وقتی که علت وجوب نماز میت را از امام رضا(ع) می‌پرسند، حضرت پاسخ می‌دهند: «ليشفعوا و يدعوا له بالمغفرة، لانه لم يكن في وقت من الاوقات أحوج إلى الشفاعة فيه والطلب والاستغفار من تلك الساعة».
به گزارش شهدای ایران، استغفار با کلماتی همچون توبه و انابه اگر چه در نگاه اول یکسان است، اما تفاوت دارد. استغفار طلب آمرزش است ولی «توبه» پشیمانی از گناه با تصمیم بر ترک آن است. بنابراین استغفار با اصرار در گناه ناسازگار است. انابه هم ترک گناه در آینده است و با توبه و طلب آمرزش تفاوت دارد. استغفار با مشتقاتش بیش از 40 بار در قرآن کریم ذکر شده است. توصیه به استغفار (آل عمران/135)، آثار آن (نمل/46)، استغفار انبیاء (مریم/47)، تأثیر استغفار پیامبر(ص) در آمرزش گناه گناهکاران(نساء/64) و محرومان استغفار (توبه/113) از آن جمله است. اما استغفار چیست، چه ویژگی‌هایی دارد، چه آثاری بر آن مترتب است و موارد آن کدام است؟
با استناد به جلد نخست دانشنامه امام رضا(ع) که توسط انتشارات بنیاد بین‌المللی امام رضا(ع) منتشر شده است، به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم:
طلب غفران از خدا باید حقیقی باشد و آنچه با زبان گفته می‌شود با قلب و اعضا و جوارح سازگار باشد. امام رضا(ع) می‌فرماید: هفت چیز بدون هفت چیز دیگر مسخره‌کردن خود است. یکی از آنها استغفار زبانی بدون استغفار قلبی است. (معدن الجواهر، ص60) ایشان همچنین می‌فرمایند: بنده با این عمل خدا را مسخره کرده است! (کافی، ج2، ص504) در بیان دیگری از حضرت آمده است: مَثل استغفار همچون برگی است که بجنبد و پیاپی فرو ریزد و آنگه از گناهانش آمرزش جوید و باز گناه کند، همچون مسخره‌کنندگان پروردگار خود باشد. (تفسیر عیاشی، ج2، ص206)
ارزش استغفار
سخنانی که از امام رضا(ع) در وصف استغفار رسیده، ارزش آن را نمایان می‌کند. ایشان هفت چیز را نشانه کمال ایمان دانسته که یکی از آنها استغفار است. (معدن الجواهر، ص60)
در سخنان حضرت استغفار بهترین عبادت شمرده شده (جامع الاخبار، ص 57) و معیاری برای شیعه‌بودن دانسته شده است. (مشکاه الانوار، ص247)
به فرموده حضرت، ابلیس هم به ارزش استغفار واقف بوده است، چنانچه ایشان نقل می‌کند که ابلیس نزد امام سجاد(ع) که بود، آمده و از ایشان تقاضای استغفار کرده است. (الهدایه الکبری، ص214)
همچنین وقتی که از علت وجوب نماز میت از امام رضا(ع) می‌پرسند، حضرت پاسخ می‌دهند که میت در این هنگام به شفاعت و استغفار و مغفرت خداوند نیازمندتر است؛ «فإن قال: فلم أمروا بالصلاة على المیت؟ قیل: لیشفعوا ویدعوا له بالمغفرة، لانه لم یکن فی وقت من الاوقات أحوج إلى الشفاعد فیه والطلب والاستغفار من تلک الساعة» (عیون اخبارالرضا، ج2، ص99)
آثار استغفار
در کلام امام رضا(ع) برای استغفار آثار فراوان ذکر شده است، در سخنان حضرت آمرزش گناهان، درمان دردها، آمرزش گناهان والدین، افزایش روزی، نجات از آتش جهنم، محشور شدن در زمره رسول خدا(ص) و کرامت الهی، زدوده‌شدن تعفن گناهان و معطر شدن به عطر استغفار، همراهی با ائمه اطهار، جواز گذر از پل صراط، علامتی برای بندگان خوب خدا، ادای دین، صاحب فرزند شدن، ورود به بهشت، زخم‌زدن به شیطان و بهترین عبادت، از آثار استغفار شمرده شده است.
محرومان از استغفار
امام رضا(ع) می‌فرماید در مواردی استغفار اثر ندارد، از جمله در مورد کافران لجوج و عنود و منافقان. امام با استناد به آیه 80 سوره توبه به عدم استغفار تصریح می‌کند (تفسیر عیاشی، ج2، ص100). مورد دیگر در قضیه اتهام به همسر پیامبر(ص) بود. طبق حدیث رضوی آن شخص نزد رسول خدا(ص) آمد و توبه کرد و درخواست استغفار داشت. حضرت فرمودند: استغفار من برای شما بی‌فایده است. شما چگونه جرأت کردید به زن مؤمن تهمت بزنید؟! آنگاه به آیه 23 سوره نور استدلال فرمود. (البرهان فی تفسیر القرآن، ج4، ص53)
موارد استغفار
در فقه و اخلاق در مواردی استغفار را واجب دانسته‌اند. امام رضا(ع) به بعضی از این موارد اشاره می‌کند: در صورتی که مُحرِم صید کند یا دچار فسق شود، لازم است استغفار کند (فقه الرضا، ص127). مؤمن در صورت قتل نفس عمدی واجب است توبه و استغفار کند (فقه الرضا، ص270).
