شهدای ایران: با پیروزی انقلاب اسلامی، اختلافات ایران و عراق شدت گرفت. بحرانی که در گذشته توسط دو ابر قدرت وقت مهار می‌شد، به بحرانی تبدیل شد که یک طرف آن کشور انقلابی ایران و طرف دیگر دو قطب جهانی قرار گرفته بودند. محسن رشید در کتاب خود با عنوان «گزارشی کوتاه» به بررسی جنگ تحمیلی پرداخته و می‌نویسد:
انگیزه آغازگران جنگ علیه ایران، ترکیبی از دو انگیزه منطقه‌ای و جهانی بود. دنیای تقسیم شده به بلوک‌های شرق و غرب و منطق حاکم بر روابط و مناسبات نظام دو قطبی، هرگونه انقلابی با ماهیت دینی و اسلامی را خلاف منافع خود ارزیابی می‌کرد. در نتیجه، اجازه تولد قطب مستقلی را - که نطفه آن با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بسته شده بود- نمی‌داد. از سوی دیگر، اسرائیل و کشورهای مرتجع عرب به دلیل عدم مشروعیت مردمی، از پیروزی انقلاب اسلامی احساس نگرانی کرده و از تأثیر آن در مسلمانان منطقه هراسان بودند.
در این میان، رژیم عراق ضمن نگرانی از تأثیر انقلاب اسلامی در میان مردم خود، فرصت را برای فشار به رژیم تازه تولد یافته انقلابی به منظور کسب امتیاز مغتنم شمرد تا به این وسیله ضمن برطرف کردن نقاط ضعف ژئوپلتیک کشورش (با تصرف ارتفاعات مرزی در غرب کشور به منظور امنیت بغداد و نیز با اشغال بخشی از سواحل شمالی ایران در خلیج فارس)، با گرایش به بلوک غرب، بتواند حمایت این بلوک را برای پر کردن خلأ ناشی از سقوط شاه به دست آورد و نقش ژاندارم منطقه خلیج فارس را به عهده گیرد. بر همین اساس، از نخستین روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ضمن حمایت از گروه‌های ضد انقلاب خصوصاً در استان‌های همجوار تحرکات مرزی عراق آغاز شد.
این تحرکات، اگرچه در سال 1358 ضعیف بود، لیکن با آغاز سال 1359 با بروز حوادث مهمی چون قطع رابطه آمریکا با ایران، حمله ناموفق آمریکا در طبس، روی کار آمدن صدام حسین در عراق، و نیز دستگیری و اعدام آیت‌الله محمدباقر صدر شدت یافت. البته تجاوزات مرزی عراق در شش ماهه اول سال 1359 روند سکانی نداشت، بلکه از زمان قطع رابطه آمریکا با ایران تا آستانه کودتای نوژه رو به شدت گذاشت؛ در تیرماه 59، با فرا رسیدن زمان اجرای کودتا و در هماهنگی با کودتاچیان، از شدت اقدامات مرزی عراق کاسته شد اما پس از کشف کودتا مجدداً در مرداد ماه این تحرکات روند صعودی یافت. تجاوزات عراق در شهریورماه فوق‌العاده تشدید شد و طی سه دهه اول، دوم و سوم شهریورماه روند تصاعدی به خود گرفت. بدین‌گونه که در شهریور 1359 جنگ سرد عراق علیه ایران به جنگ گرم تبدیل شد و در 1359/6/16 منطقه خان لیلی به تصرف ارتش عراق درآمد. چند روز بعد، منطقه میمک و پس از آن، پاسگاه‌های رشیدیه، چیلات، بیات و نیز ارتفاع گیسکه به اشغال دشمن درآمد.
