به گزارش شهدای ایران؛ زمان زیادی از ورود اینترنت و فضای مجازی به زندگی بشر مدرن نمی گذرد. اما مختصات و ابعاد جدیدی که فضای مجازی در باب ارتباط پیش روی انسان قرار می دهد، به قدری جدید، متنوع و پیچیده است که خیلی زود نیاز به تعیین الگوهای رفتاری، ارزشها و هنجارهای ارتباطی و در یک کلام اخلاق جمعی، خود را نشان داده است. به مناسبت فرا رسیدن ماه مبارک، ماه معنویت و اخلاق، مناسب دیدیم نکته هایی در مورد اخلاق در فضاهای مجازی، که این روزها وقت زیادی از ما می گیرند را، مطرح کنیم.
هر اجتماعی برای تضمین سلامت روان، تأمین امنیت و در یک کلام آرامش جمعی خود، مجموعه ای از باید و نبایدها و ارزشها را برای افراد جامعه تبیین می کند. در جوامع غیردینی این باید و نبایدها، غالبا در لوای قوانین به افراد عرضه می شود. قوانینی که اجرای آنها در راستای حفظ سلامت روحی، روانی، جسمی و امنیتی جامعه می‌باشد. اما در جوامع دینی همچون جامعه ایرانی، باید و نبایدها علاوه بر قوانین جاری بر جامعه، در متون دینی جای گرفته اند، در واقع اغلب ادیان، مطلوب هدف خود را رعایت اخلاق عنوان کرده اند، همانطور که پیامبر بزرگ اسلام می فرمایند که :«براستى که من براى به کمال رساندن مکارم اخلاق مبعوث شده ام»¹ بنابراین چه این باید و نبایدها در غالب قانون اجتماعی به افراد جامعه عرضه شود و چه نه، افراد در جزئی‌ترین رفتارها و روابط خود، ملزم به رعایت آنها هستند و انتظار می رود که چون این الزام، نه از سوی سازمانهای قانونگذار بشری بلکه از سوی خداوند متعال امر شده است، افراد خود را نسبت به رعایت آنها، مسئول‌تر بدانند.
بنابراین آنچه که در ادامه به عنوان اخلاق کاربردی در فضای مجازی عنوان خواهد شد، ممکن است با آن اخلاقی که در جوامع غیردینی جهت رعایت در فضای مجازی ارائه می شود، تفاوت‌هایی داشته باشد. با این حال مجددا یادآور می شویم که رعایت اخلاق در کلیه شئونات اجتماعی یکی از ضروریات زندگی انسانی است و فضای مجازی نیز از این امر مستثنا نیست. رعایت اخلاق، باعث می شود که افراد بتوانند، مسائل و مشکلات ناگزیر اجتماعی را که به واسطه زندگی جمعی پیش می آید، محدود و کنترل کرده و آنها را قابل حل و تحمل نمایند.
عدم رعایت اخلاق در فضای مجازی، گاه سبب بروز چنان فجایعی می شود که حتی حیات واقعی افراد را به خطر می اندازد. در چند سال اخیر بسیار شنیده ایم که افرادی از زندگی خود چشم پوشیده اند تنها به این دلیل که دیگرانی به دلیل عدم رعایت اخلاق در این فضا حریم خصوصی آنها را نشانه گرفته اند و به اصطلاح آبروی فرد رفته است و بزه کاریهای متفاوت و گوناگونی که منشأ آنها عدم رعایت اخلاق است.
