احمد بن محمد بن عیسی که محدّثی دقیق بوده، اخبار زیادی از عباس بن معروف قمی نقل کرده است که بی گمان نشانه اعتماد او است.
به گزارش شهدای ایران به نقل از حوزه، در این نوشتار به بازخوانی زندگی نامه محدث بزرگ شیعه، عباس بن معروف قمی، یکی از ستارگان علم، تقوی و حدیث می پردازد.
ولادت
تاریخ دقیق تولد ابوالفضل عباس بن معروف قمی، معلوم نیست؛ اما بنابر شواهد گوناگون به نظر می رسد که ولادتش، در نیمه دوم قرن دوم هجری باشد به این دلیل که با سه تن از امامان شیعه (حضرت امام رضا و امام جواد و حضرت هادی علیهم السلام) معاصر بود.
یار امام
دیدار ائمه اطهار و درک وجود مقدس آنان برای انسان های متعهد، بسی افتخار و ارزش آفرین است؛ مخصوصاً اگر دیدار کننده از دوستان امامان معصوم باشد. اینکه عباس بن معروف از یاران کدام امام بوده است، بعضی از دانشمندان و بزرگان سکوت کرده اند (1) و جمعی دیگر او را در شمار یاران حضرت رضا علیه السلام جای داده اند.(2) از شیخ طوسی نقل شده که عباس بن معروف از یاران و اصحاب امام دهم شیعیان حضرت هادی علیه السلام است.(3) مرحوم آیت الله خویی از قول دو تن از بزرگان شیعه این نظریه را از کتاب رجال شیخ طوسی نقل کرده اند؛ اما نسخه کتاب رجال که اخیراً چاپ شده از این سخن خالی است.
این شخص بزرگوار افتخار حضور نزد امام هشتم علیه السلام را داشته و از محضر مقدس آن حضرت استفاده های معنوی و علمی فراوانی برده است.
جایگاه و وثاقت
از تحقیق کتاب های متعددی که پیرامون راویان نوشته شده است موقعیت و مقام این محدّث بزرگ به دست می آید هر چند عموم گزارشگران از وی یاد نموده اند، باید گفت: دو نفر از برجسته ترین علماء شیعه وثاقت او را برای اولین بار تأیید کرده اند و دیگران هم از آنها پیروی نموده اند.
نجاشی می گوید: «عباس بن معروف»، قمی مورد اطمینان است. شیخ طوسی نیز می گوید: «عباس بن معروف» اهل قم و دارای اعتقاد صحیح، پاک و خالص است.
اساتید
هر کس که با اخبار و روایات اهل بیت علیهم السلام اُنس دارد، می داند در روایات متعدد از اول تا آخر فقه و مسائل اعتقادی و اجتماعی که در اخبار مطرح شده است، اسم وی بارها به چشم می خورد.
بیشتر روایاتی که این مرد بزرگ در «سند» آن واقع شده است، خود از بهترین و محکم ترین روایات اند؛ چون بیشتر یا همه افرادی که در سند حدیث نامشان آمده از بزرگان و مشایخ شیعه اند؛ این سخن متّکی به حقیقتی است که با مراجعه و دقت در کتاب های حدیثی ما آشکار می شود. به همین بعضی از استادان بزرگواری که این محدث بزرگوار از آنان حدیث نقل کرده، معرفی می گردد:
1 - علی بن مهزیار اهوازی؛ که از بزرگ ترین و مخلص ترین فقیهان و دانشمندان شیعه، صاحب شأن و مقام و از یاران و اصحاب حضرت امام رضا و جواد علیهماالسلام بود.(4)
علی بن مهزیار در آغاز نوجوانی نصرانی بود، ولی خداوند متعال او را به مذهب شریف تشیع هدایت فرمود تا آنجا که از ناحیه امام جواد علیه السلام در مدح و ثنای او، اخبار فراوانی نقل شد؛ قبر مطهرش در اهواز و مورد توجه عموم مردم است. (5) بیشتر روایاتی که عباس بن معروف نقل می کند از علی بن مهزیار است.(6)
2 - عثمان بن عیسی؛ محدّثی بلند مرتبه و مورد اطمینان است (7) و یکی از دانشمندان بزرگ، او را از «اصحاب اجماع» می داند.(8)
عثمان بن عیسی ابتداء از فرقه «واقفیه» بود که امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام را قبول داشتند، ولی وی از این اعتقاد باطل دست برداشت و به حقیقت توجه کرد آن گاه به مذهب دوازده امامی گروید. عثمان از شهر خود، کوفه کوچ کرد و در کربلا کنار قبر مقدس سیّد الشهداء علیه السلام ساکن شد و در همانجا هم رحلت کرد.
