به گزارش شهدای ایران به نقل از از پایگاه اطلاع رسانی دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، در گفت و گو با «آیت الله نورالدین اشکوری» از شاگردان آن شهید بزرگوار، و رییس پژوهشگاه تخصصی شهید صدر درباره ویژگی های شخصیتی و علمی شهید صدر آمده است: «شهید آیت الله سید محمدباقر صدر» را می توان یک «نابغه» و «ستاره ی درخشان» در حوزه های علمیه دانست که همان گونه که رهبر انقلاب فرموده اند: «استعداد خارق العاده و پشتکار کم نظیر او از وی عامل ذوفنون و ژرف نگری پدید آورده بود که دید نافذ و ذهن جست وجوگرش در آفاق علوم متداول حوزه ها محصور نمانده و هر آنچه را که برای یک مرجع بزرگ دینی در دنیای متنوع امروز سزاوار است به حیطه تحقیق و مطالعه کشیده بود و سخنی نو و فکری بکر و اثری ماندگار در آن می آفرید.» به همین علت است که رهبر انقلاب ایشان را یک «اسوه» و «نمونه» برای حوزه های علمیه و مخصوصا «طلاب و فضلای جوان»می دانند.

متن کامل این گفت و گو به شرح زیر می باشد:
*به عنوان نخستین سوال، از چگونگی آشنایی خودتان با شهید آیت الله سید محمدباقر صدر و منش علمی و اندیشه های آن بزرگوار بفرمایید.
آشنایی من با ایشان کاملا به دور از عواطف و احساسات بود. این واقعیت وجودی شهید صدر بود که مرا جذب ایشان کرد. من در خدمت استاد بزرگوار و معروف حوزه ی نجف، مرحوم آیت الله آشیخ مجتبی لنکرانی که استاد مبرز سطح عالی بود، مشغول درس کفایه بودم. یکی از رفقای لبنانی و بسیار صمیمی ام از من درخواست کرد کفایه را نزد استاد دیگری که دارای خصوصیات ویژه و فوق العاده ای است، بخوانیم. من به او گفتم که استاد بسیار خوبی در کفایه دارم و تمایلی به تغییر استاد ندارم. اصرار و الحاح آقای موسوی و توضیحات وی در خصوص ویژگی های این استاد، که به منظور ترغیب من صورت می گرفت، همچنان با مقاومت بنده مواجه می شد و در نهایت، آقای موسوی گفت که مساله از این قرار است که من قبلا از این آقا درس کفایه خواسته ام و پس از مدتی درس را رها کرده ام. به همین دلیل، اکنون مجددا نمی توانم خودم از ایشان درخواست کنم. آقای موسوی از من خواهش کرد که به اتفاق هم، درس کفایه را از ایشان درخواست کنیم، ولی من پس از مدتی درس را رها کنم! به خاطر رفاقتی که با آقای موسوی داشتم، با نظرش موافقت کردم و با این تصمیم به خدمت مرحوم شهید صدر حاضر شدیم و تقاضای درس کردیم. نکته ی جالب توجه برای من این است که در ابتدا با این نیت و تصمیم به نزد ایشان رفتم که شاگرد نباشم و درس را استمرار ندهم، اما در همان جلسه اول که مبحثی مربوط به جلد دوم کفایه بود، آنچنان مجذوب و شیفته این شهید بزرگوار شدم که به تعبیری، تمام اساتید خودم را که بسیار بزرگوار هم بودند، فراموش کردم و دیگر به هیچ وجه به این فکر نیفتادم که ترجیح با کدام درس است؟ درس آقای لنکرانی یا درس آقای صدر؟ این شروع ارتباط من با این شهید بزرگوار بود. البته ما پس از اینکه مقداری از کفایه را خدمت ایشان خواندیم، از ایشان تقاضای درس خارج کردیم و بنده به اتفاق آیت الله سید محمدباقر حکیم و برخی از برادران دیگر، درس خارج را شروع کردیم.
