یکی از برنامه‌های مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس مصاحبه تاریخ شفاهی گرفتن از سردار سلیمانی است.
به گزارش شهدای ایران، هفته دفاع مقدس یادآور رشادت‌ها و جان‌فشانی‌های شهدای ۸سال جنگ تحمیلی است. در این جنگ ۸ساله، تجارب، خاطرات و سوژه‌هایی اتفاق افتاده که بیان آنها برای نسل سوم و چهارم انقلاب می‌تواند بسیار آموزنده و اثرگذار باشد. مرکز تحقیقات و اسناد دفاع مقدس سپاه به همین منظور راه‌اندازی شده و تاکنون فعالیت زیادی در تبیین جزییات حوادث دفاع مقدس داشته است.
سردار نائینی، مشاور فرمانده کل سپاه و ریاست مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس را بر عهده دارد. این مرکز در حوزه‌هایی مانند تاریخ شفاهی فرماندهان، کتاب‌های روزشمار، کتاب‌های نبردی و... فعالیت‌هایی داشته است و محققین زیادی با این مرکز همکاری می‌کنند. به‌مناسبت هفته دفاع مقدس به سراغ ریاست این مرکز رفتیم و در مصاحبه‌ای تفصیلی، جزییات فعالیت این مرکز را جویا شدیم.
* نگاه شما به‌عنوان رئیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به جنگ تحمیلی و دفاع مقدس چگونه است؟
در ابتدا از اهتمام خبرگزاری فارس به بزرگداشت و پاسداشت مناسبت‌های انقلاب به‌ویژه دفاع مقدس تشکر می‌کنم. دفاع مقدس ابعاد و جنبه‌های مختلفی دارد که متأسفانه به همه ابعاد و جنبه‌های آن به‌خوبی توجه نمی‌شود. دفاع مقدس هم جنبه حماسه و ایثار دارد و هم جنبه نوآوری و خلاقیت در آن هست و هم جنبه مدیریت و ابتکار در دفاع مقدس بسیار موردتوجه است. بهره‌گیری از دانش نظامی در مدیریت جنگ نیز بسیار مهم است.
یکی از جنبه‌های دفاع مقدس شرایطی است که این جنگ در آن تحمیل شد و به آن کمتر توجه می‌شود. بالاخره یک نظام فکری-سیاسی بسیار بدیع در ساختار و فضای قدرت در دوران جنگ سرد به رهبری روحانیت شیعه و حضرت امام به پیروزی رسید و این از سوی قدرت‌های جهانی قابل تحمل نبود، چون همه تغییرات در ساختار قدرت در دوران جنگ سرد باید با یک از دو ابرقدرت هماهنگ می‌شد و انقلاب اسلامی یک پدیده جدیدی بود که منافع همه ابرقدرت‌ها را به خطر انداخته بود.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
* نگاه شما به‌عنوان رئیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس به جنگ تحمیلی و دفاع مقدس چگونه است؟
در ابتدا از اهتمام خبرگزاری فارس به بزرگداشت و پاسداشت مناسبت‌های انقلاب به‌ویژه دفاع مقدس تشکر می‌کنم. دفاع مقدس ابعاد و جنبه‌های مختلفی دارد که متأسفانه به همه ابعاد و جنبه‌های آن به‌خوبی توجه نمی‌شود. دفاع مقدس هم جنبه حماسه و ایثار دارد و هم جنبه نوآوری و خلاقیت در آن هست و هم جنبه مدیریت و ابتکار در دفاع مقدس بسیار موردتوجه است. بهره‌گیری از دانش نظامی در مدیریت جنگ نیز بسیار مهم است.
یکی از جنبه‌های دفاع مقدس شرایطی است که این جنگ در آن تحمیل شد و به آن کمتر توجه می‌شود. بالاخره یک نظام فکری-سیاسی بسیار بدیع در ساختار و فضای قدرت در دوران جنگ سرد به رهبری روحانیت شیعه و حضرت امام به پیروزی رسید و این از سوی قدرت‌های جهانی قابل تحمل نبود، چون همه تغییرات در ساختار قدرت در دوران جنگ سرد باید با یک از دو ابرقدرت هماهنگ می‌شد و انقلاب اسلامی یک پدیده جدیدی بود که منافع همه ابرقدرت‌ها را به خطر انداخته بود.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
هنگامی که تفکر انقلابی در ایران شکل گرفت، در همه کشورهای اطراف منطقه احساس خطر شد، بنابراین روش‌های مختلفی برای مقابله و مهار این انقلاب به کار گرفته شد و نهایتاً چون نتیجه نداد یک جنگ تمام‌عیار علیه ایران شکل گرفت. باید بپذیریم که دفاع مقدس یک جنگ نیابتی بود؛ یعنی تمام دنیا (همه قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای) به‌اتفاق به این جمع‌بندی رسیدند و همه ظرفیت‌های خود را در ابعاد مختلف به میدان آوردند و از طرفی صدام این زمینه و انگیزه را داشت و این جنگ توسط صدام به نیابت از جامعه جهانی به یک نظام سیاسی تازه شکل‌گرفته که ثبات سیاسی و قدرت بازدارندگی نداشت، تحمیل شد.
زمانی که جنگ اتفاق افتاد، ارتش مسئولیت دفاع از مرز را داشت ولی آمادگی‌های لازم را به جهت وضعیتی که ابتدای انقلاب داشتیم، نداشت. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم در قد و قواره امروزی نبود و یک مجموعه محدودی بود که بیشتر وظیفه حفاظت از اماکن حساس و شخصیت‌ها در داخل کشور را بر عهده داشت. بنابراین ثبات سیاسی و قدرت بازدارندگی لازم وجود نداشت و مشکلات سیاسی و اقتصادی، در کشور بسیار جدی بود.
* در خصوص دفاع مقدس و پرداختن به آن چه رویکردی را مناسب می‌دانید و در این مرکز پیگیری می‌کنید؟
ما نیاز داریم عمیق‌تر ازآنچه تا الآن پرداخته‌شده به دفاع مقدس بپردازیم و ابعاد مختلف جنگ را عمیقاً مورد بررسی قرار دهیم. تاکنون رویکردهای بسیار مختلف در مورد دفاع مقدس بوده است؛ یک رویکرد، عبارت است رویکرد حماسی- عاطفی که برای حفظ فضای حماسی در کشور به جنبه‌های حماسی و عاطفی و بیان خاطرات جنگ می‌پردازد. حقیقتاً هم جلوه‌های ویژه ایثار و ازخودگذشتگی و جلوه‌های حماسی در جنگ فراوان است و به تعبیر حضرت آقا هرروز دفاع مقدس، یک یوم‌الله بوده است. در هر روزش ده‌ها خاطره و حادثه است که در روزشمارهای این مرکز کاملاً منعکس است؛ یعنی شما هرروز دفاع مقدس را در این روزشمارها بخوانید حداقل 20 خاطره ذکرشده است. این نگاه، نگاه خوب و لازمی است، مخاطب هم دارد و صدها کنگره، کتاب و فیلم در این زمینه تولیدشده است.
رویکرد دوم، تاریخ‌نگاری جنگ است که سعی می‌کند حوادث تاریخی و سیاسی و آنچه بوده را از طریق اسناد و تاریخ شفاهی فرماندهان مستند کند و روایت درست از جنگ را منتقل کند که فلسفه این مرکز عمدتاً این رویکرد است.
نگاه سوم هم این است که تلاش شود تا ببینیم دفاع مقدس برای امروز ما چه بهره‌هایی دارد که این رویکرد یک نگاه راهبردی است و به نظر من کمتر به این توجه شده است. لازم است بیشتر با نگاه راهبری به دفاع مقدس توجه شود تا بفهمیم این اتفاقی که در این قطعه تاریخی انقلاب اسلامی رخ داد برای امروز ما در جنگ اقتصادی، در جنگ سیاسی و در جنگ روانی، چه کمکی می‌تواند بکند. آن چیزی که حضرت آقا می‌فرمودند دفاع مقدس نه برای امروز، نه برای فردا، نه برای ده سال بلکه برای دو قرن بهره معنوی دارد خیلی مهم است.