در این مقال ما به ذکر چندین نکته در باب اخلاق در فضای مجازی خواهیم پرداخت:
از شخصی ترین نکته که مدیریت زمان است، آغاز می کنیم. شاید در نگاه اول چندان مرتبط با اخلاق به نظر نیاید، اما کاملا مشهود است که وقت گذرانی بیش از حد در فضاهای مجازی سبب هدر رفتن زمان می شود. «زمان» و برنامه ریزی برای استفاده بهینه از آن به اندازه ای مهم هست که مطابق احادیث در روز قیامت در اولین قدم از بنده در مورد «چگونگی استفاده از نعمت عمر» سئوال می کنند. استفاده صحیح از زمان و داشتن برنامه ریزی مناسب و دقیق برای لحظات و ساعات و روزهای زندگی، سبب افزایش انرژی، آرامش و کاسته شدن از میزان فشارهای روحی و روانی می شود و روشن است که بالعکس آن نیز صادق است. به عبارت دیگر، هدر دادن زمان، یا هزینه کردن آن در یک بعد خاص سبب از بین رفتن آرامش، انرژی و افزایش فشارهای روحی، عقب ماندگی و پسرفت در اغلب زمینه ها خواهد شد. بنابراین در اولین قدم به این نکته اشاره می کنیم که انسان مدرن نیاز ندارد در همه شبکه های اجتماعی موبایلی و ... حضور داشته باشد، شبکه هایی که هر روز هم بر تعداد آنها و کاربرانشان افزوده می شود. لاین، واتساپ، تلگرام، اینستاگرام، وایبر و ... که اغلب هم کاربری‌های مشترکی دارند. از میان آنها، از شبکه ای استفاده کنید که بیش از بقیه به کارتان می آید. ضمنا هیچ نیازی نیست که در گروههای مختلف حضور داشته و روزانه زمان زیادی را صرف خواندن مطالبی کنید که اگر ضرر نداشته باشد، نفع چندانی هم نخواهد داشت.
بسیار دیده ایم متن های طولانی، یا کوتاه که حاوی شبهه های اعتقادی، سیاسی، فرهنگی و ... هستند، گاه حتی یک غزل می تواند کاملا غیر مستقیم زیرآب اعتقادات ما را بزند، در این گونه مواقع، اولین کاری که از دستتان بر می آید این است که آن را برای کسی دیگر نفرستید و دومین رفتار شما این است که با فردی که آن را برایتان فرستاده وارد بحث و گفتگوی اعتقادی و ... نشوید. فضای مجازی به هیچ عنوان مناسب بحث ها و گفتگوهای این چنینی نیست. بهتر است اگر نیاز به اعلام نظر بود، تنها به گفتن من اعتقادی به این نکته ندارد بسنده کنید و دیگر ادامه ندهید و توضیح دهید که با چت نمی توان این گونه مسائل مهم و پیچیده را تأیید یا رد کرد.
هر چیزی را که برایتان فرستاده می شود، اعم از اخبار، کلیپ، متون سیاسی، عکس و ... فورا با دیگران به اشتراک نگذارید. صرف هیجان انگیز و خارق العاده بودن یک مطلب، دلیل بر صحت آن نیست. بنابراین جلوی هیجان خود را بگیرید و اگر با اخبار روبه رو هستید اول از صحت آنها مطمئن شوید. شاید با خودتان بگویید مطلبی که بارها در سایتها و شبکه های اجتماعی دست به دست می چرخد، حتما صحت دارد که تا به این حد گسترده شده است، اما متأسفانه شایعه نیز به همین شکل درست می شود و شوربختانه اغلب یک فرد قربانی این سرعت تکنولوژی در انتشار اخبار اغلب نادرست می شود. پس قبل از به اشتراک گذاشتن یک مطلب، بهتر است کمی جستجو کنید، به منبع آن خبر توجه کنید و پس از اطمینان از صحت آن، دیگران را از آن باخبر سازید.
بعضی از اخبار حول زندگی شخصی و خصوصی افراد است. کلیپ‌ها و عکسهای خصوصی، اخبار زندگی شخصی و ... که دست به دست می چرخند، بی آنکه توجه کنیم که با این کار چه بر سر آبروی فرد، زندگی شخصی و خانوادگی او خواهد آمد. این مسئله یکی از معضلات بسیار مهمی است که جامعه ما با آن روبه روست، متأسفانه اخلاق در رعایت حریم شخصی دیگران و وارد نشدن به مسائل خصوصی آنها، نقش کلیدی را دارد. کما اینکه گاه بسیاری از این عکس ها و اخبار و ... حاصل یک دروغ است و زندگی فرد قربانی یک دروغ می شود.
به گفته محمدامین قانعی راد، رئیس انجمن جامعه شناسی ایران: «افشا و انتشار اطلاعات خصوصی اشخاص در همه جای دنیا منع شده و محدود به اخلاقیات اسلامی و سنتی ما نمی شود و از آن فراگیرتر است. این عمل از دیدگاه تمدن امروزی نیز غیر قابل پذیرش بوده و پیامدهای بسیار منفی می تواند روی زندگی افراد بگذارد و امنیت خصوصی، شخصی، اخلاقی و اجتماعی آنها از بین ببرد.»