* بنیاد امام رضا(ع)
با استناد به جلد نخست دانشنامه امام رضا(ع) که توسط انتشارات بنیاد بین‌المللی امام رضا(ع) منتشر شده است، به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم:
طلب غفران از خدا باید حقیقی باشد و آنچه با زبان گفته می‌شود با قلب و اعضا و جوارح سازگار باشد. امام رضا(ع) می‌فرماید: هفت چیز بدون هفت چیز دیگر مسخره‌کردن خود است. یکی از آنها استغفار زبانی بدون استغفار قلبی است. (معدن الجواهر، ص60) ایشان همچنین می‌فرمایند: بنده با این عمل خدا را مسخره کرده است! (کافی، ج2، ص504) در بیان دیگری از حضرت آمده است: مَثل استغفار همچون برگی است که بجنبد و پیاپی فرو ریزد و آنگه از گناهانش آمرزش جوید و باز گناه کند، همچون مسخره‌کنندگان پروردگار خود باشد. (تفسیر عیاشی، ج2، ص206)
ارزش استغفار
سخنانی که از امام رضا(ع) در وصف استغفار رسیده، ارزش آن را نمایان می‌کند. ایشان هفت چیز را نشانه کمال ایمان دانسته که یکی از آنها استغفار است. (معدن الجواهر، ص60)
در سخنان حضرت استغفار بهترین عبادت شمرده شده (جامع الاخبار، ص 57) و معیاری برای شیعه‌بودن دانسته شده است. (مشکاه الانوار، ص247)
به فرموده حضرت، ابلیس هم به ارزش استغفار واقف بوده است، چنانچه ایشان نقل می‌کند که ابلیس نزد امام سجاد(ع) که بود، آمده و از ایشان تقاضای استغفار کرده است. (الهدایه الکبری، ص214)
همچنین وقتی که از علت وجوب نماز میت از امام رضا(ع) می‌پرسند، حضرت پاسخ می‌دهند که میت در این هنگام به شفاعت و استغفار و مغفرت خداوند نیازمندتر است؛ «فإن قال: فلم أمروا بالصلاة على المیت؟ قیل: لیشفعوا ویدعوا له بالمغفرة، لانه لم یکن فی وقت من الاوقات أحوج إلى الشفاعد فیه والطلب والاستغفار من تلک الساعة» (عیون اخبارالرضا، ج2، ص99)
آثار استغفار
در کلام امام رضا(ع) برای استغفار آثار فراوان ذکر شده است، در سخنان حضرت آمرزش گناهان، درمان دردها، آمرزش گناهان والدین، افزایش روزی، نجات از آتش جهنم، محشور شدن در زمره رسول خدا(ص) و کرامت الهی، زدوده‌شدن تعفن گناهان و معطر شدن به عطر استغفار، همراهی با ائمه اطهار، جواز گذر از پل صراط، علامتی برای بندگان خوب خدا، ادای دین، صاحب فرزند شدن، ورود به بهشت، زخم‌زدن به شیطان و بهترین عبادت، از آثار استغفار شمرده شده است.
محرومان از استغفار
امام رضا(ع) می‌فرماید در مواردی استغفار اثر ندارد، از جمله در مورد کافران لجوج و عنود و منافقان. امام با استناد به آیه 80 سوره توبه به عدم استغفار تصریح می‌کند (تفسیر عیاشی، ج2، ص100). مورد دیگر در قضیه اتهام به همسر پیامبر(ص) بود. طبق حدیث رضوی آن شخص نزد رسول خدا(ص) آمد و توبه کرد و درخواست استغفار داشت. حضرت فرمودند: استغفار من برای شما بی‌فایده است. شما چگونه جرأت کردید به زن مؤمن تهمت بزنید؟! آنگاه به آیه 23 سوره نور استدلال فرمود. (البرهان فی تفسیر القرآن، ج4، ص53)
موارد استغفار
در فقه و اخلاق در مواردی استغفار را واجب دانسته‌اند. امام رضا(ع) به بعضی از این موارد اشاره می‌کند: در صورتی که مُحرِم صید کند یا دچار فسق شود، لازم است استغفار کند (فقه الرضا، ص127). مؤمن در صورت قتل نفس عمدی واجب است توبه و استغفار کند (فقه الرضا، ص270).
* بنیاد امام رضا(ع)