* شرایط کشور هنگام وقوع جنگ چگونه بود و چگونه در برابر تجاوزات بعثی دفاع و مقابله صورت گرفت؟
اگر به شرایط و زمینه‌ها توجه کنیم می‌بینم جنگ در شرایطی رخ داد که بسیاری از مسئولین سیاسی و حتی بعضی از فرماندهان نظامی ازلحاظ روحی و روانی به هم ریختند ولی وقتی حضرت امام به صحنه آمدند در همان روزهای اول در مواجهه با این حادثه، فرمودند اگر 20 سال هم طول بکشد ما پیروزیم. امام به سنت‌های الهی اعتماد کامل داشت و نصرت الهی را باور داشت. این درس بزرگی است برای همه مسئولین در همه عرصه‌های جنگ؛ یعنی توجه به سنت‌های الهی و نصرت خداوند که جریان نبرد حق و باطل همیشگی است و مهم این است که شما در چارچوب‌های سنت الهی حرکت کنید تا خداوند همیشه به شما کمک برساند.
** دفاع مردمی و مدیریت انقلابی حضرت امام در جنگ
* اگر امکان دارد به‌صورت مصداقی مواردی از مدیریت‌های امام در جنگ و دفاع مقدس را بفرمائید.
قبل از شروع جنگ امام با تفکر راهبردی‌ای که داشت فرمان تشکیل بسیج را دادند ولی کسی جدی نگرفت و بسیج چند ماه بعد از آغاز جنگ شکل گرفت. این نشان‌دهنده این است که امام عمیقاً به دفاع مردمی اعتقاد داشتند. در رژیم پهلوی قدرت اصلی بازدارنده ارتش و ساواک بود. با وقوع انقلاب اتفاقی که افتاد این بود که امام با حفظ انسجام ملی و تفکر انقلابی، مبتنی بر اندیشه دینی قدرت دفاع مردمی را شکل دادند و این مهم‌ترین اقدام امام بود که بازدارندگی را به وجود آورد. همان روزهای اول جنگ امام در بیانیه‌های خود همه مردم را به مقاومت در برابر تجاوز دشمن فرامی‌خواندند و همین مقاومت‌های اولیه سازمان نیافته و پراکنده در اراده دشمن تردید به وجود می‌آورد. دشمنی که تصمیم گرفته بود در عرض سه روز خوزستان را فتح کند با مقاومت‌های اولیه در خرمشهر، سوسنگرد، بستان و گیلانغرب و خیلی از مناطق مرزی مواجه می‌شود. هنوز آمادگی لازم در نیروهای نظامی ما وجود نداشت. در کنار این مقاومت‌های مردمی، مقاومت‌هایی در بخش‌هایی از ارتش و سپاه وجود دارد اما حرکتی که امام به وجود آورد و مردمی که ایستادگی و مقاومت کردند، باعث شد دشمن در پیشروی و بعد از تصرف یک سری سرزمین‌ها، دچار تردید شود و نهایتاً استراتژی خود را از تهاجم به پدافند در سرزمین‌هایی که اشغال کرده تغییر داد.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
من معتقدم عامل اصلی مقاومت‌های اولیه سازمان نیافته، مردم بود. چون امام به قدرت مردمی اعتقاد داشت، به‌تدریج مردم هم در جنگ نقش پیدا می‌کنند و تفکر لیبرالی در اداره جنگ به حاشیه می‌رود و با انتخاب حضرت آقا و هم‌زمان با عملیات ثامن این تفکر کنار گذاشته می‌شود و دو اتفاق در جنگ رخ می‌دهد که هر دو با مدیریت امام بوده است، یکی اینکه مدیریت جنگ انقلابی می‌شود یعنی با اعتمادبه‌نفس و طرح‌های خلاقانه، جوان‌ها که تجربه آموزش‌های نظامی را ندارند، شهدای بزرگواری مثل حسن باقری، باکری، همت و دیگر شهدای بزرگوار دفاع مقدس، که مسئول محورها بودند اداره جنگ را به عهده می‌گیرند و به‌تدریج سازمان‌دهی لشکرها و تیپ‌ها مردمی می‌شود. مردم نیز به‌تدریج در عرصه جنگ حضور پیدا می‌کنند و همین مردم باعث می‌شوند که ارتش و نیروهای نظامی هم انسجام و قوت بگیرند. اگر تحولی در جبهه‌ها به وجود آمد یکی مدیریت انقلابی در برابر مدیریت کلاسیک در جنگ‌ها بود و دیگری دفاع مردمی بود که در برابر شکل‌گیری ارتش‌های متعارف و کلاسیک شکل گرفت و هر دو هنر امام بود.
** راویان در کنار فرماندهان؛ اقدام ابتکاری سپاه
* احساس چه ضرورتی موجب تأسیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس شد و از چه سالی این مرکز آغاز به کارکرد؟
از ابتدای جنگ در مجموعه سپاه این ایده وجود داشت که باید خاطرات و حوادث دوران دفاع مقدس ثبت شود. روش‌های مختلفی بررسی می‌شود و یکی از کارهای بسیار خوب که از اوایل سال دوم جنگ آغاز می‌شود، سازمان‌دهی راویان در کنار فرماندهان است. در کنار فرماندهان در سطح راهبردی و عملیاتی یعنی از سطح قرارگاه خاتم الأنبیاء به‌عنوان قرارگاه راهبردی تا سطح قرارگاه‌های حمزه و رمضان و... به‌عنوان قرارگاه‌های عملیاتی، راویانی بودند که وسایل ضبط و ثبت وقایع دفاع مقدس را داشتند که این افراد جلسات بحث و گفت‌وگوی فرماندهان و جلسات طرح‌ریزی و هدایت را ضبط می‌کردند. همچنین راویان مأموریت تهیه گزارش از عملیات‌ها در قالب دفاتر راوی و گزارش عملیات را برعهده داشتند.
در حال حاضر، در این مرکز حدود 15 نوع سند وجود دارد که در مراکز دیگر یافت نمی‌شود. این اقدام، ابتکار سپاه پاسداران بود. سپاه دو اقدام ابتکاری خوب داشت که یکی وجود همین روایان در کنار فرماندهان بود و دیگری شکل‌گیری تبلیغات جنگ با حضور تصویربرداران بود. گروه تبلیغاتی بیشتر به متن جنگ و رزمندگان توجه داشتند و راویان عمدتاً در کنار فرماندهان بودند. بنابراین امروز یک ثروت غنی و ملی از اسناد دفاع مقدس در اختیار این مرکز قرار دارد.
* بعضی از راویان جنگ که شما به آنها اشاره کردید علاقه به شرکت در عملیات‌ها داشتند و برخی از ایشان به شهادت نیز رسیدند؛ اگر خاطره‌ای در این خصوص سراغ دارید بفرمائید؟
باید توجه داشت که جنگ فقط محدود به رزمنده عضو گردان نبود و در همه حوزه‌ها رزمندگان تخصصی داشتیم و راویان نیز درواقع در کنار فرماندهان، رزمندگان گردان‌ها محسوب می‌شدند. در کنار شهید حسن باقری، راوی ایشان، شهید رضوانی، نیز به شهادت می‌رسند. 17 شهید راوی در دوران دفاع مقدس وجود داشته است. تعداد شهدای تصویربرداران و ثبت‌کنندگان خاطرات جنگ نیز بالاست. در عرصه‌های دیگر جنگ نیز مانند بهداری، مهندسی، توپخانه و... نیز رزمنده وجود داشته و شهدای بسیاری در این عرصه‌ها بوده‌اند. بنابراین همه رزمندگان در جنگ بودند و گردان‌های حاضر در خط را پشتیبانی می‌کردند. اگر به‌طور مثال در عملیاتی دویست گردان درگیر عملیات داشتیم، دو برابر این جمعیت در خط پشتیبانی این عملیات قرار داشتند.
** 2500 کتاب سندی از عملیات‌های دفاع مقدس منتشر خواهد شد
* نحوه احیا و گویاسازی این اسناد در مرکز چگونه است؟
این اسناد به تعبیر رهبری سرمایه ملی است و باید در اختیار همه محققین قرار بگیرد. احیای این اسناد و به بهره‌دهی رساندن آنها کار بسیار سنگینی بوده است. به‌طور مثال پیاده‌سازی یک ساعت صوت حدود یک هفته به طول می‌انجامد چراکه فرماندهان در جلسه‌ای نشسته‌اند و بحث می‌کنند، هم‌زمان به بی‌سیم‌ها جواب داده می‌شود، و درعین‌حال توضیحات نقشه‌ای ارائه می‌شود و همه این موارد ضبط شده است. بنابراین پیاده کردن دقیق مستند که با تشخیص دقیق صداها باشد که بسیاری از ایشان نیز به شهادت رسیده‌اند کار بسیار سختی است. برخی از این نوارها 5 بار مقابله صوتی انجام می‌شود. تاکنون در این مرکز توانسته‌ایم حدود 40 درصد از 40هزار ساعت صوت دفاع مقدس را آماده کنیم.
