از پنهان‌کاری نوجوان‌ها بترسیم؟
به گزارش شهدای ایران به نقل از ایرنا، پنهان‌کاری نوجوانان موضوعی است که نگرانی جدی بسیاری از والدین را برمی‌انگیزد. با این حال، از منظری روانشناسانه این رفتار کنشی طبیعی در فرایند رشد روانی و کسب استقلال نوجوانان محسوب می‌شود که تنها در مواردی خاص، جای نگرانی دارد.
ورود کودکان به دوره نوجوانی، افزون بر تغییرات تدریجی جسمی، با دگرگونی‌های رفتاری محسوسی نیز همراه است؛ دگرگونی‌هایی که گاهی نگرانی والدین را به دنبال دارد. با شناخت ابعاد مختلف تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی نوجوانان، می‌توان آنان را درک کرد و فهمید که باید در برابر کدام رفتار آنها واکنش اصلاحی و تربیتی داشت و کدام یک را طبیعی تلقی کرد.
پنهان‌کاری نوجوانان و حساسیت پدر و مادرها
«زمانی که فهمیدم پسر ۱۲ساله‌ام گاهی غذایی را که برای ناهار او تهیه کرده‌ام، در غیاب من دور می‌ریزد و در این ارتباط پنهان‌کاری می‌کند، در مورد آینده و مخاطراتی که ممکن است در نتیجه پنهان‌کاری‌های بیشتر، به تنهایی و بدون آگاهی و کمک من یا پدرش در جامعه با آنها مواجه شود، حسی از ترس و نگرانی مرا فراگرفت. برخورد اولیه من برابر رفتار او، اگر چه واکنشی و توبیخ‌کننده بود، اما پرسشی عمیق‌تر را در ذهنم ایجاد کرد که آیا باید به هر نوع افشا نکردن اطلاعات از سوی فرزندم حساسیت نشان دهم یا بخشی از آن طبیعی است و باید نادیده بگیرمشان؟ آیا باید برای کاهش این نوع مخفی‌کاری، اقدامی کنم یا نه؟ وظیفه من به عنوان مادر برای کمک به فرزندم چیست؟»
پنهان‌کاری هم می‌تواند نشانه‌ای از رشد باشد و هم عاملی برای آسیب روانی و این دوگانگی، چالشی برای والدین و روان‌شناسان است
پنهان‌کاری سالم و ناسالم!
تلاش برای یافتن پاسخ این پرسش‌ها من را به فصل ۱۲ از کتاب «نقش خودافشاگری و رازداری در نوجوانان؛ راهنمای نظارت والدین و مدیریت اطلاعات در دوره نوجوانی» از دانشگاه کمبریج رساند که در ۲۰۲۴ منتشر شده[۱] است. این کتاب به‌طور عمیق به بررسی پنهان‌کاری و افشای اطلاعات در روابط نوجوانان و والدین پرداخته است.
بر اساس اطلاعات این کتاب، پنهان‌کاری در نوجوانان که بر پنهان نگه‌داشتن اطلاعات از والدین، به‌صورت آگاهانه و عمدی دلالت دارد، همیشه نشانه نافرمانی یا بی‌اعتمادی نیست، بلکه می‌تواند پاسخی طبیعی به نیاز نوجوان برای استقلال، حفظ حریم خصوصی یا حتی محافظت از خانواده باشد.
این کتاب افشای اطلاعات را به دو دسته افشای روزمره (شامل اطلاعات معمولی مثل اتفاقات مدرسه یا دوستان) و افشای صمیمانه (شامل موضوعات حساس مثل احساسات، ترس‌ها یا مشکلات روانی) تقسیم می‌کند.
در این چارچوب، پنهان‌کاری در صورت مداوم شدن می‌تواند منجر به فاصله روانی، سوءتفاهم و کاهش نظارت مؤثر والدین شود در حالی که افشای اطلاعات صمیمانه، باعث تقویت اعتماد، نزدیکی عاطفی و تنظیم هیجانی می‌شود.
