وداع با استادی که تاریخ را زنده کرد
شهدای ایران: عباس صفایی مهر پژوهشگر تاریخ معاصر و پژوهشگر مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، طی یادداشتی جامع در سوگ این استاد فرهیخته "کریم سلیمانی" و تحلیل خدمات علمی ایشان نوشت:
یادبود استاد کریم سلیمانی: تاریخ‌دانی که ایران را با عشق ورق می‌زد
(سوگنامه‌ای بر اندیشه و میراث مردی که تاریخ را نه در کتاب‌ها، که در تپش‌های میهن جستجو می‌کرد)
وداع با استادی که تاریخ را زنده کرد
جامعه دانشگاهی و تاریخ‌پژوهان ایران امروز در سوگ مردی نشسته‌اند که نه فقط استاد تاریخ، که خود، فصل‌هایی از تاریخ معاصر ایران بود. دکتر کریم سلیمانی (۱۳۳۶-۱۴۰۴)، پژوهشگری که با تخصص در ایران‌شناسی و مطالعات قاجار، چنان دقیق به اسناد تاریخی می‌نگریست که گویی با هر سطر، روح فراموش‌شده‌ای از این سرزمین را احیا می‌کرد. او که دانش‌آموخته دانشگاه بامبرگ آلمان بود، هرگز در دام «تاریخ‌نگاری شرق‌شناسانه» نیفتاد و همواره بر رویکرد بومی به تاریخ ایران تأکید داشت. درگذشت او نه فقدان یک چهره آکادمیک، که خاموشی چراغی است که راه درک «ایرانِ پیچیده و چندلایه» را روشن می‌کرد.
تاریخ به مثابه میهن‌دوستی: نگاهی به مبانی فکری سلیمانی
استاد سلیمانی در آثارش نشان داد که تاریخ‌نگاری برای او فعالیتی سیاسی-اخلاقی بود. او در کتاب «صادرات تنباکوی ایران به مصر» (بر پایه اسناد ۱۸۹۷-۱۹۱۹) نه فقط به روابط اقتصادی پرداخت، بلکه نقش بازیگران فراموش‌شده تاریخ (کشاورزان، بازرگانان محلی، و زنان) را برجسته کرد. این اثر، نمادی از نگاه او بود: «تاریخ را از حاشیه‌ها باید خواند، نه از مرکز قدرت».
- نقش مردم در تاریخ: او معتقد بود تاریخ قاجار را نباید صرفاً از نگاه شاهان و معاهدات نوشت. در کتاب «القاب رجال دوره قاجاریه»، با ردیابی القاب اداری، شبکه‌های قدرت غیررسمی و تاثیر نخبگان محلی را تحلیل کرد. این اثر، امروز به عنوان منبعی برای درک جامعه‌شناسی سیاسی قاجار مورد استناد است.
- ایران‌شناسی انتقادی: سلیمانی با تسلط بر آرشیوهای اروپایی، همواره هشدار می‌داد: «اسناد خارجی را باید با عینک ایرانی خواند». او در گفت‌وگویی اشاره کرده بود: «نگاه اروپامحور، تاریخ ما را به کالایی موزه‌ای تبدیل می‌کند. ما نیاز به روایتی داریم که دردهای امروزمان را درمان کند».
روش‌شناسی پژوهش: سلیمانی و «تاریخ از پایین»
سلیمانی از پیشگامان تاریخ اجتماعی در ایران بود. او با الهام از مکتب «آنال» فرانسه، بر سه اصل پای می‌فشرد:
۱. اسناد محوری: او اسناد اقتصادی (مانند قراردادهای تنباکو) را نه برای داده‌های خشک، که برای فهم «زبان سکوت» مردم عادی می‌کشید.
۲. بین‌رشته‌ای بودن: در تحلیل‌هایش از اقتصاد، انسان‌شناسی و ادبیات استفاده می‌کرد. مثلاً در بررسی القاب قاجار، نشان داد چگونه زبان، ابزار حفظ سلسله‌مراتب قدرت بود.
۳. تاریخ برای امروز: به گفته او، «اگر تاریخ نتواند به سوالات امروز پاسخ دهد، کالبدشکافی مرده‌هاست».
میراث علمی: از تنباکو تا شبکه‌های قدرت
دو کتاب او گنجینه‌هایی برای محققان هستند:
- «صادرات تنباکو...»: این اثر، نخستین پژوهش جامع درباره نقش ایران در بازار جهانی تنباکو است. سلیمانی ثابت کرد چگونه تحریم تنباکو (با وجود تمرکز بر جنبه‌های سیاسی)، زمینه‌ساز وابستگی ساختاری اقتصاد ایران شد.
- «القاب رجال قاجار»: در این کتاب، او با ردیابی القابی مانند «مستوفی‌الممالک» یا «نظام‌الدوله»، نشان داد که القاب، تنها تشریفاتی نبودند، بلکه ابزاری برای کنترل منابع و مشروعیت‌سازی بودند.
استادی که کلاس‌هایش «کارگاه زندگی» بود
شاگردانش به یاد می‌آورند که سلیمانی در دانشگاه شهید بهشتی:
- تاریخ را با طنز می‌آموخت: مثلاً با شوخی می‌گفت: «اگر می‌خواهید قاجار را بفهمید، اول باید ببینید چقدر از حرف‌هایشان را با چشم‌هایشان می‌زدند!».