*خصوصیات اخلاقی و فردی شهید صدر چگونه بود؟
آنچه من در این خصوص می گویم، به اندازه ی درک و شناخت خودم از دریای بیکران شخصیت ایشان است، نه آنکه بیانی از واقعیت افکار ایشان باشد.
اولین مطلبی که باید مدنظر داشت، نبوغ ایشان است. نابغه را نمی توان با غیرنابغه مقایسه کرد. شهید صدر با نبوغی که داشتند، به هر میدانی که وارد شدند، نوآوری کردند، تاسیس کردند، تکمیل کردند و نیازهای زمین مانده را پاسخ دادند. اگر بخواهیم از نظر کمّی بررسی کنیم، بیشترین کار ایشان در فقه و اصول بوده است، اما ابداعاتی نیز در فلسفه دارند که برای حل برخی از مسائل و معماهای لاینحل، بسیار با اهمیت و راهگشاست. متاسفانه نظرات فلسفی ایشان انعکاس پیدا نکرده است، به جز مقداری اندک در کتاب «فلسفتنا» و برخی کتب دیگر. در علم کلام هم منهج جدیدی داشتند. درباره کتاب «الاسس المنطقیه» شهید صدر، می توانم تاکید کنم که این کتاب هنوز نه تنها در دنیای غرب، بلکه حتی در حوزه های علمیه هم ناشناخته باقی مانده است.
و اما اخلاق و کیفیت برخورد ایشان با شاگردها، مساله ای است بسیار مفصل که از توان یک گفت وگوی مختصر خارج است. تنها به نکاتی به صورت گذرا اشاره می کنم. نکته ی اول اینکه شهید صدر سراپا محبت بودند. محبت غیرقابل وصف ایشان به همه ی افراد و طبقات مختلف مردم، یک واقعیت در وجود ایشان بود، نه موضوعی تصنعی و ساختگی. دومین خصلت شهید صدر، تواضع بود. این ویژگی جزء ذات ایشان بود و این طور نبود که تصنعی باشد. به یک کارگر و حتی به یک بچه آن قدر احترام می گذاشتند که حدواندازه نداشت. این تواضع آن قدر زیاد بود که ما معمولاً به بخشی از تواضع های ایشان انتقاد داشتیم. ما در عین حالی که خیلی به ایشان نزدیک بودیم، متاسفانه آن روح بزرگ را درک نمی کردیم. فلذا در مواردی انتقاد هم می کردیم. در ویژگی های مختلف اخلاقی واقعاً نمونه ی خارق العاده ای بودند. انسان هیچ گاه احساس نمی کرد که شهید صدر خود را نابغه تلقی کرده باشد و در نعمت های خدادادی، خود را برتر از دیگران ببیند. ما این خصوصیات اخلاقی را در امام راحل هم می دیدیم که واقعا این افراد در این گونه موارد، عادی نبودند.
*تحلیل شهید صدر از جریان زندگانی ائمه ی اطهار علیه السلام چه بود؟ آیا نظریه ی جدیدی داشتند؟
همان طور که می دانید، ائمه (ع)دوره های مختلفی داشته اند. امیرمومنان علی (ع) در زمان پیامبر (ص) یک شجاع فداکار دیده می شود، در زمان خلفای ثلاثه یک صابر استخوان در گلو و در زمان خلافت خود، یک حاکم عادل که بر عدالت اصرار دارد. آیا ما سه تا امیرالمومنین داریم؟ امام حسن (ع)در برخورد با معاویه صلح و امام حسین (ع)در مقابل یزید قیام می کند. آیا این دو با هم تفاوت دارند؟ اگر متفاوت باشند، باید چه کرد با این فرمایش پیامبر (ص) که «الحسن و الحسین امامان قاما او قعدا». به این ترتیب مشخص می شود که ائمه بزرگوار ما، جلوه های مختلفی دارند که گاهی حداقل به نظر عوام، تضادی در این جلوه ها ملاحظه می شود. از سوی دیگر، علمای بزرگوار در طول تاریخ تشیع، اگرچه تحلیل ها و تفسیرهای بسیار ارزنده ای درباره ی دوران گوناگون ائمه (ع) بیان کرده اند، اما تحلیل واحد منسجمی که بیانگر همه دوره های ائمه (ع) و منطبق بر کل مسائل اجتماعی و رویدادهای زمان آن ها باشد، وجود ندارد. تحلیلی که بیان کند ائمه (ع) نور واحد بودند و همه یک خط و یک هدف داشتند، ندیده ایم. به جز آنچه شهید صدر در ایام وفات ائمه (ع) در سخنرانی های خود بیان می کردند. مطالب شهید صدر در این زمینه، نه تنها دارای ارزش تاریخی، تحلیلی و علمی است، بلکه برای مسائل گوناگون زمان ما آموزنده بوده و راهگشای زمان های آینده هم خواهد بود. * اگر ممکن است، خلاصه ای از این نظرات را بیان فرمایید.