در حال حاضر برای احیاء اسناد منحصربه‌فرد قرارگاهی را راه‌اندازی کردیم و با روش قرارگاهی و جهادی، تصمیم به پیاده‌سازی این اسناد گرفتیم. اسناد مکتوب نیز به‌طور کامل اسکن شده است و اسناد صوتی نیز به‌صورت دقیق محافظت می‌شود.
در مرکز بیش از 100 نیروی جوان مشغول هستند که این صوت‌ها را پیاده می‌کنند و توسط راویان جنگ یا نیروهای مخابراتی مقابله صوتی انجام مشود، سپس محصول مکتوب مجدداً موردبررسی قرار می‌گیرد و نهایتاً به‌صورت کتاب سندی منتشر می‌شود. درمجموع با بهره‌گیری از نوارهای صوتی و گزارش‌های عملیات‌ها برآورد ما این است که حدود 2500 کتاب سندی حاصل این اقدام مرکز خواهد بود. عملیات والفجر 8 حدود 2800 فایل صوتی و 70 گزارش عملیاتی وجود و برآورد ما این است که حدود 120 جلد کتاب سندی از این عملیات منتشر خواهد شد. از عملیات مسلم نیز 20 جلد کتاب سندی آماده است. این اسناد محتوای مستند کار تحقیقی محققان خواهد بود.
ما مبتنی بر این اسناد کتاب‌های مستند و اطلس‌های جنگ را تولید می‌کنیم و بر اساس این اسناد با فرماندهان جنگ در قالب تاریخ شفاهی گفت‌وگو می‌کنیم. این اسناد پشتیبان فعالیت‌های پژوهشی مرکز هستند. در مرکز این جهت‌گیری وجود دارد که هیچ محصولی بدون پشتیبانی اسناد منتشر نشود.
* در مورد عملیات والفجر 8 که با آن اشاره کردید گفته می‌شود که این عملیات به‌قدری پیچیده و خلاقانه بوده است که هنوز هم در بسیاری از مراکز نظامی دنیا مورد تحلیل قرار می‌گیرد، لطفاً در خصوص جزییات این مطلب توضیح دهید؟
حضرت آقا می‌فرمایند که شما اگر از دفاع مقدس هزاران حادثه را فهرست کنید و کاری که تاکنون شده را فهرست کنید و این دو را باهم مقایسه کنید متوجه می‌شوید که کار صورت گرفته یک‌هزارم حوادث دفاع مقدس نیست. در عملیات والفجر 8 که حدود 80 روز نبرد بوده است، حداقل یک سال جلسات طرح‌ریزی داشته است (سه هزار ساعت). فرماندهان با یکدیگر تبادل‌نظر کرده‌اند و برخی مخالف بوده‌اند که درنهایت قانع می‌شوند و این جمع‌بندی حاصل می‌شود که این منطقه انتخاب شود و یک کار بسیار بدیع و خلاقانه و خارج از محاسبات متعارف این عملیات انجام می‌شود.
* خود شما نیز در بسیاری از عملیات‌ها حضور داشته‌اید، لطفا از خاطرات خودتان از والفجر 8 یا عملیات‌های دیگری که حضور داشتید بفرمایید.
در هر یک از بخش‌های جنگ خاطرات بسیار بدیع و زیادی گفته وجود دارد. به‌طور مثال در عملیات خیبر اولین عملیات آبی-خاکی بوده است که سپاه تصمیم به انجام آن می‌گیرد و این در حالی است که سازمان ما اصلاً آمادگی این عملیات را نداشته است. برآورد این بوده است که حدود 2 هزار قایق نیاز است و تأمین این میزان قایق در توان بخش صنعتی نبوده است و از خارج از کشور هم امکان تأمین نبوده است. بنابراین تمامی واحدهای صنعتی شمال و جنوب کشور فعال می‌شوند و بخش قابل‌توجهی از نیاز را برطرف می‌سازند و با رعایت اصل غافلگیری به منطقه می‌آورند.
* نیازهای جنگ به‌طورکلی در دوران 8 ساله چگونه تأمین می‌شد؟
نیازهای عمومی جنگ به‌طور کامل توسط مردم تأمین می‌شد. نیازهای تخصصی جنگ نیز هم از منابع مردمی و هم از منابع دولتی تأمین می‌شد. تأمین نیازهای تخصصی جنگ بسیار کار پیچیده‌ای بود چراکه ما تحریم در این دوران بسیار سخت و پیچیده بود و ما جز با چند کشور که خودشان نیز تحت‌فشار بودند، بیشتر ارتباط نداشتیم. به‌طور مثال حدود 30موشک از طریق لیبی و قذافی تأمین شد که او نیز تحت‌فشار بودند تا از عملیاتی کردن آنها در جنگ جلوگیری شود.
دو اتفاق بسیار مهم در جنگ رخ داد؛ خودباوری و خلاقیت فوق‌العاده و شخصیت‌های مانند شهید تهرانی مقدم توانستند دانش موشک‌سازی را برمی‌کنند. مراکز صنعتی کشور کاملاً در اختیار جنگ بود و همه فعال بودند. اتفاق دیگر نیز این بود که باور همگانی وجود داشت که کشور را در حوزه نیازهای جنگی به خودکفایی برسانند.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
ما در ابتدای جنگ حتی در تأمین سلاح هم مشکل داشتیم ولی از سال 64 به بعد بسیاری از نیازهای جنگ را داخل تأمین می‌کردیم. نیازهای جنگ هم بسیار بالابود، به‌طور مثال میلیون‌ها گلوله در عملیات‌های کربلای 4 و 5 استفاده شد. تمامی این نیازها با تلاش جوانان خودمان با اتکا به خودباوری و خلاقیت تأمین شد و جنگ را پیش می‌برد.
** به دفاع مقدس باید نگاه راهبردی داشت نه نگاه نقطه‌ای
* نظر شما در مورد برخی تحلیل‌ها که معتقدند در تاریخ‌نگاری دفاع‌مقدس تناقض‌ها و ابهاماتی وجود دارد، چیست؟
به دفاع مقدس نباید نگاه نقطه‌ای داشت بلکه باید نگاه راهبردی به آن داشت. باید بررسی شود که دفاع مقدس در چه شرایطی رخ داد و نگاه دنیا به آن چگونه بوده است. اینکه گاها برخی وقایع به‌ظاهر متناقض دفاع مقدس را کنار هم گذاشته شود و یک سری نتیجه‌گیری‌های خاص صورت گیرد، ظلم به دفاع مقدس و حضرت امام است. مدیریت سطح کلان دفاع مقدس با امام بوده است و ایشان خود می‌فرمایند ما در دفاع مقدس و اقداماتمان یک‌لحظه هم نادم و پشیمان نیستیم.
باید توجه داشت که این جنگ را مرجعیت شیعه اداره کرده است. یک مبانی دینی و قرآنی پشتیبان این جنگ بود. دفاع مقدس حادثه بزرگی بوده است که در تاریخ شیعه و ایران سابقه نداشته است. امام به‌عنوان فرمانده کل دستور دفاع داده‌اند و خود ایشان فرمودند که هدف ما در این جنگ دفع تجاوز و اثبات صلابت اسلام بوده است و این اتفاق افتاده است و انقلاب اسلامی نیز با این جنگ تثبیت شد و این جنگ تبدیل به یک الگو شد که می‌توان در هر شرایطی مقاومت کرد. اگر به سنت‌های الهی اعتقاد باشد می‌شود در مقابل تمام دنیا ایستادگی کرد.
در طول 8 سال دفاع مقدس حدود 200 نبرد داشتیم که در برخی موارد عدم فتح بود و گاهی پیروزی نسبی بود و برخی موارد هم پیروزی کامل بود. باید دید توان دشمن و امکانات رزمی، پشتیبانی تدارکاتی و تسلیحاتی آن چقدر بوده است و چه بازیگران سیاسی از آن حمایت می‌کردند. ما از ظرفیت‌های دینی، اعتقادی و اجتماعی خودمان استفاده کردیم و با حمایت ملت و مدیریت حضرت امام در برابر تمام دنیا ایستادیم. دنیا هم این را پذیرفت که پیروز جنگ جمهوری اسلامی ایران بود. جنگ را باید این‌گونه و با نگاه راهبردی بررسی کرد. نگاه نقطه‌ای به جنگ خصوصاً با نگاه سیاسی و گزینش یک سری روایت‌ها و کنار هم قرار دادن این‌ها، ظلم به جنگ و دفاع مقدس است.
