمؤمنین(ع)، 1378شمسی، ص63

 

6 - آل عمران- 110.

 

‌7 - قرآن كریم، ترجمه ناصر مكارم شیرازی، قم: انتشارات امیرالمؤمنین(ع)، 1378شمسی، ص64

 

‌8 - نحل- 90.

 

9 - قرآن كریم، ترجمه ناصر مكارم شیرازی، قم: انتشارات امیرالمؤمنین(ع)، 1378شمسی، ص277.

 

 10 -نحل- 90.

 

11 - اعراف- 157.

 

 ‌12 -  حج- 41.

 

 ‌13 - آل عمران- 114.

 

 ‌14 - آل عمران- 110.

 

 ‌15 - تحف العقول، ص51.

 

 ‌16 - مستدرك الوسائل، ج2، ص182.

 

 17 - مجمع البیان، ج2، ص486.

 

‌18 - نهج البلاغه، نامه 47.

 

‌19 - ره توشه راهیان نور ویژه محرم الحرام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376شمسی، ص185.

 

20 - ره توشه راهیان نور ویژه محرم الحرام، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، 1376شمسی، ص186.

 

‌21 - حدید-25.

 

‌22 - تلخیصی از جلد دوم حماسه حسینی، مرتضی مطهری، ص193-197.