3 - صفوان بن یحیی (9)؛ از مفاخر و بزرگان مذهب شیعه است. اگر او را از شخصیت های درجه اول زمانش بدانیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. صفوان که از یاران امام موسی بن جعفر و امام رضا علیهماالسلام است از طرف آن بزرگواران وکالت داشت و بسیار مورد اطمینان بود. وی در سال 210 قمری از دنیا رفت.(10)
4 - عبدالله بن مغیره؛ بسیار مورد اطمینان بود و در شکوه، بزرگواری، دینداری و تقوی در زمان خود همانندی نداشت.(11)
5 - حسن بن محبوب؛ از اصحاب حضرت رضا علیه السلام شخصی صاحب منزلت و مرتبه بالا (12) و از چهار رکن عصر خود بود.
شاگردان عباس بن معروف قمی
1 - محمد بن حسن صفار قمی؛ مهم ترین و پر آوازه ترین شاگرد این محدث بزرگوار می باشد؛ صفار نویسنده کتاب معروف «بصائر الدرجات» بوده که یکی از منابع کتاب شریف «الکافی» است.
صفار قمی در سراسر کتاب، روایات بسیاری از عباس بن معروف نقل می کند این مطلب از دقت و تتبع در کتاب «معانی الاخبار» و «توحید» مرحوم صدوق نیز به دست می آید.
نجاشی می گوید: محمد بن الحسن صفار چهرۀ برجسته اصحاب ما در قم و انسانی بسیار موثق و بلند مرتبه بود. این مرد بزرگ در سال 290 ق. در شهر مقدس قم رحلت کرد.(13)
2 - احمد بن محمد بن عیسی قمی؛ احمد بن محمد بن عیسی از بزرگان علماء و فقیهان قم، شخصیتی سیاسی و مورد احترام مردم بود؛ درباره اش گفته اند: رئیس بلامنازع قم و از یاران امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام بود. (14)
احمد بن محمد همان محدّث معروفی است که «احمد بن محمد بن خالد برقی»، صاحب کتاب «محاسن» را از قم بیرون کرد زیرا اعتقاد داشت که احمد بن محمد از افراد ضعیف نقل روایت می کند.
این محدّث دقیق، اخبار زیادی از عباس بن معروف نقل کرده است که بی گمان نشانه اعتماد او به «عباس» است.
3 - محمد بن عبد الجبار قمی؛ (15) اهل قم، مورد اطمینان دانشمندان شیعه (16) و از اصحاب امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری علیهم السلام بود.