به موازات عملیات منظم ارتش عراق در سرتاسر نقاط مرزی، دشمن به اقدامات دیگری از جمله توزیع سلاح بین عشایر خوزستان و عناصر ضد انقلاب در سراسر مرز دست زد. این اقدام تا حدی گسترده بود که در برخی شهرهای مرزی، بازارگرمی داشت. همچنین، عملیات‌های نامنظم که عموماً با حمایت عراق و گاهی به دست نیروهای عراقی انجام می‌شد وضعیت استان‌های مرزی را نا آرام کرده بود و تلفات فراوانی را از مردم و نیروهای نظامی و انتظامی می‌گرفت. مین گذاری در جاده‌ها، بمب‌گذاری در معابر عمومی و مراکز اقتصادی، کمین به ستون‌های نظامی و خودروهای عمومی و شبیخون به مراکز مختلف، از جمله این اقدامات بود.
گاه شمار رویدادهای مهم شهریور1359
1359/6/3
سپاه پاسداران وقوع یک جنگ تمام عیار را پیش‌بینی کرد.
صدور فرمان آماده باش توسط فرمانده ارتش عراق، تقویت پاسگاه‌های مرزی و حمل مهمات فروان به پایگاه هوایی شعیبیه، بر نزدیک بودن حمله عراق دلالت می‌کرد.
1359/6/7
کیسینجر پیش‌بینی کرد ظرف 10 روز عراق در جنگ پیروز شود. بختیار نیز سقوط نظام اسلامی را ظرف چند ماه محقق دانست.
سه هواپیمای دشمن در آسمان مهران به پرواز درآمد.
46 تانک دشمن رو به روی نوسود مستقر شد.
1359/6/9
2000نیروی مسلح از طرفداران سردار جاف در مرز ایران مستقر شدند.
1359/6/11
نظامیان عراق در مرز آذربایجان غربی، تا شعاع 30 کیلومتری تخیله شده و به مرزهای جبهه کرمانشاه و خوزستان اعزام شدند.
2000 نیروی پیاده همراه با نیرو یزرهی از بصره به سمت مرز حرکت کردند.
1359/6/16
عراق خان لیلی را اشغال کرد.
17/6/1359
دولت عراق به کلیه خانواده‌ها دستور احداث پناهگاه داد.
1359/6/19
عراق به میمک حمله کرد.
1359/6/20
800تانک و نفربر به طرف مرز دهلران حرکت کرد.
1359/6/21
میمک به تصرف عراق درآمد.
1359/6/22
قرارگاه‌های تیپ 95 و تیپ 98 از استان اربیل به خائقین منتقل شد. 8 سایت موشک ضد هوایی در جنوب مستقر شد.
1359/6/24
-معاون شورای انقلاب عراق (عزت ابراهیم‌الدوری) گفت: عملیات ما برای بازپس‌گیری 1300 کیلومتر مربع از خاک عراق تا آخر هفته جاری پایان می‌یابد.
-یک لشکر و 3 تیپ به خانقین اعزام شد.
-عراق در مرز بستان مانور کرد.
-عراق از سربازان منقضی خدمت خواست طی 4 روز خود را به واحدهای مربوطه معرفی نمایند.
1359/6/25
-عراق پاسگاه انجیره را تصرف کرد.
1359/6/26
-لغو قرارداد 1975 الجزایر و اعلام حاکمیت مطلق بر «اروند رود»به وسیله عراق.
-دو لشکر زرهی عراق در مرز خوزستان مستقر شد.
-لشکر 1 پاسگاه‌های شرق‌العماره را تقویت و پاسگاه رشیدیه را تصرف کرد.
-یک تیپ زرهی عراق در مقابل پاسگاه چیلات مستقر شد.
1359/6/27
-80 قبضه توپ و خمپاره‌انداز وارد فاو شد.
1359/6/28
وزارت خارجه عراق اعلام کرد: کشتی‌هایی که قصد عبور از شط‌العرب دارند باید پرچم عراق را بر عرشه خود نصب کنند.
-60 خودرو حامل پل‌های نظامی به کوت و 11 خودرو به دیوانیه اعزام شد.
1359/6/29
-نبرد سنگینی از دهانه اروندرود تا خرمشهر ادامه دارد.
-پاسگاه شیخان در منطقه نوسود به تصرف عراق درآمد.