بله، خندیدن خوب است، اما مسئله این است که ما به چه چیزی و چرا می خندیم. حجم گسترده ای از جوک هایی که روزانه دست به دست می چرخند و یک قشر خاص را به تمسخر می گیرند، بسیار زیاد است. بی آنکه فکر کنیم دست انداختن و توهین به افراد چه نتایج زیان باری را در پی دارد. زنان، قومیت‌ها، دین، سیاست و در شرایط شرمناک‌تر، بزرگان دینی را دست مایه ساختن انواع جوک ها می کنیم و بی آنکه کمی فکر کنیم دست به انتشار آنها می زنیم.
اینکه کسی شما را نمی بیند و فضای مجازی این امکان را به شما داده که ناشناس باقی بمانید، دلیل بر این نمی شود که هر چیزی را بر زبان بیاورید یا از این مسئله سوء استفاده کنید. هویت ناشناس داشتن و در پشت این هویت ناشناس به دروغ گفتن به دیگران پرداختن عملی غیراخلاقی و خلاف شرع و عرف و قانون است.
درست است که شبکه های اجتماعی امکان آزادی بیان را دوصدچندان کرده اند، اما این بدان معنا نیست که هر چیزی را هر کجا که دلتان خواست بگویید. بهتر است هنگام ورود به یک جمع مجازی ـ گروههای موبایلی ـ کمی به هدف افراد برای گردهمایی دقت کنیم، چندروزی را تماشاگر باشیم تا متوجه بشویم که می بایست در چه زمینه ای صحبت کنیم. اگر متوجه شدید که این زمینه در تخصص شماست و نه علاقه و کمکی در هیچ زمینه ای به شما نمی کنید، خیلی سریع گروه را ترک کرده و وقت خود و دیگران را هدر ندهید.
فضای مجازی امکان ارتباط با اشخاص گوناگون را فراهم می کند، گاه در پشت این ارتباط صمیمت های مضر ایجاد می شود، این خاصیت فضای مجازی است که چون افراد چشم در چشم نیستند، کمتر نسبت به رد کردن خطوط قرمز اخلاقی ابا داشته باشند. ارتباطات بیش از حد ضرورت میان زنان و مردان نامحرم بنیان خانواده را نشانه می گیرد و آرامش را از زوجین گرفته و حتی گاه خانواده را از هم می پاشد. در وضعیت دیگر افراد را دچار احساسات غیرواقعی و کذب می کند. اخلاق و دین حکم می کنید که همان از صحبتهای غیرضروری با نامحرم بپرهیزیم و پیش از وقوع حادثه، پیشگیری کرده یا به گفته دین راه «تقوی» را در پیش گیریم.
اـ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 68، ص 382، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
هر اجتماعی برای تضمین سلامت روان، تأمین امنیت و در یک کلام آرامش جمعی خود، مجموعه ای از باید و نبایدها و ارزشها را برای افراد جامعه تبیین می کند. در جوامع غیردینی این باید و نبایدها، غالبا در لوای قوانین به افراد عرضه می شود. قوانینی که اجرای آنها در راستای حفظ سلامت روحی، روانی، جسمی و امنیتی جامعه می‌باشد. اما در جوامع دینی همچون جامعه ایرانی، باید و نبایدها علاوه بر قوانین جاری بر جامعه، در متون دینی جای گرفته اند، در واقع اغلب ادیان، مطلوب هدف خود را رعایت اخلاق عنوان کرده اند، همانطور که پیامبر بزرگ اسلام می فرمایند که :«براستى که من براى به کمال رساندن مکارم اخلاق مبعوث شده ام»¹ بنابراین چه این باید و نبایدها در غالب قانون اجتماعی به افراد جامعه عرضه شود و چه نه، افراد در جزئی‌ترین رفتارها و روابط خود، ملزم به رعایت آنها هستند و انتظار می رود که چون این الزام، نه از سوی سازمانهای قانونگذار بشری بلکه از سوی خداوند متعال امر شده است، افراد خود را نسبت به رعایت آنها، مسئول‌تر بدانند.
بنابراین آنچه که در ادامه به عنوان اخلاق کاربردی در فضای مجازی عنوان خواهد شد، ممکن است با آن اخلاقی که در جوامع غیردینی جهت رعایت در فضای مجازی ارائه می شود، تفاوت‌هایی داشته باشد. با این حال مجددا یادآور می شویم که رعایت اخلاق در کلیه شئونات اجتماعی یکی از ضروریات زندگی انسانی است و فضای مجازی نیز از این امر مستثنا نیست. رعایت اخلاق، باعث می شود که افراد بتوانند، مسائل و مشکلات ناگزیر اجتماعی را که به واسطه زندگی جمعی پیش می آید، محدود و کنترل کرده و آنها را قابل حل و تحمل نمایند.