التزام قولی و عملی به ائمه (ع)
امامان معصوم ما، صاحب منزلت و مقام های والایی هستند که خداوند متعال به آنها عنایت فرموده است از قبیل، علم غیب و شفا بخشیدن مریض ها و تصرّف در کائنات، در این باره روایات متواتر و مسلّمی در کتاب های معروف روایتی ما شیعه (همانند بصائر الدرجات، کافی و بحار الانوار) وجود دارد، اما روایات «بصائر» درباره مقامات امامان اهل بیت علیهم السلام بسیار گویا و صریح اند و در این کتاب باب های متعددی را به «ائمه(ع)» اختصاص داده است؛ در اسناد بیشتر آن روایات، نام عباس بن معروف به چشم می خورد که این گویای اعتقاد راسخ این مرد به مقام های والای اهل بیت علیهم السلام است.(17)
تألیفات
کتاب هایی از عباس بن معروف به یادگار ماند؛ این کتاب ها از جمله منابعی اند که صاحبان کتب أربعه (کافی، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه) در جمع آوری اخبار اهل بیت عصمت و طهارت از آنها سود برده اند. از مطالعه در کتاب های علمای شیعه به دست می آید که وی تألیفات روایتی داشته است. نجاشی می گوید: «کتاب «آداب» و «کتاب نوادر» برای او است و ما به تمام روایات و مصنفات او سند داریم». (18)
وفات و محل دفن عباس بن معروف!
زمان رحلت و محل دفن او در دقیقاً معلوم نیست؛ این احتمال وجود دارد که وفات وی در نیمه اوّل قرن سوم هجری رُخ داده باشد.
پی نوشت ها:
1 - رجال نجاشی، ص 200 و فهرست شیخ طوسی، ص 118.
2 - رجال شیخ طوسی، ص 382.
3 - تنقیح المقال مرحوم ممقانی، ج 2، ص 129.
4 - فهرست شیخ طوسی، ص 114.
5 - رجال نجاشی، ص 200 و خلاصة الاقوال علامه حلّی.
6 - امالی شیخ مفید، ص 179 و معجم رجال الحدیث، ج 9.
7 - معانی الاخبار، ص 186.
8 - رجال کشّی، ج 2.
9 - معانی الاخبار، ص 148.
10 - رجال نجاشی، ص 139.
11 - معانی الاخبار، ص 116 و سفینة البحار، ج 2، ص 138.
12 - فهرست شیخ طوسی، ص 46.
13 - رجال نجاشی، ص 251.
14 - رجال نجاشی، ص 60.
15 - جامع الروات، ج 1، ص 435.
16 - رجال شیخ طوسی، ص 423.
17 - بصائر الدرجات در صفحات متعدد.
18 - رجال نجاشی، ص 200 .
ستارگان حرم، جلد 6، ابوالحسن ربّانی صالح آبادی
ولادت
تاریخ دقیق تولد ابوالفضل عباس بن معروف قمی، معلوم نیست؛ اما بنابر شواهد گوناگون به نظر می رسد که ولادتش، در نیمه دوم قرن دوم هجری باشد به این دلیل که با سه تن از امامان شیعه (حضرت امام رضا و امام جواد و حضرت هادی علیهم السلام) معاصر بود.
یار امام
دیدار ائمه اطهار و درک وجود مقدس آنان برای انسان های متعهد، بسی افتخار و ارزش آفرین است؛ مخصوصاً اگر دیدار کننده از دوستان امامان معصوم باشد. اینکه عباس بن معروف از یاران کدام امام بوده است، بعضی از دانشمندان و بزرگان سکوت کرده اند (1) و جمعی دیگر او را در شمار یاران حضرت رضا علیه السلام جای داده اند.(2) از شیخ طوسی نقل شده که عباس بن معروف از یاران و اصحاب امام دهم شیعیان حضرت هادی علیه السلام است.(3) مرحوم آیت الله خویی از قول دو تن از بزرگان شیعه این نظریه را از کتاب رجال شیخ طوسی نقل کرده اند؛ اما نسخه کتاب رجال که اخیراً چاپ شده از این سخن خالی است.
این شخص بزرگوار افتخار حضور نزد امام هشتم علیه السلام را داشته و از محضر مقدس آن حضرت استفاده های معنوی و علمی فراوانی برده است.
جایگاه و وثاقت
از تحقیق کتاب های متعددی که پیرامون راویان نوشته شده است موقعیت و مقام این محدّث بزرگ به دست می آید هر چند عموم گزارشگران از وی یاد نموده اند، باید گفت: دو نفر از برجسته ترین علماء شیعه وثاقت او را برای اولین بار تأیید کرده اند و دیگران هم از آنها پیروی نموده اند.