** 250 کتاب از تاریخ شفاهی فرماندهان منتشر می‌شود
* تاریخ شفاهی مرکز تا چه سطحی پیشرفت داشته است و تاکنون چه میزان ثبت خاطرات داشته‌اید؟
یکی از کارهای ضروری تاریخ شفاهی فرماندهان است. فرماندهان خود یکی از مدارک و آثار جنگ هستند و در حوادث نقش داشتند، خصوصاً فرماندهان شاخص که در عملیات‌های مهم و اصلی نقش تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی داشتند. ما 180 نفر از فرماندهان شاخص جنگ اعم از فرماندهان قرارگاه‌ها، لشکرها و تیپ‌ها را در 17 حوزه تخصصی جنگ فهرست کردیم. تاریخ شفاهی ایشان از چند سال پیش شروع‌شده بود، ولی در حال حاضر آن را گسترش دادیم و دو استودیو به این کار اختصاص دادیم.
تاریخ شفاهی مرکز صرفاً خاطره‌گویی نیست و فقط به جنبه‌های حماسی- عاطفی جنگ نمی‌پردازد بلکه یک کار کاملاً پژوهشی مبتنی بر اسناد جنگ است. ممکن است از یک حادثه روایت‌های متفاوت گفته شود و این کاملاً طبیعی است زیرا نگاه یک فرمانده از یک حادثه می‌تواند متفاوت باشد. از طرفی هم از پایان جنگ 30 سال گذشته است و گاهی ممکن است حضور ذهن لازم برای بیان روایت وجود نداشته باشد، اما در کنار هر فرمانده یک محقق به‌عنوان مجری تاریخ شفاهی وجود دارد. محقق اسناد را تهیه و تنظیم می‌کند و بر اساس اسناد مصاحبه را انجام می‌دهد. سپس این مصاحبه‌ها پیاده و تدوین می‌شود و به چند محقق و فرمانده دیگر داده می‌شود و روی این روایت‌ها کنترل صورت می‌گیرد و درنهایت به‌صورت کتاب منتشر می‌شود. بنابراین الگوی تاریخ شفاهی در مرکز یک الگوی منحصربه‌فرد است.
پیش‌بینی ما این است که تعداد تاریخ شفاهی فرماندهان به 250 مورد برسد. امسال که دومین سال انجام این روند است 10 کتاب تاریخ شفاهی آماده خواهد شد. تاریخ شفاهی سردار رضایی تا عملیات بیت‌المقدس 6 جلد است که امسال آماده می‌شود. تاکنون فقط یک جلد تاریخ شفاهی ایشان منتشرشده که مربوط به قبل از آغاز جنگ است. تاریخ شفاهی از دوران نوجوانی و جوانی فرمانده شروع می‌شود تا خواننده خواستگاه اجتماعی و خانوادگی فرماندهان را بداند. همچنین به فعالیت‌های 20 ماه قبل از شروع جنگ و تاریخ ورود فرماندهان به سپاه نیز پرداخته می‌شود. علاوه بر فرماندهان، تاریخ شفاهی بخش‌های تخصصی جنگ نیز در مرکز شروع‌شده است و در حال حاضر تاریخ شفاهی آقای رحمانی، مسئول بسیج زمان جنگ و آقای رفیق‌دوست شروع‌شده است.
* تفاوت آثار منتشره این مرکز با آثار منتشرشده گذشته چیست؟
قطعاً آثار این مرکز با آثار قبلی منتشرشده متفاوت است چراکه مبتنی بر مذاکرات است. به‌طور مثال در عملیات والفجر 8، طبق اسناد به آقای رفیق‌دوست گفته‌شده است که این میزان مهمات لازم است و ایشان حجم بالایی از مهمات را در زمان بسیار کوتاهی تهیه‌کرده است. بنابراین ایشان باید توضیح دهند که این میزان مهمات را از چه منبعی تهیه‌کرده است.
در برخی حوزه‌ها با دو تا سه نفر مصاحبه گرفته می‌شود و در برخی دیگر با یک نفر که در طول جنگ مسئول آن حوزه بوده است، مصاحبه گرفته می‌شود. درمجموع تلاش ما این است که تاریخ شفاهی هر حوزه‌ای به‌طور کامل ثبت و ضبط گردد.
* آیا تاکنون از حاج قاسم سلیمانی نیز مصاحبه تاریخ شفاهی گرفته‌شده است؟
هنوز این اتفاق رخ نداده است ولی جزو برنامه مرکز است که تاریخ شفاهی ایشان نیز گرفته شود. تقریباً تاریخ شفاهی دو سه نفر از فرماندهان جنگ مانده است. البته در موارد دیگری با حاج قاسم گفت‌وگو شده است و خود ایشان به این مسئله توجه دارند ولی مأموریت‌های ایشان هنوز این فرصت را به ما نداده است.
* برخی از فرماندهان جنگ در طول دفاع مقدس یا پس از آن شهید شده‌اند؛ کدام یک از فرماندهان بوده است که شما علاقه‌مند به ثبت تاریخ شفاهی او بودید ولی او شهید شده و این امکان برای شما فراهم نبوده است؟
همه عزیزانی که به شهادت رسیدند واقعاً شهدای شاخص و قابل‌احترام دفاع مقدس بوده‌اند. شهید شوشتری به اعتقاد من یکی از آن فرماندهان بود که بنده خیلی متأسف هستم از اینکه با ایشان گفتگوی زیادی انجام‌نشده است. اسناد زیادی از ایشان وجود دارد و ایشان در جنگ نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای داشتند و بسیار پرکار بودند. گاهی ایشان در قرارگاه‌ها از سر شب تا صبح با فرماندهان گردان‌ها در خصوص عملیات بحث و گفت‌وگو می‌کردند و با تدبیر و حوصله کارها را پیش می‌بردند. متأسفانه هنوز نتوانستیم کار مناسبی را در خصوص ایشان آماده کنیم.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
جای شهید احمد کاظمی هم واقعاً خالی است. همچنین دیگر شهدا مانند شهید باکری، شهید همت و شهید همدانی هم متأسفانه جایشان خالی است.
بعضی فرماندهان دیگر که زنده هستند ولی هنوز موفق به ثبت تاریخ شفاهی ایشان نشدیم مانند سردار عزیز جعفری. سردار جعفری از فرماندهانی هستند که از ابتدا تا پایان جنگ در تمام دوران نقش بی‌بدیل و تعیین‌کننده‌ای داشته است. بنده 5 سال در طول جنگ مسئول معاونت تبلیغات ایشان بودم. قرار شده است که انشاالله از هفته اول مهرماه تاریخ شفاهی ایشان شروع شود و قرار است مجری این مصاحبه نیز آقای گل علی بابایی باشند.
* در خصوص روزشمارهای مرکز و ویژگی‌های نیز توضیح دهید.
یکی از آثار خوب مرکز روزشمارهای مرکز است که واقعاً یک محصول بی‌بدیل و منحصربه‌فرد در حوزه تاریخ‌نگاری است. 65 جلد روزشمار برای ده سال اول انقلاب پیش‌بینی‌شده است که از 21 بهمن 57 تا نیمه سال 67 یعنی پایان جنگ که صدام قرارداد الجزایر را پذیرفت، تعیین‌شده است.
* در خاطرات برخی فرماندهان حتی آقای هاشمی و رضایی آمده است که رزمندگان تا سال 68 هم در منطقه بودند و برخی حتی تا سال 69 نیز جهت حفاظت از مرزها در مناطق حضور داشتند؛ بنابراین پایان دقیق جنگ چه زمانی است؟ آیا این سال‌ها در روزشمارهای مرکز نیست؟
چون تا زمان تبادل اسرا خطوط پدافندی فعال بود و حوادثی مانند حمله به کویت هم وجود داشت و باید از همه مرزها مراقبت می‌شد، این سخن درست است که تا بعد از سال 67 حضور رزمندگان ادامه داشت. اما روزشمارهای ده سال اول 65 جلد تعریف‌شده است و نکته مهم این است که مجموعه روزشمارها مبتنی بر 57 حادثه در دهه اول است و هر جلد هزار صفحه است و با اتمام این پروژه 65 هزار صفحه متن پژوهشی آماده خواهد شد. در حال حاضر 30 جلد منتشر است و انشا الله تا 4 سال این پروژه تکمیل می‌شود.
