در ادامه گزیده ای از نامه اخلاقی علامه حلی(قدس سره) به فرزند ارجمندشان فخرالمحققین(قدس سره)را خواهید خواند:
به گزارش شهدای ایران ؛ بدان ای فرزندم: که خداوند بر فرمانبرداری‌اش یاریت کناد و بر انجام نیکی‌ها و ملازمت خوبی‌ها توفیقت دهد. بر آن‌چه رضای او در آن است رهنمونت سازد و به هر آن‌چه از خوبی‌ها آرزو داری تو را برساند. در دنیا و آخرت تو را خوشبخت کند و لحظه‌لحظه‌های زندگی‌ات را با «راحت‌دلی و چشم‌روشنی» همراه سازد. عمرت را با سعادت و آسایش دراز دارد و بدی‌ها را از تو به دور کند.
من در این کتاب «قواعدالاحکام»1 اشاره فتاوای احاکم را برایت خلاصه کردم و قواعد شریعت را با عباراتی کوتاه و قلمی روان، روشن ساختم. «سمت رشد» و راه حق را بر تو واضح کردم. این در حالی است که پنج‌دهه از عمرم را پشت‌سر نهاده، وارد ششمین دهه عمرم می‌شوم... .
چون خدا وصیت را بر من واجب کرده، به‌ویژه به هنگام احساس مرگ، امر بدان کرده است؛ تو را سفارش می‌کنم:
1. تقوا را از دست مده؛ تقوا راه و روشی است که از پیامبر (صل الله علیه و آله) باقی مانده و فریضه‌ای الهی است که مواظبت بر آن بر همه واجب است. تقوا زرهى است نگهدار انسان از بدی‌ها. و توشه‌اى است جاویدان. آن، سودمندترین زاد است براى روزى که انسان بی‌کس و چشم‌ها نگران است .
دستورهاى الهى را به جان بنوش؛ رضاى او را ملازم باش، مکروهات را دورى گزین و از محرمات منزجر باش؛ عمرت را در تحصیل کمالات سپرى کن و لحظه‌هاى زندگى‌ات را در گردآورى فضیلت‌هاى علمى و عروج از پستى نقصان به قله کمال و از فرودگاه جهل به اوج عرفان به‌کار گیر. نیکى‌ها را گسترش ده و برادرانت را در رسیدن به کمالات یارى کن، بدى را از برادران مومنت به نیکى سزا ده؛ نیکوکاران را با منت و آغوش باز بپذیر. با همتاى پست رفاقت مکن و از معاشرت نادانان دورى کن؛ چه رفاقت آنان اخلاق تو را پست کرده و سبب جایگزینى خصایص ناپسند در وجود تو گردد.
بر تو باد به ملازمت علما و همنشینى با صاحبان فضیلت، چه این مصاحبت وجودت را آماده تحصیل کمالات کرده و مهارت در استنباط مجهولات را به دنبال دارد. سعى کن امروز تو از دیروزت بهتر باشد و در هر لحظه‌اى از کمالى نو برخوردار گردى .
2. بر تو باد به صبر و بردبارى و توکل بر خداوند و خوشنودى بر آن‌چه از دنیا به تو مى‌رسد. در هر شب و روز از خود حساب‌رسى کن. بسیار از پروردگارت آمرزش بخواه، زیرا در هیچ لحظه‌اى سپاس او را چنانچه بایسته است نتوانى .از نفرین مظلوم به‌ویژه یتیمان و بیوه‌زنان بترس، چه خداوند نسبت به شکستن دل‌هاى شکسته گذشت نمى‌کند.
3. بر تو باد به نماز شب، که رسول خدا (صل الله علیه و آله) بر آن اصرار داشته و خواسته او بوده است؛ فرموده است: «من ختم له بقیام‌اللیل ثم مات فله‌الجنة»:2 «کسی‌که عمرش به «شب‌زنده‌دارى» به پایان رسید، بهشت از آن اوست».