عدم رعایت اخلاق در فضای مجازی، گاه سبب بروز چنان فجایعی می شود که حتی حیات واقعی افراد را به خطر می اندازد. در چند سال اخیر بسیار شنیده ایم که افرادی از زندگی خود چشم پوشیده اند تنها به این دلیل که دیگرانی به دلیل عدم رعایت اخلاق در این فضا حریم خصوصی آنها را نشانه گرفته اند و به اصطلاح آبروی فرد رفته است و بزه کاریهای متفاوت و گوناگونی که منشأ آنها عدم رعایت اخلاق است.
در این مقال ما به ذکر چندین نکته در باب اخلاق در فضای مجازی خواهیم پرداخت:
از شخصی ترین نکته که مدیریت زمان است، آغاز می کنیم. شاید در نگاه اول چندان مرتبط با اخلاق به نظر نیاید، اما کاملا مشهود است که وقت گذرانی بیش از حد در فضاهای مجازی سبب هدر رفتن زمان می شود. «زمان» و برنامه ریزی برای استفاده بهینه از آن به اندازه ای مهم هست که مطابق احادیث در روز قیامت در اولین قدم از بنده در مورد «چگونگی استفاده از نعمت عمر» سئوال می کنند. استفاده صحیح از زمان و داشتن برنامه ریزی مناسب و دقیق برای لحظات و ساعات و روزهای زندگی، سبب افزایش انرژی، آرامش و کاسته شدن از میزان فشارهای روحی و روانی می شود و روشن است که بالعکس آن نیز صادق است. به عبارت دیگر، هدر دادن زمان، یا هزینه کردن آن در یک بعد خاص سبب از بین رفتن آرامش، انرژی و افزایش فشارهای روحی، عقب ماندگی و پسرفت در اغلب زمینه ها خواهد شد. بنابراین در اولین قدم به این نکته اشاره می کنیم که انسان مدرن نیاز ندارد در همه شبکه های اجتماعی موبایلی و ... حضور داشته باشد، شبکه هایی که هر روز هم بر تعداد آنها و کاربرانشان افزوده می شود. لاین، واتساپ، تلگرام، اینستاگرام، وایبر و ... که اغلب هم کاربری‌های مشترکی دارند. از میان آنها، از شبکه ای استفاده کنید که بیش از بقیه به کارتان می آید. ضمنا هیچ نیازی نیست که در گروههای مختلف حضور داشته و روزانه زمان زیادی را صرف خواندن مطالبی کنید که اگر ضرر نداشته باشد، نفع چندانی هم نخواهد داشت.
بسیار دیده ایم متن های طولانی، یا کوتاه که حاوی شبهه های اعتقادی، سیاسی، فرهنگی و ... هستند، گاه حتی یک غزل می تواند کاملا غیر مستقیم زیرآب اعتقادات ما را بزند، در این گونه مواقع، اولین کاری که از دستتان بر می آید این است که آن را برای کسی دیگر نفرستید و دومین رفتار شما این است که با فردی که آن را برایتان فرستاده وارد بحث و گفتگوی اعتقادی و ... نشوید. فضای مجازی به هیچ عنوان مناسب بحث ها و گفتگوهای این چنینی نیست. بهتر است اگر نیاز به اعلام نظر بود، تنها به گفتن من اعتقادی به این نکته ندارد بسنده کنید و دیگر ادامه ندهید و توضیح دهید که با چت نمی توان این گونه مسائل مهم و پیچیده را تأیید یا رد کرد.
هر چیزی را که برایتان فرستاده می شود، اعم از اخبار، کلیپ، متون سیاسی، عکس و ... فورا با دیگران به اشتراک نگذارید. صرف هیجان انگیز و خارق العاده بودن یک مطلب، دلیل بر صحت آن نیست. بنابراین جلوی هیجان خود را بگیرید و اگر با اخبار روبه رو هستید اول از صحت آنها مطمئن شوید. شاید با خودتان بگویید مطلبی که بارها در سایتها و شبکه های اجتماعی دست به دست می چرخد، حتما صحت دارد که تا به این حد گسترده شده است، اما متأسفانه شایعه نیز به همین شکل درست می شود و شوربختانه اغلب یک فرد قربانی این سرعت تکنولوژی در انتشار اخبار اغلب نادرست می شود. پس قبل از به اشتراک گذاشتن یک مطلب، بهتر است کمی جستجو کنید، به منبع آن خبر توجه کنید و پس از اطمینان از صحت آن، دیگران را از آن باخبر سازید.