قبل از پاسخ شما، مطلبی را یادآوری کنم و آن اینکه مجموعه ای حاوی نُه سخنرانی شهید صدر تحت عنوان «اهل البیت، تعدد ادوار و وحده هدف» چاپ شده است.
و اما پاسخ این سوال، به اعتقاد شهید صدر، پیامبر اکرم (ص) در مدت 23 سال حکومت و رسالت، این امکان را نیافتند که جامعه ای اسلامی ایجاد کنند که فرهنگ اسلامی بر آن حاکم باشد و نسلی تربیت شود که از نظر سلوک و اخلاق و رفتار براساس اسلام باشد، زیرا از این 23 سال، سیزده سال را در مکه و در شرایط دشوار گذراندند و در دوران کمتر از ده سال مدینه هم بیشتر گرفتار جنگ ها و توطئه های منافقین و کفار بودند. به همین دلیل، پس از رحلت پیامبر (ص)، مردم از خط رسالت منحرف شدند، مگر افرادی معدود و انگشت شمار. شهید صدر با توجه به این شرایط، به تشریح و تبیین رفتار ائمه (ع) می پردازد.
به هر حال ایشان چهار مرحله را برای تاریخ اسلام ذکر می کنند که تازه در مرحله ی سوم، امام صادق (ع) مذهب را پایه گذاری می کنند. در زمان امام صادق (ع)، که بیش از یک قرن از پیدایش اسلام می گذرد، تازه دارد الفبای نماز خواندن و وضو گرفتن بیان می شود. ببینید چقدر گرفتاری ائمه(ع) زیاد بوده است. از اینجا مشخص می شود که چقدر کارها پیچیده است و در هر دوره ای چه باید کرد. مرحله ی چهارم هم آمادگی برای غیبت است.
*شهید صدر در موضوع اقتصاد از دو موضوع نیازهای ثابت و نیازهای متغیر نام می برند، اگر ممکن است، این مساله را به طور مختصر توضیح دهید.