4. بر تو باد به «صله رحم»؛ این عمل را افزون ساز.
5. بر تو باد به «حسن خلق» و برخورد نیک، که رسول‌الله (صل الله علیه و آله) فرموده است: «انکم لن تسعواالناس باموالکم فسعوهم باخلاقکم».3 شما توان آن ندارید که مردم را با اموال خود یارى کنید، پس با برخورد خوب‌تان آنان را خوشنود سازید.
6. بر تو باد به نیکى با اولاد پیامبر (علیهم السلام) و پیوند با آنان؛ خدا درباره آنان سفارش موکد کرده و دوستى آنان را مزد رسالت قرار داده است .
«قل لااسئلکم علیه اجراً الاالمودة فى‌القربى»4
پیامبر (صل الله علیه و آله) در این زمینه فرموده است: «انى شافع یوم‌القیامة لاربعة اصناف، ولو جاؤوا بذنوب اهل‌الدنیا: (رجل) نصر ذریتى و (رجل) بذل ماله لذریتى عندالمضیق (و رجل) احب ذریتى باللسان والقلب (و رجل) سعى فى حوائج ذریتى اذا طردوا او شردوا؛ 5
چهار دسته را روز قیامت شفاعت کنم، هرچند با گناه اهل دنیا به صحراى محشر حاضر شوند: آن‌که اولاد مرا یارى کند. آن‌که از اموالش به اولاد تنگدست من کمک کند. کسى که با زبان و قلب آنان را دوست بدارد. آن‌که تلاش کند در انجام حوایج و نیازهای اولاد تبعید شده و رانده شده من».
امام صادق (علیه السلام) فرمود: اذا کان یوم‌القیامه، نادی مناد: ایها‌الخلائق! انصتوا، فان محمداً یکلمکم، فینصت‌الخلائق. فیقوم‌النبی (صل الله علیه و آله) فیقول: یا معشرالخلائق! من کانت له عندی ید او منة او معروف، فلیقم حتی اکافئه. فیقولون: بآبائنا و امهاتنا! و ای ید و ای منة و ای معروف لنا؟ بل الید والمنة والمعروف لله و لرسوله علی جمیع‌الخلائق. فیقول: بلی. من آوی احداً من اهل‌بیتی او برّهم او کساهم من عری او اشبع جائعهم، فلیقم حتی اکافئه. فیقوم اناس قد فعلوا ذلک. فیأتی‌النداء من عندالله: یا محمد! یا حبیبی! قدجعلت مکافأتهم الیک، فاسکنهم من‌الجنه حیث شئت. فیسکنهم فی‌الوسیله حیث لایحجبون عن محمد و اهل‌بیته صلوات‌الله علیهم اجمعین؛
هنگامى‌که قیامت فرا رسد منادى فریاد زند: هان اى مردم، پیامبر با شما سخن مى‌گوید. سکوت بر فضا حاکم مى شود و همه دم فرو بندد، سپس پیامبر بلند شده و چنین فرماید: اى مردم! هر آن‌که براى من کارى کرده یا خوبى نموده و یا منتى بر من دارد بلند شود تا من او را امروز کفایت کنم و از هول قیامت نجاتش دهم. آنان عرض کنند: به فداى شما پدران و مادران ما؛ چه‌کسى براى شما کارى انجام داده یا خوبى کرده یا بر شما منتى دارد؟ بلکه این خدا و رسول‌اند که بر همه انسان‌ها منت دارند و به آن‌ها خوبى کرده‌اند .