در این پروژه حوادث روزبه‌روز روایت می‌شود و کاملاً مستند است و مبتنی بر منابع مرکز و منابع آشکار است. تصمیم گرفته‌شده است که این پروژه روزشمارها برای سال‌های بعد از جنگ نیز ادامه پیدا کند و کتاب‌های روزشمار این سال‌های نیز منتشر شود.
برای تمام عملیات‌های دفاع مقدس نیز یک کتاب اختصاصی و پژوهشی مبتنی بر اسناد مرکز با عنوان کتاب نبردی، پیش‌بینی‌شده است که تاکنون برای سه عملیات این کتاب‌ها نوشته و حدود 30 عملیات نیز تعیین مجری شده و انشاالله تا 4 سال آینده برای 50 عملیات قرار است کتاب‌های نبردی آماده شود که هر کتاب بین 800 تا 1000 صفحه خواهد بود و با اسناد مربوطه منتشر خواهد شد.
** تاکنون 20 درصد از آثار پایه‌ای جنگ را تولید کرده‌ایم
* اسنادی که در مرکز پیگیری و آماده می‌شود چه ارتباطی با مسائل روز دارد؟
آن چیزی که در مرکز تولید می‌شود تاریخ‌نگاری پایه است و به محققان و نویسندگان و خطیبان کمک می‌کند تا این موارد را به مخاطبان وسیع خود عرضه کنند. بنابراین کارکرد مرکز این است و با این کار بسیاری از ابهامات و شبهات جنگ پاسخ داده می‌شود ولی تاکنون نتوانسته‌ایم بیش از 20 درصد آثار پایه‌ای جنگ را تولید کنیم. اگر همان کتاب‌های نبردی و روزشمارها و تاریخ شفاهی فرماندهان تولید شود، ابعاد بسیار جالب و جدیدی از دفاع مقدس منتشر خواهد شد.
مرکز تا پیش‌ازاین به لحاظ رسانه‌ای مشکل داشت ولی اخیراً سایت مرکز تقویت‌شده و از طرفی 24 جلد روزشمار مرکز به‌صورت پی‌دی‌اف در هفته دفاع مقدس روی سایت قرار خواهد گرفت و انشا الله تمام آثار مرکز به‌صورت پی‌دی‌اف قرار است در سایت قرار داده شود تا همه محققین به آن دسترسی داشته باشند. تاکنون نیز 200 پژوهشگر با مرکز قرارداد پژوهشی دارند. همچنین مرکز آمادگی همکاری با هر نهادی در کشور که کار پژوهشی بر روی آثار مرکز انجام می‌دهند را دارد.
زمانی که جنگ اتفاق افتاد، ارتش مسئولیت دفاع از مرز را داشت ولی آمادگی‌های لازم را به جهت وضعیتی که ابتدای انقلاب داشتیم، نداشت. سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم در قد و قواره امروزی نبود و یک مجموعه محدودی بود که بیشتر وظیفه حفاظت از اماکن حساس و شخصیت‌ها در داخل کشور را بر عهده داشت. بنابراین ثبات سیاسی و قدرت بازدارندگی لازم وجود نداشت و مشکلات سیاسی و اقتصادی، در کشور بسیار جدی بود.
* در خصوص دفاع مقدس و پرداختن به آن چه رویکردی را مناسب می‌دانید و در این مرکز پیگیری می‌کنید؟
ما نیاز داریم عمیق‌تر ازآنچه تا الآن پرداخته‌شده به دفاع مقدس بپردازیم و ابعاد مختلف جنگ را عمیقاً مورد بررسی قرار دهیم. تاکنون رویکردهای بسیار مختلف در مورد دفاع مقدس بوده است؛ یک رویکرد، عبارت است رویکرد حماسی- عاطفی که برای حفظ فضای حماسی در کشور به جنبه‌های حماسی و عاطفی و بیان خاطرات جنگ می‌پردازد. حقیقتاً هم جلوه‌های ویژه ایثار و ازخودگذشتگی و جلوه‌های حماسی در جنگ فراوان است و به تعبیر حضرت آقا هرروز دفاع مقدس، یک یوم‌الله بوده است. در هر روزش ده‌ها خاطره و حادثه است که در روزشمارهای این مرکز کاملاً منعکس است؛ یعنی شما هرروز دفاع مقدس را در این روزشمارها بخوانید حداقل 20 خاطره ذکرشده است. این نگاه، نگاه خوب و لازمی است، مخاطب هم دارد و صدها کنگره، کتاب و فیلم در این زمینه تولیدشده است.
رویکرد دوم، تاریخ‌نگاری جنگ است که سعی می‌کند حوادث تاریخی و سیاسی و آنچه بوده را از طریق اسناد و تاریخ شفاهی فرماندهان مستند کند و روایت درست از جنگ را منتقل کند که فلسفه این مرکز عمدتاً این رویکرد است.
نگاه سوم هم این است که تلاش شود تا ببینیم دفاع مقدس برای امروز ما چه بهره‌هایی دارد که این رویکرد یک نگاه راهبردی است و به نظر من کمتر به این توجه شده است. لازم است بیشتر با نگاه راهبری به دفاع مقدس توجه شود تا بفهمیم این اتفاقی که در این قطعه تاریخی انقلاب اسلامی رخ داد برای امروز ما در جنگ اقتصادی، در جنگ سیاسی و در جنگ روانی، چه کمکی می‌تواند بکند. آن چیزی که حضرت آقا می‌فرمودند دفاع مقدس نه برای امروز، نه برای فردا، نه برای ده سال بلکه برای دو قرن بهره معنوی دارد خیلی مهم است.
* شرایط کشور هنگام وقوع جنگ چگونه بود و چگونه در برابر تجاوزات بعثی دفاع و مقابله صورت گرفت؟
اگر به شرایط و زمینه‌ها توجه کنیم می‌بینم جنگ در شرایطی رخ داد که بسیاری از مسئولین سیاسی و حتی بعضی از فرماندهان نظامی ازلحاظ روحی و روانی به هم ریختند ولی وقتی حضرت امام به صحنه آمدند در همان روزهای اول در مواجهه با این حادثه، فرمودند اگر 20 سال هم طول بکشد ما پیروزیم. امام به سنت‌های الهی اعتماد کامل داشت و نصرت الهی را باور داشت. این درس بزرگی است برای همه مسئولین در همه عرصه‌های جنگ؛ یعنی توجه به سنت‌های الهی و نصرت خداوند که جریان نبرد حق و باطل همیشگی است و مهم این است که شما در چارچوب‌های سنت الهی حرکت کنید تا خداوند همیشه به شما کمک برساند.
** دفاع مردمی و مدیریت انقلابی حضرت امام در جنگ
* اگر امکان دارد به‌صورت مصداقی مواردی از مدیریت‌های امام در جنگ و دفاع مقدس را بفرمائید.
قبل از شروع جنگ امام با تفکر راهبردی‌ای که داشت فرمان تشکیل بسیج را دادند ولی کسی جدی نگرفت و بسیج چند ماه بعد از آغاز جنگ شکل گرفت. این نشان‌دهنده این است که امام عمیقاً به دفاع مردمی اعتقاد داشتند. در رژیم پهلوی قدرت اصلی بازدارنده ارتش و ساواک بود. با وقوع انقلاب اتفاقی که افتاد این بود که امام با حفظ انسجام ملی و تفکر انقلابی، مبتنی بر اندیشه دینی قدرت دفاع مردمی را شکل دادند و این مهم‌ترین اقدام امام بود که بازدارندگی را به وجود آورد. همان روزهای اول جنگ امام در بیانیه‌های خود همه مردم را به مقاومت در برابر تجاوز دشمن فرامی‌خواندند و همین مقاومت‌های اولیه سازمان نیافته و پراکنده در اراده دشمن تردید به وجود می‌آورد. دشمنی که تصمیم گرفته بود در عرض سه روز خوزستان را فتح کند با مقاومت‌های اولیه در خرمشهر، سوسنگرد، بستان و گیلانغرب و خیلی از مناطق مرزی مواجه می‌شود. هنوز آمادگی لازم در نیروهای نظامی ما وجود نداشت. در کنار این مقاومت‌های مردمی، مقاومت‌هایی در بخش‌هایی از ارتش و سپاه وجود دارد اما حرکتی که امام به وجود آورد و مردمی که ایستادگی و مقاومت کردند، باعث شد دشمن در پیشروی و بعد از تصرف یک سری سرزمین‌ها، دچار تردید شود و نهایتاً استراتژی خود را از تهاجم به پدافند در سرزمین‌هایی که اشغال کرده تغییر داد.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
من معتقدم عامل اصلی مقاومت‌های اولیه سازمان نیافته، مردم بود. چون امام به قدرت مردمی اعتقاد داشت، به‌تدریج مردم هم در جنگ نقش پیدا می‌کنند و تفکر لیبرالی در اداره جنگ به حاشیه می‌رود و با انتخاب حضرت آقا و هم‌زمان با عملیات ثامن این تفکر کنار گذاشته می‌شود و دو اتفاق در جنگ رخ می‌دهد که هر دو با مدیریت امام بوده است، یکی اینکه مدیریت جنگ انقلابی می‌شود یعنی با اعتمادبه‌نفس و طرح‌های خلاقانه، جوان‌ها که تجربه آموزش‌های نظامی را ندارند، شهدای بزرگواری مثل حسن باقری، باکری، همت و دیگر شهدای بزرگوار دفاع مقدس، که مسئول محورها بودند اداره جنگ را به عهده می‌گیرند و به‌تدریج سازمان‌دهی لشکرها و تیپ‌ها مردمی می‌شود. مردم نیز به‌تدریج در عرصه جنگ حضور پیدا می‌کنند و همین مردم باعث می‌شوند که ارتش و نیروهای نظامی هم انسجام و قوت بگیرند. اگر تحولی در جبهه‌ها به وجود آمد یکی مدیریت انقلابی در برابر مدیریت کلاسیک در جنگ‌ها بود و دیگری دفاع مردمی بود که در برابر شکل‌گیری ارتش‌های متعارف و کلاسیک شکل گرفت و هر دو هنر امام بود.