بعضی از اخبار حول زندگی شخصی و خصوصی افراد است. کلیپ‌ها و عکسهای خصوصی، اخبار زندگی شخصی و ... که دست به دست می چرخند، بی آنکه توجه کنیم که با این کار چه بر سر آبروی فرد، زندگی شخصی و خانوادگی او خواهد آمد. این مسئله یکی از معضلات بسیار مهمی است که جامعه ما با آن روبه روست، متأسفانه اخلاق در رعایت حریم شخصی دیگران و وارد نشدن به مسائل خصوصی آنها، نقش کلیدی را دارد. کما اینکه گاه بسیاری از این عکس ها و اخبار و ... حاصل یک دروغ است و زندگی فرد قربانی یک دروغ می شود.
به گفته محمدامین قانعی راد، رئیس انجمن جامعه شناسی ایران: «افشا و انتشار اطلاعات خصوصی اشخاص در همه جای دنیا منع شده و محدود به اخلاقیات اسلامی و سنتی ما نمی شود و از آن فراگیرتر است. این عمل از دیدگاه تمدن امروزی نیز غیر قابل پذیرش بوده و پیامدهای بسیار منفی می تواند روی زندگی افراد بگذارد و امنیت خصوصی، شخصی، اخلاقی و اجتماعی آنها از بین ببرد.»
بله، خندیدن خوب است، اما مسئله این است که ما به چه چیزی و چرا می خندیم. حجم گسترده ای از جوک هایی که روزانه دست به دست می چرخند و یک قشر خاص را به تمسخر می گیرند، بسیار زیاد است. بی آنکه فکر کنیم دست انداختن و توهین به افراد چه نتایج زیان باری را در پی دارد. زنان، قومیت‌ها، دین، سیاست و در شرایط شرمناک‌تر، بزرگان دینی را دست مایه ساختن انواع جوک ها می کنیم و بی آنکه کمی فکر کنیم دست به انتشار آنها می زنیم.
اینکه کسی شما را نمی بیند و فضای مجازی این امکان را به شما داده که ناشناس باقی بمانید، دلیل بر این نمی شود که هر چیزی را بر زبان بیاورید یا از این مسئله سوء استفاده کنید. هویت ناشناس داشتن و در پشت این هویت ناشناس به دروغ گفتن به دیگران پرداختن عملی غیراخلاقی و خلاف شرع و عرف و قانون است.
درست است که شبکه های اجتماعی امکان آزادی بیان را دوصدچندان کرده اند، اما این بدان معنا نیست که هر چیزی را هر کجا که دلتان خواست بگویید. بهتر است هنگام ورود به یک جمع مجازی ـ گروههای موبایلی ـ کمی به هدف افراد برای گردهمایی دقت کنیم، چندروزی را تماشاگر باشیم تا متوجه بشویم که می بایست در چه زمینه ای صحبت کنیم. اگر متوجه شدید که این زمینه در تخصص شماست و نه علاقه و کمکی در هیچ زمینه ای به شما نمی کنید، خیلی سریع گروه را ترک کرده و وقت خود و دیگران را هدر ندهید.
فضای مجازی امکان ارتباط با اشخاص گوناگون را فراهم می کند، گاه در پشت این ارتباط صمیمت های مضر ایجاد می شود، این خاصیت فضای مجازی است که چون افراد چشم در چشم نیستند، کمتر نسبت به رد کردن خطوط قرمز اخلاقی ابا داشته باشند. ارتباطات بیش از حد ضرورت میان زنان و مردان نامحرم بنیان خانواده را نشانه می گیرد و آرامش را از زوجین گرفته و حتی گاه خانواده را از هم می پاشد. در وضعیت دیگر افراد را دچار احساسات غیرواقعی و کذب می کند. اخلاق و دین حکم می کنید که همان از صحبتهای غیرضروری با نامحرم بپرهیزیم و پیش از وقوع حادثه، پیشگیری کرده یا به گفته دین راه «تقوی» را در پیش گیریم.
اـ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج 68، ص 382، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1403ق