رسول‌خدا (صل الله علیه و آله) فرمایند: هر آن کسانى‌که فردى از اهل‌بیت مرا پناه داده یا به آنان خوبى کرده یا برهنگان آنان‌را پوشانیده و یا گرسنگان‌شان را سیر کرده است، برخیزند تا آنان را با (شفاعت) کفایت کنم. گروهى از مردم بلند شوند، سپس از جانب پروردگار ندا رسد: اى محمد! ای حبیبم! من پاداش دادن آنان را به تو واگذاشتم هر جاى بهشت خواهند، جایشان ده. پس‌از آن در «وسیله» آنان را جاى دهند و آن مکانى است که حجابى بین آنان و چهارده معصوم نیست» .
7. بر تو باد به بزرگ داشتن فقها و احترام علما؛ در این‌باره رسول‌خدا (صل الله علیه و آله) فرمودند: «من اکرم فقیهاً مسلماً لقى‌الله یوم‌القیامة و هو عنه راض و من اهان فقیهاً مسلماً لقى‌الله یوم‌القیامة و هو علیه غضبان؛ آن‌که فقیه و دین‌شناس مسلمان را گرامى دارد، خدا را در روز قیامت ملاقات کند، در حالى‌که از او راضى و خرسند است و آن‌که فقیه مسلمانى را توهین کند و قدرش را سبک دارد، خدا را در حالی‌که از او خشمگین است ملاقات کند».
نگاه به چهره عالم و درب خانه او و نشست و برخاست با او، عبادت شمرده شده است .
8. بر تو باد به ژرف‌اندیشى و تفقه در دین و تلاش در جهت افزودن علم و دانش خود؛ چه امیرمومنان (علیه السلام) به فرزندش فرمود: «تفقه فى‌الدین فان‌الفقهاء ورثة‌الانبیاء و ان طالب‌العلم یستغفر له من فى‌السموات و من فى‌الارض حتى‌الطیر فى‌الهواء والحوت فى‌البحر و ان‌الملائکة لتضع اجنحتها لطالب‌العلم رضاء به؛6
در دین ژرف بیندیش و فقیه شو! چون فقها جانشین پیامبران‌اند. براى طالب علم هرآن‌چه در آسمان و زمین استغفار مى‌کنند حتى مرغ‌ها در هوا و ماهى‌ها در دریا! فرشتگاه با خرسندى بال‌هاى خود را براى دانش‌جو پهن مى‌کنند».
مباد که دانش خویش را کتمان کنى و بر روى نیازداران نگشایى که خداى تعالى مى‌فرماید: «ان‌الذین یکتمون ما انزلنا من‌البینات والهدى من بعد ما بیناه للناس فى‌الکتاب اولئک یلعنهم‌الله و یلعنهم‌اللاعنون؛ آنان‌که پیام‌هاى وحى ما را که براى انسان‌ها تعیین کرده‌ایم و در کتاب بروشنى بازگو نموده‌ایم مى‌پوشانند، بر این گروه نفرین خدا و نفرین نفرین‌کنندگان باد».
«اذا ظهرت‌البدع فى امتى فلیظهرالعالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنةالله تعالى؛7 هنگامى‌که بدعت (نوآوری‌هاى برخاسته از رسوبات ملى، قومى، توارثى و فرهنگى به دور از دین) در امتم پیدا شد، بر دانشمندان است که دانش خود را آشکار سازند آنان که چنین نکنند، نفرین خدا بر آن‌ها باد!»
و نیز فرمود: «لا تمنحواالجهال الحکمة فتظلموها و لاتمنعوها اهلها فتظلموهم؛8 حکمت را به نااهلان ندهید که اگر دادید بر حکمت ستم کردید و از اهلش دریغ مدارید که به اهل حکمت ستم روا داشته‌اید».
والحمدلله على حسن‌التوفیق و هدایةالطریق .
پی‌نوشت‌ها:
1. قواعدالاحکام، یکی از کتاب‌های گران‌قدر فقهی علامه حلی است که فرزندشان فخرالمحققین آن را شرح کرده و نام شرح خود را «ایضاح‌الفوائد فی شرح اشکالات‌القواعد» نام نهاده است. این وصیت‌نامه در آخر کتاب مذکور آمده است.