** راویان در کنار فرماندهان؛ اقدام ابتکاری سپاه
* احساس چه ضرورتی موجب تأسیس مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس شد و از چه سالی این مرکز آغاز به کارکرد؟
از ابتدای جنگ در مجموعه سپاه این ایده وجود داشت که باید خاطرات و حوادث دوران دفاع مقدس ثبت شود. روش‌های مختلفی بررسی می‌شود و یکی از کارهای بسیار خوب که از اوایل سال دوم جنگ آغاز می‌شود، سازمان‌دهی راویان در کنار فرماندهان است. در کنار فرماندهان در سطح راهبردی و عملیاتی یعنی از سطح قرارگاه خاتم الأنبیاء به‌عنوان قرارگاه راهبردی تا سطح قرارگاه‌های حمزه و رمضان و... به‌عنوان قرارگاه‌های عملیاتی، راویانی بودند که وسایل ضبط و ثبت وقایع دفاع مقدس را داشتند که این افراد جلسات بحث و گفت‌وگوی فرماندهان و جلسات طرح‌ریزی و هدایت را ضبط می‌کردند. همچنین راویان مأموریت تهیه گزارش از عملیات‌ها در قالب دفاتر راوی و گزارش عملیات را برعهده داشتند.
در حال حاضر، در این مرکز حدود 15 نوع سند وجود دارد که در مراکز دیگر یافت نمی‌شود. این اقدام، ابتکار سپاه پاسداران بود. سپاه دو اقدام ابتکاری خوب داشت که یکی وجود همین روایان در کنار فرماندهان بود و دیگری شکل‌گیری تبلیغات جنگ با حضور تصویربرداران بود. گروه تبلیغاتی بیشتر به متن جنگ و رزمندگان توجه داشتند و راویان عمدتاً در کنار فرماندهان بودند. بنابراین امروز یک ثروت غنی و ملی از اسناد دفاع مقدس در اختیار این مرکز قرار دارد.
* بعضی از راویان جنگ که شما به آنها اشاره کردید علاقه به شرکت در عملیات‌ها داشتند و برخی از ایشان به شهادت نیز رسیدند؛ اگر خاطره‌ای در این خصوص سراغ دارید بفرمائید؟
باید توجه داشت که جنگ فقط محدود به رزمنده عضو گردان نبود و در همه حوزه‌ها رزمندگان تخصصی داشتیم و راویان نیز درواقع در کنار فرماندهان، رزمندگان گردان‌ها محسوب می‌شدند. در کنار شهید حسن باقری، راوی ایشان، شهید رضوانی، نیز به شهادت می‌رسند. 17 شهید راوی در دوران دفاع مقدس وجود داشته است. تعداد شهدای تصویربرداران و ثبت‌کنندگان خاطرات جنگ نیز بالاست. در عرصه‌های دیگر جنگ نیز مانند بهداری، مهندسی، توپخانه و... نیز رزمنده وجود داشته و شهدای بسیاری در این عرصه‌ها بوده‌اند. بنابراین همه رزمندگان در جنگ بودند و گردان‌های حاضر در خط را پشتیبانی می‌کردند. اگر به‌طور مثال در عملیاتی دویست گردان درگیر عملیات داشتیم، دو برابر این جمعیت در خط پشتیبانی این عملیات قرار داشتند.
** 2500 کتاب سندی از عملیات‌های دفاع مقدس منتشر خواهد شد
* نحوه احیا و گویاسازی این اسناد در مرکز چگونه است؟
این اسناد به تعبیر رهبری سرمایه ملی است و باید در اختیار همه محققین قرار بگیرد. احیای این اسناد و به بهره‌دهی رساندن آنها کار بسیار سنگینی بوده است. به‌طور مثال پیاده‌سازی یک ساعت صوت حدود یک هفته به طول می‌انجامد چراکه فرماندهان در جلسه‌ای نشسته‌اند و بحث می‌کنند، هم‌زمان به بی‌سیم‌ها جواب داده می‌شود، و درعین‌حال توضیحات نقشه‌ای ارائه می‌شود و همه این موارد ضبط شده است. بنابراین پیاده کردن دقیق مستند که با تشخیص دقیق صداها باشد که بسیاری از ایشان نیز به شهادت رسیده‌اند کار بسیار سختی است. برخی از این نوارها 5 بار مقابله صوتی انجام می‌شود. تاکنون در این مرکز توانسته‌ایم حدود 40 درصد از 40هزار ساعت صوت دفاع مقدس را آماده کنیم.
در حال حاضر برای احیاء اسناد منحصربه‌فرد قرارگاهی را راه‌اندازی کردیم و با روش قرارگاهی و جهادی، تصمیم به پیاده‌سازی این اسناد گرفتیم. اسناد مکتوب نیز به‌طور کامل اسکن شده است و اسناد صوتی نیز به‌صورت دقیق محافظت می‌شود.
در مرکز بیش از 100 نیروی جوان مشغول هستند که این صوت‌ها را پیاده می‌کنند و توسط راویان جنگ یا نیروهای مخابراتی مقابله صوتی انجام مشود، سپس محصول مکتوب مجدداً موردبررسی قرار می‌گیرد و نهایتاً به‌صورت کتاب سندی منتشر می‌شود. درمجموع با بهره‌گیری از نوارهای صوتی و گزارش‌های عملیات‌ها برآورد ما این است که حدود 2500 کتاب سندی حاصل این اقدام مرکز خواهد بود. عملیات والفجر 8 حدود 2800 فایل صوتی و 70 گزارش عملیاتی وجود و برآورد ما این است که حدود 120 جلد کتاب سندی از این عملیات منتشر خواهد شد. از عملیات مسلم نیز 20 جلد کتاب سندی آماده است. این اسناد محتوای مستند کار تحقیقی محققان خواهد بود.
ما مبتنی بر این اسناد کتاب‌های مستند و اطلس‌های جنگ را تولید می‌کنیم و بر اساس این اسناد با فرماندهان جنگ در قالب تاریخ شفاهی گفت‌وگو می‌کنیم. این اسناد پشتیبان فعالیت‌های پژوهشی مرکز هستند. در مرکز این جهت‌گیری وجود دارد که هیچ محصولی بدون پشتیبانی اسناد منتشر نشود.
* در مورد عملیات والفجر 8 که با آن اشاره کردید گفته می‌شود که این عملیات به‌قدری پیچیده و خلاقانه بوده است که هنوز هم در بسیاری از مراکز نظامی دنیا مورد تحلیل قرار می‌گیرد، لطفاً در خصوص جزییات این مطلب توضیح دهید؟
حضرت آقا می‌فرمایند که شما اگر از دفاع مقدس هزاران حادثه را فهرست کنید و کاری که تاکنون شده را فهرست کنید و این دو را باهم مقایسه کنید متوجه می‌شوید که کار صورت گرفته یک‌هزارم حوادث دفاع مقدس نیست. در عملیات والفجر 8 که حدود 80 روز نبرد بوده است، حداقل یک سال جلسات طرح‌ریزی داشته است (سه هزار ساعت). فرماندهان با یکدیگر تبادل‌نظر کرده‌اند و برخی مخالف بوده‌اند که درنهایت قانع می‌شوند و این جمع‌بندی حاصل می‌شود که این منطقه انتخاب شود و یک کار بسیار بدیع و خلاقانه و خارج از محاسبات متعارف این عملیات انجام می‌شود.