نجاشی می گوید: «عباس بن معروف»، قمی مورد اطمینان است. شیخ طوسی نیز می گوید: «عباس بن معروف» اهل قم و دارای اعتقاد صحیح، پاک و خالص است.
اساتید
هر کس که با اخبار و روایات اهل بیت علیهم السلام اُنس دارد، می داند در روایات متعدد از اول تا آخر فقه و مسائل اعتقادی و اجتماعی که در اخبار مطرح شده است، اسم وی بارها به چشم می خورد.
بیشتر روایاتی که این مرد بزرگ در «سند» آن واقع شده است، خود از بهترین و محکم ترین روایات اند؛ چون بیشتر یا همه افرادی که در سند حدیث نامشان آمده از بزرگان و مشایخ شیعه اند؛ این سخن متّکی به حقیقتی است که با مراجعه و دقت در کتاب های حدیثی ما آشکار می شود. به همین بعضی از استادان بزرگواری که این محدث بزرگوار از آنان حدیث نقل کرده، معرفی می گردد:
1 - علی بن مهزیار اهوازی؛ که از بزرگ ترین و مخلص ترین فقیهان و دانشمندان شیعه، صاحب شأن و مقام و از یاران و اصحاب حضرت امام رضا و جواد علیهماالسلام بود.(4)
علی بن مهزیار در آغاز نوجوانی نصرانی بود، ولی خداوند متعال او را به مذهب شریف تشیع هدایت فرمود تا آنجا که از ناحیه امام جواد علیه السلام در مدح و ثنای او، اخبار فراوانی نقل شد؛ قبر مطهرش در اهواز و مورد توجه عموم مردم است. (5) بیشتر روایاتی که عباس بن معروف نقل می کند از علی بن مهزیار است.(6)
2 - عثمان بن عیسی؛ محدّثی بلند مرتبه و مورد اطمینان است (7) و یکی از دانشمندان بزرگ، او را از «اصحاب اجماع» می داند.(8)
عثمان بن عیسی ابتداء از فرقه «واقفیه» بود که امامت حضرت موسی بن جعفر علیه السلام را قبول داشتند، ولی وی از این اعتقاد باطل دست برداشت و به حقیقت توجه کرد آن گاه به مذهب دوازده امامی گروید. عثمان از شهر خود، کوفه کوچ کرد و در کربلا کنار قبر مقدس سیّد الشهداء علیه السلام ساکن شد و در همانجا هم رحلت کرد.
3 - صفوان بن یحیی (9)؛ از مفاخر و بزرگان مذهب شیعه است. اگر او را از شخصیت های درجه اول زمانش بدانیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. صفوان که از یاران امام موسی بن جعفر و امام رضا علیهماالسلام است از طرف آن بزرگواران وکالت داشت و بسیار مورد اطمینان بود. وی در سال 210 قمری از دنیا رفت.(10)
4 - عبدالله بن مغیره؛ بسیار مورد اطمینان بود و در شکوه، بزرگواری، دینداری و تقوی در زمان خود همانندی نداشت.(11)
5 - حسن بن محبوب؛ از اصحاب حضرت رضا علیه السلام شخصی صاحب منزلت و مرتبه بالا (12) و از چهار رکن عصر خود بود.
شاگردان عباس بن معروف قمی
1 - محمد بن حسن صفار قمی؛ مهم ترین و پر آوازه ترین شاگرد این محدث بزرگوار می باشد؛ صفار نویسنده کتاب معروف «بصائر الدرجات» بوده که یکی از منابع کتاب شریف «الکافی» است.
صفار قمی در سراسر کتاب، روایات بسیاری از عباس بن معروف نقل می کند این مطلب از دقت و تتبع در کتاب «معانی الاخبار» و «توحید» مرحوم صدوق نیز به دست می آید.