2. وسائل‌الشیعه/5/274.
3. وسائل‌الشیعه/8/513.
4. شوری/22.
5. وسائل‌الشیعه/11/556.
6. جامع‌الاحادیث‌الشیعه/1/93.
7. کافی/1/54.
8. میزان‌الحکمة/2/ص500.
قواعدالاحکام علامه حلی
جام دینی
من در این کتاب «قواعدالاحکام»1 اشاره فتاوای احاکم را برایت خلاصه کردم و قواعد شریعت را با عباراتی کوتاه و قلمی روان، روشن ساختم. «سمت رشد» و راه حق را بر تو واضح کردم. این در حالی است که پنج‌دهه از عمرم را پشت‌سر نهاده، وارد ششمین دهه عمرم می‌شوم... .
چون خدا وصیت را بر من واجب کرده، به‌ویژه به هنگام احساس مرگ، امر بدان کرده است؛ تو را سفارش می‌کنم:
1. تقوا را از دست مده؛ تقوا راه و روشی است که از پیامبر (صل الله علیه و آله) باقی مانده و فریضه‌ای الهی است که مواظبت بر آن بر همه واجب است. تقوا زرهى است نگهدار انسان از بدی‌ها. و توشه‌اى است جاویدان. آن، سودمندترین زاد است براى روزى که انسان بی‌کس و چشم‌ها نگران است .
دستورهاى الهى را به جان بنوش؛ رضاى او را ملازم باش، مکروهات را دورى گزین و از محرمات منزجر باش؛ عمرت را در تحصیل کمالات سپرى کن و لحظه‌هاى زندگى‌ات را در گردآورى فضیلت‌هاى علمى و عروج از پستى نقصان به قله کمال و از فرودگاه جهل به اوج عرفان به‌کار گیر. نیکى‌ها را گسترش ده و برادرانت را در رسیدن به کمالات یارى کن، بدى را از برادران مومنت به نیکى سزا ده؛ نیکوکاران را با منت و آغوش باز بپذیر. با همتاى پست رفاقت مکن و از معاشرت نادانان دورى کن؛ چه رفاقت آنان اخلاق تو را پست کرده و سبب جایگزینى خصایص ناپسند در وجود تو گردد.
بر تو باد به ملازمت علما و همنشینى با صاحبان فضیلت، چه این مصاحبت وجودت را آماده تحصیل کمالات کرده و مهارت در استنباط مجهولات را به دنبال دارد. سعى کن امروز تو از دیروزت بهتر باشد و در هر لحظه‌اى از کمالى نو برخوردار گردى .
2. بر تو باد به صبر و بردبارى و توکل بر خداوند و خوشنودى بر آن‌چه از دنیا به تو مى‌رسد. در هر شب و روز از خود حساب‌رسى کن. بسیار از پروردگارت آمرزش بخواه، زیرا در هیچ لحظه‌اى سپاس او را چنانچه بایسته است نتوانى .از نفرین مظلوم به‌ویژه یتیمان و بیوه‌زنان بترس، چه خداوند نسبت به شکستن دل‌هاى شکسته گذشت نمى‌کند.
3. بر تو باد به نماز شب، که رسول خدا (صل الله علیه و آله) بر آن اصرار داشته و خواسته او بوده است؛ فرموده است: «من ختم له بقیام‌اللیل ثم مات فله‌الجنة»:2 «کسی‌که عمرش به «شب‌زنده‌دارى» به پایان رسید، بهشت از آن اوست».
4. بر تو باد به «صله رحم»؛ این عمل را افزون ساز.
5. بر تو باد به «حسن خلق» و برخورد نیک، که رسول‌الله (صل الله علیه و آله) فرموده است: «انکم لن تسعواالناس باموالکم فسعوهم باخلاقکم».3 شما توان آن ندارید که مردم را با اموال خود یارى کنید، پس با برخورد خوب‌تان آنان را خوشنود سازید.