* خود شما نیز در بسیاری از عملیات‌ها حضور داشته‌اید، لطفا از خاطرات خودتان از والفجر 8 یا عملیات‌های دیگری که حضور داشتید بفرمایید.
در هر یک از بخش‌های جنگ خاطرات بسیار بدیع و زیادی گفته وجود دارد. به‌طور مثال در عملیات خیبر اولین عملیات آبی-خاکی بوده است که سپاه تصمیم به انجام آن می‌گیرد و این در حالی است که سازمان ما اصلاً آمادگی این عملیات را نداشته است. برآورد این بوده است که حدود 2 هزار قایق نیاز است و تأمین این میزان قایق در توان بخش صنعتی نبوده است و از خارج از کشور هم امکان تأمین نبوده است. بنابراین تمامی واحدهای صنعتی شمال و جنوب کشور فعال می‌شوند و بخش قابل‌توجهی از نیاز را برطرف می‌سازند و با رعایت اصل غافلگیری به منطقه می‌آورند.
* نیازهای جنگ به‌طورکلی در دوران 8 ساله چگونه تأمین می‌شد؟
نیازهای عمومی جنگ به‌طور کامل توسط مردم تأمین می‌شد. نیازهای تخصصی جنگ نیز هم از منابع مردمی و هم از منابع دولتی تأمین می‌شد. تأمین نیازهای تخصصی جنگ بسیار کار پیچیده‌ای بود چراکه ما تحریم در این دوران بسیار سخت و پیچیده بود و ما جز با چند کشور که خودشان نیز تحت‌فشار بودند، بیشتر ارتباط نداشتیم. به‌طور مثال حدود 30موشک از طریق لیبی و قذافی تأمین شد که او نیز تحت‌فشار بودند تا از عملیاتی کردن آنها در جنگ جلوگیری شود.
دو اتفاق بسیار مهم در جنگ رخ داد؛ خودباوری و خلاقیت فوق‌العاده و شخصیت‌های مانند شهید تهرانی مقدم توانستند دانش موشک‌سازی را برمی‌کنند. مراکز صنعتی کشور کاملاً در اختیار جنگ بود و همه فعال بودند. اتفاق دیگر نیز این بود که باور همگانی وجود داشت که کشور را در حوزه نیازهای جنگی به خودکفایی برسانند.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
ما در ابتدای جنگ حتی در تأمین سلاح هم مشکل داشتیم ولی از سال 64 به بعد بسیاری از نیازهای جنگ را داخل تأمین می‌کردیم. نیازهای جنگ هم بسیار بالابود، به‌طور مثال میلیون‌ها گلوله در عملیات‌های کربلای 4 و 5 استفاده شد. تمامی این نیازها با تلاش جوانان خودمان با اتکا به خودباوری و خلاقیت تأمین شد و جنگ را پیش می‌برد.
** به دفاع مقدس باید نگاه راهبردی داشت نه نگاه نقطه‌ای
* نظر شما در مورد برخی تحلیل‌ها که معتقدند در تاریخ‌نگاری دفاع‌مقدس تناقض‌ها و ابهاماتی وجود دارد، چیست؟
به دفاع مقدس نباید نگاه نقطه‌ای داشت بلکه باید نگاه راهبردی به آن داشت. باید بررسی شود که دفاع مقدس در چه شرایطی رخ داد و نگاه دنیا به آن چگونه بوده است. اینکه گاها برخی وقایع به‌ظاهر متناقض دفاع مقدس را کنار هم گذاشته شود و یک سری نتیجه‌گیری‌های خاص صورت گیرد، ظلم به دفاع مقدس و حضرت امام است. مدیریت سطح کلان دفاع مقدس با امام بوده است و ایشان خود می‌فرمایند ما در دفاع مقدس و اقداماتمان یک‌لحظه هم نادم و پشیمان نیستیم.
باید توجه داشت که این جنگ را مرجعیت شیعه اداره کرده است. یک مبانی دینی و قرآنی پشتیبان این جنگ بود. دفاع مقدس حادثه بزرگی بوده است که در تاریخ شیعه و ایران سابقه نداشته است. امام به‌عنوان فرمانده کل دستور دفاع داده‌اند و خود ایشان فرمودند که هدف ما در این جنگ دفع تجاوز و اثبات صلابت اسلام بوده است و این اتفاق افتاده است و انقلاب اسلامی نیز با این جنگ تثبیت شد و این جنگ تبدیل به یک الگو شد که می‌توان در هر شرایطی مقاومت کرد. اگر به سنت‌های الهی اعتقاد باشد می‌شود در مقابل تمام دنیا ایستادگی کرد.
در طول 8 سال دفاع مقدس حدود 200 نبرد داشتیم که در برخی موارد عدم فتح بود و گاهی پیروزی نسبی بود و برخی موارد هم پیروزی کامل بود. باید دید توان دشمن و امکانات رزمی، پشتیبانی تدارکاتی و تسلیحاتی آن چقدر بوده است و چه بازیگران سیاسی از آن حمایت می‌کردند. ما از ظرفیت‌های دینی، اعتقادی و اجتماعی خودمان استفاده کردیم و با حمایت ملت و مدیریت حضرت امام در برابر تمام دنیا ایستادیم. دنیا هم این را پذیرفت که پیروز جنگ جمهوری اسلامی ایران بود. جنگ را باید این‌گونه و با نگاه راهبردی بررسی کرد. نگاه نقطه‌ای به جنگ خصوصاً با نگاه سیاسی و گزینش یک سری روایت‌ها و کنار هم قرار دادن این‌ها، ظلم به جنگ و دفاع مقدس است.
** 250 کتاب از تاریخ شفاهی فرماندهان منتشر می‌شود
* تاریخ شفاهی مرکز تا چه سطحی پیشرفت داشته است و تاکنون چه میزان ثبت خاطرات داشته‌اید؟
یکی از کارهای ضروری تاریخ شفاهی فرماندهان است. فرماندهان خود یکی از مدارک و آثار جنگ هستند و در حوادث نقش داشتند، خصوصاً فرماندهان شاخص که در عملیات‌های مهم و اصلی نقش تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی داشتند. ما 180 نفر از فرماندهان شاخص جنگ اعم از فرماندهان قرارگاه‌ها، لشکرها و تیپ‌ها را در 17 حوزه تخصصی جنگ فهرست کردیم. تاریخ شفاهی ایشان از چند سال پیش شروع‌شده بود، ولی در حال حاضر آن را گسترش دادیم و دو استودیو به این کار اختصاص دادیم.
تاریخ شفاهی مرکز صرفاً خاطره‌گویی نیست و فقط به جنبه‌های حماسی- عاطفی جنگ نمی‌پردازد بلکه یک کار کاملاً پژوهشی مبتنی بر اسناد جنگ است. ممکن است از یک حادثه روایت‌های متفاوت گفته شود و این کاملاً طبیعی است زیرا نگاه یک فرمانده از یک حادثه می‌تواند متفاوت باشد. از طرفی هم از پایان جنگ 30 سال گذشته است و گاهی ممکن است حضور ذهن لازم برای بیان روایت وجود نداشته باشد، اما در کنار هر فرمانده یک محقق به‌عنوان مجری تاریخ شفاهی وجود دارد. محقق اسناد را تهیه و تنظیم می‌کند و بر اساس اسناد مصاحبه را انجام می‌دهد. سپس این مصاحبه‌ها پیاده و تدوین می‌شود و به چند محقق و فرمانده دیگر داده می‌شود و روی این روایت‌ها کنترل صورت می‌گیرد و درنهایت به‌صورت کتاب منتشر می‌شود. بنابراین الگوی تاریخ شفاهی در مرکز یک الگوی منحصربه‌فرد است.