ایشان در کتاب «اقتصادنا» بحثی را مطرح می کنند که انسان، دو نوع نیاز دارد: یکی نیازهای ثابت و دیگری نیازهای متغیر. به عنوان مثال، مسکن، ازدواج و بقای نسل از نیازهای ثابت بشر است. طبیعی است که شریعت اسلام هم باید احکامی داشته باشد که حدود و خصوصیات این دو نیاز را تنظیم کند. به این ترتیب، باید دو نوع حکم وجود داشته باشد. احکام ثابت و احکام متغیر. احکام ثابت همان است که در آن روایت معروف می فرماید:«حلال محمد (ص) حلال الی یوم القیامه و حرام محمد (ص) حرام الی یوم القیامه» و اما احکام متغیر، احکامی است که برای تامین نیازهای متغیر انسان تشریع شده است. گفتم تشریع شده است. ممکن است سوال کنید اگر متغیر است، پس چگونه تشریع شده است؟ در اینجا ایشان پاسخ می دهند که احکام متغیر را شارع مقدس در اختیار ولی فقیه قرار داده است و ولی فقیه در یک چارچوب مشخص، احکام متغیر را که برای تامین نیازهای بشر است، صادر می کند. در اینجا باید دو مطلب را توضیح داد. یکی محدوده ولایت فقیه است و اینکه او در چه محدوده ای حکم می دهد. البته حکم ولایی نه حکم فقهی. فرق است بین حکم فقهی که همان حکم ثابت است و حکم ولایی که برحسب شرایط زمان و مکان از ولی فقیه صادر می شود، نه از شارع مقدس. مطلب دوم اینکه ولی فقیه بر چه اساسی حکم می دهد؟ آیا صاحب اختیار مطلق است یا چارچوبی برای او مشخص شده است؟
اما در مورد مطلب اول همان طور که می دانیم، احکام تکلیفی پنج حکم است: وجوب، حرمت، استحباب، کراهت و اباحه. وجوب و حرمت در حوزه احکام ثابته جای می گیرند. ولی فقیه نمی تواند واجب را حرام یا حرام را واجب کند، مگر در موارد استثنایی که مصلحت جامعه اسلامی حکم کند. مجال و میدان ولایت، آن سه حکم دیگر است. هر چیزی که مستحب است، هر چیزی که مکروه است و هر چیزی که مباح است، در اختیار ولی فقیه قرار دارد.
یعنی تنها استحباب را می تواند به کراهت تبدیل کند یا اینکه استحباب را به وجوب و حرمت هم می تواند تبدیل کند؟
هر سه حکم را می تواند به وجوب یا حرمت تبدیل کند. در حکم ولایی دیگر استحبابی در کار نیست، کراهت هم نیست، قطعا وجوب و حرمت است. البته وجوب و حرمت ولایی، نه وجوب و حرمت فقهی. همان طور که قبلا هم گفتم، در موارد نادر و استثنایی، به ولی فقیه اختیار داده می شود که در حوزه ی احکام ثابته، یعنی وجوب و حرمت هم وارد شود. مثلا واجب را حرام یا مباح کند و همچنین حرام را واجب یا مباح کند.
* این موارد در کجاست؟
این موارد در تزاحم است. حتما می دانید که تزاحم غیر از تعارض است. تزاحم یعنی تضاد ملاک ها. مثل اینکه حرمت و وجوب در یک جا جمع شوند. یا باید نماز را قطع کند که حرام است و غریق را از دریا نجات دهد که واجب است یا غریق را نجات ندهد که حرام است و نماز را ادامه دهد که واجب است. این تزاحم است. در اینجا طبعا گفته می شود که در تزاحم، شخص باید به عقل خودش مراجعه کند و به طور قطعی یا به طور گمان ببیند در نظر شارع کدام مهم تر است، همان را انجام دهد. اکنون در جایی که حاکم شرعی وجود دارد و ولایتی در کار است، ولی امر می تواند حکم ولایی صادر کند و یکی از وجوب و حرمت را بر دیگری مقدم بدارد؛ یعنی واجب را بر حرام ترجیح دهد یا برعکس. این هم مجال دوم برای اعمال ولایت است.
بحث دوم این است که آیا حاکم و ولی امر به سلیقه خود و ذوق خود می تواند اعمال ولایت و حکم صادر کند یا آنکه ضوابطی در کار است؟ باز شهید صدر در «اقتصادنا» می فرماید ضوابط کلی و هدف ها و غرض هایی که مورد نظر شارع مقدس است، توسط خود شارع بیان شده است. به اعتقاد ایشان، ولی فقیه یعنی مجتهد و مجتهد کسی است که در حدود بشری مسلط بر خواست های شرع مقدس است. ولی فقیه براساس آن خواست های کلی، موظف است که احکام متغیر را صادر کند، اما از جانب خود نمی تواند حکمی صادر کند.