6. بر تو باد به نیکى با اولاد پیامبر (علیهم السلام) و پیوند با آنان؛ خدا درباره آنان سفارش موکد کرده و دوستى آنان را مزد رسالت قرار داده است .
«قل لااسئلکم علیه اجراً الاالمودة فى‌القربى»4
پیامبر (صل الله علیه و آله) در این زمینه فرموده است: «انى شافع یوم‌القیامة لاربعة اصناف، ولو جاؤوا بذنوب اهل‌الدنیا: (رجل) نصر ذریتى و (رجل) بذل ماله لذریتى عندالمضیق (و رجل) احب ذریتى باللسان والقلب (و رجل) سعى فى حوائج ذریتى اذا طردوا او شردوا؛ 5
چهار دسته را روز قیامت شفاعت کنم، هرچند با گناه اهل دنیا به صحراى محشر حاضر شوند: آن‌که اولاد مرا یارى کند. آن‌که از اموالش به اولاد تنگدست من کمک کند. کسى که با زبان و قلب آنان را دوست بدارد. آن‌که تلاش کند در انجام حوایج و نیازهای اولاد تبعید شده و رانده شده من».
امام صادق (علیه السلام) فرمود: اذا کان یوم‌القیامه، نادی مناد: ایها‌الخلائق! انصتوا، فان محمداً یکلمکم، فینصت‌الخلائق. فیقوم‌النبی (صل الله علیه و آله) فیقول: یا معشرالخلائق! من کانت له عندی ید او منة او معروف، فلیقم حتی اکافئه. فیقولون: بآبائنا و امهاتنا! و ای ید و ای منة و ای معروف لنا؟ بل الید والمنة والمعروف لله و لرسوله علی جمیع‌الخلائق. فیقول: بلی. من آوی احداً من اهل‌بیتی او برّهم او کساهم من عری او اشبع جائعهم، فلیقم حتی اکافئه. فیقوم اناس قد فعلوا ذلک. فیأتی‌النداء من عندالله: یا محمد! یا حبیبی! قدجعلت مکافأتهم الیک، فاسکنهم من‌الجنه حیث شئت. فیسکنهم فی‌الوسیله حیث لایحجبون عن محمد و اهل‌بیته صلوات‌الله علیهم اجمعین؛
هنگامى‌که قیامت فرا رسد منادى فریاد زند: هان اى مردم، پیامبر با شما سخن مى‌گوید. سکوت بر فضا حاکم مى شود و همه دم فرو بندد، سپس پیامبر بلند شده و چنین فرماید: اى مردم! هر آن‌که براى من کارى کرده یا خوبى نموده و یا منتى بر من دارد بلند شود تا من او را امروز کفایت کنم و از هول قیامت نجاتش دهم. آنان عرض کنند: به فداى شما پدران و مادران ما؛ چه‌کسى براى شما کارى انجام داده یا خوبى کرده یا بر شما منتى دارد؟ بلکه این خدا و رسول‌اند که بر همه انسان‌ها منت دارند و به آن‌ها خوبى کرده‌اند .
رسول‌خدا (صل الله علیه و آله) فرمایند: هر آن کسانى‌که فردى از اهل‌بیت مرا پناه داده یا به آنان خوبى کرده یا برهنگان آنان‌را پوشانیده و یا گرسنگان‌شان را سیر کرده است، برخیزند تا آنان را با (شفاعت) کفایت کنم. گروهى از مردم بلند شوند، سپس از جانب پروردگار ندا رسد: اى محمد! ای حبیبم! من پاداش دادن آنان را به تو واگذاشتم هر جاى بهشت خواهند، جایشان ده. پس‌از آن در «وسیله» آنان را جاى دهند و آن مکانى است که حجابى بین آنان و چهارده معصوم نیست» .