پیش‌بینی ما این است که تعداد تاریخ شفاهی فرماندهان به 250 مورد برسد. امسال که دومین سال انجام این روند است 10 کتاب تاریخ شفاهی آماده خواهد شد. تاریخ شفاهی سردار رضایی تا عملیات بیت‌المقدس 6 جلد است که امسال آماده می‌شود. تاکنون فقط یک جلد تاریخ شفاهی ایشان منتشرشده که مربوط به قبل از آغاز جنگ است. تاریخ شفاهی از دوران نوجوانی و جوانی فرمانده شروع می‌شود تا خواننده خواستگاه اجتماعی و خانوادگی فرماندهان را بداند. همچنین به فعالیت‌های 20 ماه قبل از شروع جنگ و تاریخ ورود فرماندهان به سپاه نیز پرداخته می‌شود. علاوه بر فرماندهان، تاریخ شفاهی بخش‌های تخصصی جنگ نیز در مرکز شروع‌شده است و در حال حاضر تاریخ شفاهی آقای رحمانی، مسئول بسیج زمان جنگ و آقای رفیق‌دوست شروع‌شده است.
* تفاوت آثار منتشره این مرکز با آثار منتشرشده گذشته چیست؟
قطعاً آثار این مرکز با آثار قبلی منتشرشده متفاوت است چراکه مبتنی بر مذاکرات است. به‌طور مثال در عملیات والفجر 8، طبق اسناد به آقای رفیق‌دوست گفته‌شده است که این میزان مهمات لازم است و ایشان حجم بالایی از مهمات را در زمان بسیار کوتاهی تهیه‌کرده است. بنابراین ایشان باید توضیح دهند که این میزان مهمات را از چه منبعی تهیه‌کرده است.
در برخی حوزه‌ها با دو تا سه نفر مصاحبه گرفته می‌شود و در برخی دیگر با یک نفر که در طول جنگ مسئول آن حوزه بوده است، مصاحبه گرفته می‌شود. درمجموع تلاش ما این است که تاریخ شفاهی هر حوزه‌ای به‌طور کامل ثبت و ضبط گردد.
* آیا تاکنون از حاج قاسم سلیمانی نیز مصاحبه تاریخ شفاهی گرفته‌شده است؟
هنوز این اتفاق رخ نداده است ولی جزو برنامه مرکز است که تاریخ شفاهی ایشان نیز گرفته شود. تقریباً تاریخ شفاهی دو سه نفر از فرماندهان جنگ مانده است. البته در موارد دیگری با حاج قاسم گفت‌وگو شده است و خود ایشان به این مسئله توجه دارند ولی مأموریت‌های ایشان هنوز این فرصت را به ما نداده است.
* برخی از فرماندهان جنگ در طول دفاع مقدس یا پس از آن شهید شده‌اند؛ کدام یک از فرماندهان بوده است که شما علاقه‌مند به ثبت تاریخ شفاهی او بودید ولی او شهید شده و این امکان برای شما فراهم نبوده است؟
همه عزیزانی که به شهادت رسیدند واقعاً شهدای شاخص و قابل‌احترام دفاع مقدس بوده‌اند. شهید شوشتری به اعتقاد من یکی از آن فرماندهان بود که بنده خیلی متأسف هستم از اینکه با ایشان گفتگوی زیادی انجام‌نشده است. اسناد زیادی از ایشان وجود دارد و ایشان در جنگ نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای داشتند و بسیار پرکار بودند. گاهی ایشان در قرارگاه‌ها از سر شب تا صبح با فرماندهان گردان‌ها در خصوص عملیات بحث و گفت‌وگو می‌کردند و با تدبیر و حوصله کارها را پیش می‌بردند. متأسفانه هنوز نتوانستیم کار مناسبی را در خصوص ایشان آماده کنیم.
خاطرات شفاهی حاج‌قاسم سلیمانی ضبط می‌شود
جای شهید احمد کاظمی هم واقعاً خالی است. همچنین دیگر شهدا مانند شهید باکری، شهید همت و شهید همدانی هم متأسفانه جایشان خالی است.
بعضی فرماندهان دیگر که زنده هستند ولی هنوز موفق به ثبت تاریخ شفاهی ایشان نشدیم مانند سردار عزیز جعفری. سردار جعفری از فرماندهانی هستند که از ابتدا تا پایان جنگ در تمام دوران نقش بی‌بدیل و تعیین‌کننده‌ای داشته است. بنده 5 سال در طول جنگ مسئول معاونت تبلیغات ایشان بودم. قرار شده است که انشاالله از هفته اول مهرماه تاریخ شفاهی ایشان شروع شود و قرار است مجری این مصاحبه نیز آقای گل علی بابایی باشند.
* در خصوص روزشمارهای مرکز و ویژگی‌های نیز توضیح دهید.
یکی از آثار خوب مرکز روزشمارهای مرکز است که واقعاً یک محصول بی‌بدیل و منحصربه‌فرد در حوزه تاریخ‌نگاری است. 65 جلد روزشمار برای ده سال اول انقلاب پیش‌بینی‌شده است که از 21 بهمن 57 تا نیمه سال 67 یعنی پایان جنگ که صدام قرارداد الجزایر را پذیرفت، تعیین‌شده است.
* در خاطرات برخی فرماندهان حتی آقای هاشمی و رضایی آمده است که رزمندگان تا سال 68 هم در منطقه بودند و برخی حتی تا سال 69 نیز جهت حفاظت از مرزها در مناطق حضور داشتند؛ بنابراین پایان دقیق جنگ چه زمانی است؟ آیا این سال‌ها در روزشمارهای مرکز نیست؟
چون تا زمان تبادل اسرا خطوط پدافندی فعال بود و حوادثی مانند حمله به کویت هم وجود داشت و باید از همه مرزها مراقبت می‌شد، این سخن درست است که تا بعد از سال 67 حضور رزمندگان ادامه داشت. اما روزشمارهای ده سال اول 65 جلد تعریف‌شده است و نکته مهم این است که مجموعه روزشمارها مبتنی بر 57 حادثه در دهه اول است و هر جلد هزار صفحه است و با اتمام این پروژه 65 هزار صفحه متن پژوهشی آماده خواهد شد. در حال حاضر 30 جلد منتشر است و انشا الله تا 4 سال این پروژه تکمیل می‌شود.
در این پروژه حوادث روزبه‌روز روایت می‌شود و کاملاً مستند است و مبتنی بر منابع مرکز و منابع آشکار است. تصمیم گرفته‌شده است که این پروژه روزشمارها برای سال‌های بعد از جنگ نیز ادامه پیدا کند و کتاب‌های روزشمار این سال‌های نیز منتشر شود.
برای تمام عملیات‌های دفاع مقدس نیز یک کتاب اختصاصی و پژوهشی مبتنی بر اسناد مرکز با عنوان کتاب نبردی، پیش‌بینی‌شده است که تاکنون برای سه عملیات این کتاب‌ها نوشته و حدود 30 عملیات نیز تعیین مجری شده و انشاالله تا 4 سال آینده برای 50 عملیات قرار است کتاب‌های نبردی آماده شود که هر کتاب بین 800 تا 1000 صفحه خواهد بود و با اسناد مربوطه منتشر خواهد شد.
** تاکنون 20 درصد از آثار پایه‌ای جنگ را تولید کرده‌ایم
* اسنادی که در مرکز پیگیری و آماده می‌شود چه ارتباطی با مسائل روز دارد؟
آن چیزی که در مرکز تولید می‌شود تاریخ‌نگاری پایه است و به محققان و نویسندگان و خطیبان کمک می‌کند تا این موارد را به مخاطبان وسیع خود عرضه کنند. بنابراین کارکرد مرکز این است و با این کار بسیاری از ابهامات و شبهات جنگ پاسخ داده می‌شود ولی تاکنون نتوانسته‌ایم بیش از 20 درصد آثار پایه‌ای جنگ را تولید کنیم. اگر همان کتاب‌های نبردی و روزشمارها و تاریخ شفاهی فرماندهان تولید شود، ابعاد بسیار جالب و جدیدی از دفاع مقدس منتشر خواهد شد.
مرکز تا پیش‌ازاین به لحاظ رسانه‌ای مشکل داشت ولی اخیراً سایت مرکز تقویت‌شده و از طرفی 24 جلد روزشمار مرکز به‌صورت پی‌دی‌اف در هفته دفاع مقدس روی سایت قرار خواهد گرفت و انشا الله تمام آثار مرکز به‌صورت پی‌دی‌اف قرار است در سایت قرار داده شود تا همه محققین به آن دسترسی داشته باشند. تاکنون نیز 200 پژوهشگر با مرکز قرارداد پژوهشی دارند. همچنین مرکز آمادگی همکاری با هر نهادی در کشور که کار پژوهشی بر روی آثار مرکز انجام می‌دهند را دارد.
*فارس