همچنین بر اساس مقاله «پنهان‌کاری نوجوانان؛ مزایا و معایب»[۲]، پنهان‌کاری می‌تواند هم نشانه‌ای از رشد باشد و هم عاملی برای آسیب روانی و این دوگانگی، چالش اصلی والدین و روان‌شناسان است. مشاوران و مربیان باید بین پنهان‌کاری سالم و ناسالم تمایز قائل شوند.
پنهان‌کاری سالم زمانی رخ می‌دهد که نوجوان در فضایی امن و حمایت‌گر رشد می‌کند و تصمیم می‌گیرد برخی مسائل را برای خودش نگه دارد تا استقلال را تجربه کند. این در حالی است که پنهان‌کاری ناسالم زمانی شکل می‌گیرد که نوجوان احساس کند والدین قابل اعتماد نیستند.
نویسندگان مقاله تلاش کرده‌اند نشان دهند که پنهان‌کاری در نوجوانی همیشه منفی نیست، بلکه بسته به زمینه و پیامدهای آن می‌تواند سالم یا ناسالم باشد.
از دید این مقاله، پنهان‌کاری سالم زمانی رخ می‌دهد که نوجوان در فضایی امن و حمایت‌گر رشد می‌کند و تصمیم می‌گیرد برخی مسائل را برای خودش نگه دارد تا استقلالش را تجربه کند. این در حالی است که پنهان‌کاری ناسالم زمانی شکل می‌گیرد که نوجوان احساس کند والدین قابل اعتماد نیستند، یا اگر چیزی را بگوید، با واکنش منفی روبه‌رو خواهد شد. بر این مبنا، پنهان‌کاری سالم نشانه‌ای از رشد روانی است؛ اما پنهان‌کاری ناسالم می‌تواند نشانه‌ای از اختلال در رابطه‌ی والد-فرزند باشد.
پنهان‌کاری ناسالم با نشانه‌هایی چون تغییر ناگهانی خلق و خوی نوجوان، اضطراب، انزوا و تمایل افراطی به تنهایی، دروغگویی، بی‌حوصلگی و بی‌خوابی و ... همراه است.
چرا نوجوانان مخفی‌کاری می‌کنند؟
پنهان‌کاری نوجوانان رفتاری رایج و چندوجهی است که دلایل روان‌شناختی، خانوادگی و اجتماعی دارد. مخفی‌کاری ناسالم تحت تاثیر عوامل مختلفی شکل می‌گیرد.
تجربه اضطراب، فشارهای اجتماعی و ترس از قضاوت یا تنبیه باعث می‌شود نوجوانان اطلاعاتی را پنهان کنند تا احساس امنیت بیشتری داشته باشند. بر اساس پژوهش «دروغ، فرار از واقعیت؛ دروغ گویی کودکان و راه های مقابله با آن»، ترس بیشترین درصد علت دروغگویی در کودکان و نوجوانان را تشکیل می‌دهد چرا که اگر فرزند بداند که در صورت اقرار به خطای خود مورد سرزنش، تحقیر و احیانا تنبیه قرار می‌گیرد، به ناچار برای حفظ خودش به دروغ پناه می‌برد.
همچنین وقتی خواست یا رفتار نوجوان با ارزش‌ها یا انتظارات خانواده همخوانی نداشته باشد، نوجوان ممکن است برای جلوگیری از تعارض، رفتار یا احساسات خود را پنهان کند. فشار همسالان و تلاش نوجوان برای پذیرفته شدن در گروه‌های اجتماعی نه چندان مقبول نزد والدین هم در این زمینه تاثیر بالایی دارند.
از نگاه کارشناسان، میزان افشای اطلاعات از سوی نوجوانان تحت تأثیر هنجارهای اجتماعی و زمینه فرهنگی نیز قرار دارد. نویسندگان کتاب نقش خودافشاگری و رازداری در نوجوانان به ویژه به فرهنگ‌های جمع‌گرا اشاره می‌کنند و توضیح می‌دهند که در این فرهنگ‌ها، نوجوانان ممکن است اطلاعات را پنهان کنند تا هماهنگی اجتماعی و روابط خانوادگی را حفظ کنند و همزمان از شرم و بی آبرویی برای خانواده دوری کنند.