- پژوهش میدانی را الزامی می‌دانست: دانشجویانش را به بازدید از بناهای قاجار (مثل تکیه‌های تهران) می‌برد و می‌گفت: «تاریخ را باید لمس کرد».
- به جوان‌ها اعتماد داشت: بسیاری از مقالات شاگردانش زیر نظر او، امروز از منابع معتبر تاریخ اجتماعی هستند.
ایران‌مردی در هیئت پژوهشگر
سلیمانی فراتر از آکادمی، دغدغه‌ای ملی داشت:
- حفظ اسناد تاریخی: او سال‌ها برای دیجیتالی‌کردن اسناد خانوادگی ایرانیان تلاش کرد و هشدار می‌داد: «هر سند سوزانده‌شده، بخشی از حافظه جمعی ماست».
- نقد ملی‌گرایی افراطی: با وجود تخصصش در تاریخ قاجار، از «نوستالژی سازی» دوره‌های تاریخی پرهیز داشت و می‌گفت: «ایران همیشه در گفت‌وگوی فرهنگ‌ها زنده مانده، نه در انزوا».
تاریخ به مثابه وجدان جمعی
دکتر سلیمانی در یکی از آخرین سخنرانی‌هایش در دانشگاه شهید بهشتی تاکید کرده بود:
«مورخ نباید نه توجیه‌گر قدرت باشد، نه دادگاه اخلاقی تاریخ. وظیفه او شفاف کردن حقایق است، حتی اگر این حقایق، با روایت‌های رسمی در تضاد باشند.»
این نگاه، او را به یکی از منتقدان تاریخ‌نگاری ایدئولوژیک تبدیل کرده بود. در یادداشتی درباره قرارداد ترکمانچای نوشته بود:
«نباید این قرارداد را فقط با شعار “خیانت قاجار” تحلیل کرد. باید پرسید چرا ساختار اقتصادی ایران، حتی پیش از جنگ‌ها، آن را در موضع ضعف قرار داده بود؟»
نگاه فرامرزی به تاریخ ایران
تخصص سلیمانی در روابط ایران و مصر، باعث شد به تاریخ پیوندهای منطقه‌ای توجه ویژه‌ای داشته باشد. او معتقد بود:
«ما تاریخ خود را در خلاء نمی‌توانیم فهم کنیم. وقتی از صادرات تنباکو به مصر حرف می‌زنیم، در واقع داریم شبکه‌های اقتصادی مشترک جهان اسلام را بررسی می‌کنیم.»
تحلیل او از اسناد بازرگانی نشان می‌داد که:
- تجار تبریزی چگونه از طریق مصر به بازارهای اروپا وصل می‌شدند
- چگونه تحریم تنباکو، این شبکه‌های غیررسمی را دگرگون کرد
- چرا برخی نخبگان محلی (مثل تجار آذربایجان) با استعمار انگلیس همکاری کردند
تاریخ‌نگاری به زبان مردم
یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد سلیمانی، گریز از زبان آکادمیک خشک بود. او اصطلاحات تخصصی را به شیوه‌ای توضیح می‌داد که برای عموم قابل فهم باشد. مثلا در توضیح سیستم مالیاتی قاجار می‌گفت:
«تصور کنید امروز یک راننده تاکسی باید هم به شهرداری پول بدهد، هم به پلیس راهور، هم به اتحادیه تاکسیرانی. قاجارها هم دقیقا همین سیستم چندلایه را داشتند، با این تفاوت که به جای تاکسی، روی زمین‌های کشاورزی اعمال می‌شد!»
پروژه‌های ناتمام
در میان یادداشت‌های منتشرنشده او می‌خوانیم:
- طرحی برای تدوین تاریخ شفاهی تجار ایرانی در عصر قاجار
- پژوهشی درباره نقش زنان در اقتصاد دوره ناصری
- طرح بازخوانی سفرنامه‌های دیپلمات‌های ایرانی به عثمانی
شاگردانش نقل می‌کنند که همیشه می‌گفت:
«تاریخ ایران آنقدر غنی است که صدها محقق تا صدها سال می‌توانند روی آن کار کنند و تازه در ابتدای راه باشند.»
تاریخ‌دانی که عاشق ایران بود
دکتر سلیمانی رفت، اما آموزه‌هایش مانند سفری در زمان باقی است:
- او به ما آموخت که تاریخ، فقط شرح جنگ‌ها و پادشاهان نیست، بلکه روایت مقاومت مردم عادی در برابر تحولات است.
- ثابت کرد که اسناد تاریخی، سلاحی برای خودآگاهی ملی هستند.
- و مهم‌تر از همه، نشان داد که تاریخ‌نگار باید وجدان بیدار جامعه باشد.
یادش گرامی و راهش پررهرو باد.
منابع و ارجاعات:
- مصاحبه‌های منتشرشده با دکتر سلیمانی در نشریات تخصصی تاریخ
- کتاب «صادرات تنباکوی ایران به مصر»(۱۳۹۵)
- کتاب «القاب رجال دوره قاجاریه»(۱۳۸۹)
- خاطرات شاگردان و همکاران دانشگاهی
- مقاله «نقش اسناد خانوادگی در تاریخ اجتماعی ایران»(مجله مطالعات تاریخی، ۱۳۹۸)
- گفت‌وگوی «تاریخ قاجار از نگاه یک ایران‌شناس» (برنامه تلویزیونی «تماشاگه تاریخ»)