7. بر تو باد به بزرگ داشتن فقها و احترام علما؛ در این‌باره رسول‌خدا (صل الله علیه و آله) فرمودند: «من اکرم فقیهاً مسلماً لقى‌الله یوم‌القیامة و هو عنه راض و من اهان فقیهاً مسلماً لقى‌الله یوم‌القیامة و هو علیه غضبان؛ آن‌که فقیه و دین‌شناس مسلمان را گرامى دارد، خدا را در روز قیامت ملاقات کند، در حالى‌که از او راضى و خرسند است و آن‌که فقیه مسلمانى را توهین کند و قدرش را سبک دارد، خدا را در حالی‌که از او خشمگین است ملاقات کند».
نگاه به چهره عالم و درب خانه او و نشست و برخاست با او، عبادت شمرده شده است .
8. بر تو باد به ژرف‌اندیشى و تفقه در دین و تلاش در جهت افزودن علم و دانش خود؛ چه امیرمومنان (علیه السلام) به فرزندش فرمود: «تفقه فى‌الدین فان‌الفقهاء ورثة‌الانبیاء و ان طالب‌العلم یستغفر له من فى‌السموات و من فى‌الارض حتى‌الطیر فى‌الهواء والحوت فى‌البحر و ان‌الملائکة لتضع اجنحتها لطالب‌العلم رضاء به؛6
در دین ژرف بیندیش و فقیه شو! چون فقها جانشین پیامبران‌اند. براى طالب علم هرآن‌چه در آسمان و زمین استغفار مى‌کنند حتى مرغ‌ها در هوا و ماهى‌ها در دریا! فرشتگاه با خرسندى بال‌هاى خود را براى دانش‌جو پهن مى‌کنند».
مباد که دانش خویش را کتمان کنى و بر روى نیازداران نگشایى که خداى تعالى مى‌فرماید: «ان‌الذین یکتمون ما انزلنا من‌البینات والهدى من بعد ما بیناه للناس فى‌الکتاب اولئک یلعنهم‌الله و یلعنهم‌اللاعنون؛ آنان‌که پیام‌هاى وحى ما را که براى انسان‌ها تعیین کرده‌ایم و در کتاب بروشنى بازگو نموده‌ایم مى‌پوشانند، بر این گروه نفرین خدا و نفرین نفرین‌کنندگان باد».
«اذا ظهرت‌البدع فى امتى فلیظهرالعالم علمه فمن لم یفعل فعلیه لعنةالله تعالى؛7 هنگامى‌که بدعت (نوآوری‌هاى برخاسته از رسوبات ملى، قومى، توارثى و فرهنگى به دور از دین) در امتم پیدا شد، بر دانشمندان است که دانش خود را آشکار سازند آنان که چنین نکنند، نفرین خدا بر آن‌ها باد!»
و نیز فرمود: «لا تمنحواالجهال الحکمة فتظلموها و لاتمنعوها اهلها فتظلموهم؛8 حکمت را به نااهلان ندهید که اگر دادید بر حکمت ستم کردید و از اهلش دریغ مدارید که به اهل حکمت ستم روا داشته‌اید».
والحمدلله على حسن‌التوفیق و هدایةالطریق .
پی‌نوشت‌ها:
1. قواعدالاحکام، یکی از کتاب‌های گران‌قدر فقهی علامه حلی است که فرزندشان فخرالمحققین آن را شرح کرده و نام شرح خود را «ایضاح‌الفوائد فی شرح اشکالات‌القواعد» نام نهاده است. این وصیت‌نامه در آخر کتاب مذکور آمده است.
2. وسائل‌الشیعه/5/274.
3. وسائل‌الشیعه/8/513.
4. شوری/22.
5. وسائل‌الشیعه/11/556.
6. جامع‌الاحادیث‌الشیعه/1/93.
7. کافی/1/54.
8. میزان‌الحکمة/2/ص500.
قواعدالاحکام علامه حلی
جام دینی