در فرهنگ‌های جمع‌گرا، هویت فردی با نقش اجتماعی و خانوادگی تعریف می‌شود، تصمیم‌گیری‌ها با در نظر گرفتن تأثیر بر گروه انجام می‌شود و حفظ آبرو، احترام به والدین و پرهیز از تعارض ارزش بالایی دارد. بنابراین، در فرهنگ‌هایی مثل ایران، نوجوانان ممکن است به‌دلایلی مختلف با پس‌زمینه‌هایی فرهنگی و اجتماعی، اطلاعات حساس را مخفی سازند تا از خانواده محافظت کنند یا از شرم اجتماعی جلوگیری کنند.
نبود ارتباط دوستانه با والدین یا نظارت بیش از حد پدر یا مادر هم می‌تواند بیش از پیش نوجوانان را به سمت مخفی‌کاری سوق دهد.
در فرهنگ‌هایی جمع‌گرا مثل ایران، نوجوان ممکن است به دلایلی مختلف با پس‌زمینه‌های فرهنگی و اجتماعی، اطلاعات حساس را مخفی سازد تا از خانواده محافظت یا از شرم اجتماعی جلوگیری کند.
چه باید کرد؟
ارتباط سالم با نوجوان نیازمند کسب آگاهی از ویژگی‌های دوران نوجوانی و یادگیری مهارت‌هایی در خصوص نحوه برخورد مناسب با فرزند در سنین نوجوانی است. اکنون با علم به اینکه بخشی از پنهان‌کاری گامی سالم در جهت توسعه حس هویت و استقلال‌خواهی در دوره نوجوانی است، باید برای به حداقل رساندن پنهان‌کاری ناسالم و مخاطره‌آمیز نوجوانان چاره اندیشید.
بر اساس راهکارهایی پیشنهاد می‌شود:
۱.گفت‌وگوی صمیمی و بدون قضاوت؛ والدینی که با فرزندان خود رابطه‌ای صمیمی و امن برقرار می‌کنند، زمینه را برای افشای داوطلبانه اطلاعات و صداقت فراهم می‌کنند. نوجوانان زمانی بیشتر حرف می‌زنند که احساس کنند شنیده و نه «بازجویی» می‌شوند.
۲. احترام به حریم خصوصی؛ نوجوانان نیاز دارند که بخشی از زندگی خود را مستقل تجربه کنند. احترام به این استقلال موجب کاهش فشار روانی بر آنان و افزایش تمایل به گفت‌وگو از سوی آنها می‌شود.
۳. خودداری از کنترل افراطی؛ کنترل شدید یا نظارت مداوم باعث افزایش پنهان‌کاری می‌شود، این در حالی است که اعتماد، مؤثرتر از کنترل است.
۴. درک فرهنگ غالب؛ در فرهنگ‌های جمع‌گرا، نوجوانان ممکن است برای حفظ آبروی خانواده یا جلوگیری از شرم اجتماعی، اطلاعاتی را پنهان کنند. والدین باید این انگیزه‌ها را بشناسند و با همدلی برخورد کنند.
۵. تقویت اعتماد دوطرفه؛ اعتماد یک خیابان دوطرفه است. وقتی والدین به نوجوانان اعتماد کنند، احتمال اینکه نوجوانان نیز صادقانه رفتار کنند بیشتر می‌شود. در مجموع هدف از نظارت والدین نباید کنترل کامل، بلکه باید ایجاد فضایی امن برای همدلی، گفت‌وگو و اعتماد باشد.
نوجوانان باید احساس کنند که اگر بخواهند مساله‌ای را با والدین در میان بگذارند، با پذیرش و حمایت روبه‌رو خواهند شد، نه قضاوت یا تنبیه.