نجاشی می گوید: محمد بن الحسن صفار چهرۀ برجسته اصحاب ما در قم و انسانی بسیار موثق و بلند مرتبه بود. این مرد بزرگ در سال 290 ق. در شهر مقدس قم رحلت کرد.(13)
2 - احمد بن محمد بن عیسی قمی؛ احمد بن محمد بن عیسی از بزرگان علماء و فقیهان قم، شخصیتی سیاسی و مورد احترام مردم بود؛ درباره اش گفته اند: رئیس بلامنازع قم و از یاران امام رضا، امام جواد و امام هادی علیهم السلام بود. (14)
احمد بن محمد همان محدّث معروفی است که «احمد بن محمد بن خالد برقی»، صاحب کتاب «محاسن» را از قم بیرون کرد زیرا اعتقاد داشت که احمد بن محمد از افراد ضعیف نقل روایت می کند.
این محدّث دقیق، اخبار زیادی از عباس بن معروف نقل کرده است که بی گمان نشانه اعتماد او به «عباس» است.
3 - محمد بن عبد الجبار قمی؛ (15) اهل قم، مورد اطمینان دانشمندان شیعه (16) و از اصحاب امام جواد، امام هادی و امام حسن عسکری علیهم السلام بود.
التزام قولی و عملی به ائمه (ع)
امامان معصوم ما، صاحب منزلت و مقام های والایی هستند که خداوند متعال به آنها عنایت فرموده است از قبیل، علم غیب و شفا بخشیدن مریض ها و تصرّف در کائنات، در این باره روایات متواتر و مسلّمی در کتاب های معروف روایتی ما شیعه (همانند بصائر الدرجات، کافی و بحار الانوار) وجود دارد، اما روایات «بصائر» درباره مقامات امامان اهل بیت علیهم السلام بسیار گویا و صریح اند و در این کتاب باب های متعددی را به «ائمه(ع)» اختصاص داده است؛ در اسناد بیشتر آن روایات، نام عباس بن معروف به چشم می خورد که این گویای اعتقاد راسخ این مرد به مقام های والای اهل بیت علیهم السلام است.(17)
تألیفات
کتاب هایی از عباس بن معروف به یادگار ماند؛ این کتاب ها از جمله منابعی اند که صاحبان کتب أربعه (کافی، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه) در جمع آوری اخبار اهل بیت عصمت و طهارت از آنها سود برده اند. از مطالعه در کتاب های علمای شیعه به دست می آید که وی تألیفات روایتی داشته است. نجاشی می گوید: «کتاب «آداب» و «کتاب نوادر» برای او است و ما به تمام روایات و مصنفات او سند داریم». (18)
وفات و محل دفن عباس بن معروف!
زمان رحلت و محل دفن او در دقیقاً معلوم نیست؛ این احتمال وجود دارد که وفات وی در نیمه اوّل قرن سوم هجری رُخ داده باشد.
پی نوشت ها:
1 - رجال نجاشی، ص 200 و فهرست شیخ طوسی، ص 118.
2 - رجال شیخ طوسی، ص 382.
3 - تنقیح المقال مرحوم ممقانی، ج 2، ص 129.
4 - فهرست شیخ طوسی، ص 114.
5 - رجال نجاشی، ص 200 و خلاصة الاقوال علامه حلّی.
6 - امالی شیخ مفید، ص 179 و معجم رجال الحدیث، ج 9.
7 - معانی الاخبار، ص 186.
8 - رجال کشّی، ج 2.
9 - معانی الاخبار، ص 148.
10 - رجال نجاشی، ص 139.
11 - معانی الاخبار، ص 116 و سفینة البحار، ج 2، ص 138.
12 - فهرست شیخ طوسی، ص 46.
13 - رجال نجاشی، ص 251.
14 - رجال نجاشی، ص 60.
15 - جامع الروات، ج 1، ص 435.
16 - رجال شیخ طوسی، ص 423.
17 - بصائر الدرجات در صفحات متعدد.
18 - رجال نجاشی، ص 200 .
ستارگان حرم، جلد 6، ابوالحسن ربّانی صالح آبادی