1359/6/30
-پاسگاه‌های گیسکه، چغاحمام و چیلات در مرزهای سومار، نفت‌شهر و دهلران به تصرف ارتش عراق درآمد.
-عراق نیمی از هواپیماهای خود را به عربستان، کویت، امارات، عمان، یمن شمالی و اردن فرستاد تا در برابر حملات متقابل ایران در امان باشد.
-ستاد لشکر 5 مکانیزه عراق به کلیه واحدهای تابعه دستور داده تا اطلاع ثانوی سکوت رادیویی را رعایت کنند.
1359/6/31
-هجوم سراسری ارتش عراق به سرزمین ایران آغاز شد.
*هجوم سراسری
جنگ رسمی و همه جانبه با تهاجم گسترده نیروی هوایی ارتش عراق در 1359/6/31 آغاز شد و سپس نیروی زمینی ارتش عراق از شمال قصر شیرین تا خرمشهر تجاوز سراسری خود را آغاز کرد.
استعداد ارتش عراق
سازمان نیروی زمینی:
-سپاه یکم: شامل 2 لشکر 11 و 7 پیاده؛
-سپاه دوم: شامل 5 لشکر 2 و 4 و 8 پیاده و 6 و 12 زرهی؛
-سپاه سوم: شامل 5 لشکر 3، 9 و 10 زرهی و 1 و 5 مکانیزه؛
-تیپ‌های مستقل (15 تیپ): شامل، 10 تیپ پیاده، 1 تیپ زرهی، 1 تیپ مکانیزه و 3 تیپ نیروی مخصوص.
تجهیزات نیروی زمینی؛
-3530 تانک و نفر بر، 900 قبضه توپ صحرایی.
سازمان نیروی هوایی:
-9 پایگاه هوایی، 16 اسکادران، 300 فروند هواپیما، 80 فروند هلی‌کوپتر، 900 قبضه توپ ضدهوایی و چند تیپ موشکی زمین به هوا.
سازمان نیروی دریایی:
- 2 پایگاه دریایی بصره و ام‌القصر، 2 ناو تیپ دریایی و یگان‌های پیاده ساحلی.
نیروی انسانی:
-نیروی انسانی ارتش عراق 232000 تن شامل 202000 پرسنل زمینی، 25000 پرسنل هوایی و پدافند هوایی و 5000 پرسنل دریایی.
آغاز هجوم
تهاجم هوایی
عراق هجوم سراسری خود را در ساعت 14 روز 1359/6/31 با حملات هوایی آغاز کرد و ظرف چند ساعت 19 نقطه مهم، از جمله فرودگاه‌های کشور را مورد هدف قرار داد.
تهاجم زمینی
نیروی زمینی ارتش عراق از سه جبهه به خاک ایران تهاجم کرد:
جبهه جنوبی
- دو لشکر 3 زرهی و 11 پیاده به اضافه 2 تیپ نیروی مخصوص از محور شلمچه برای تصرف خرمشهر و آبادان.
-لشکر 5 مکانیزه از محور کوشک با هدف هجوم به اهواز.
-لشکر 9 زرهی از محور چزابه با هدف تصرف بستان و سوسنگرد و پیشروی به سمت اهواز.
-لشکرهای 1 مکانیزه و 10 زرهی به ترتیب از محور فکه و محور عین خوش به سمت شوش، دزفول و دهلران.
جبهه میانی
-لشکر 2 پیاده کوهستانی برای تصرف مهران.
-لشکر 12 زرهی برای تصرف سومار و نفت شهر.
-لشکرهای 4 و 8 پیاده کوهستانی و لشکر 6 زرهی برای تصرف قصرشیرین، سرپل‌ذهاب و گیلان غرب.
جبهه شمالی
-لشکر 7 پیاده برای تصرف نوسود و ارتفاعات مرزی مریوان.
عراق توان قابل توجهی را برای تأمین اهدافش در خوزستان به کار گرفت. در روز اول جنگ 100% توان مکانیزه و 40% توان زرهی‌اش را در خوزستان به کار برد و پس از توقف در جبهه میانی، توان زرهی خود در جبهه جنوبی را به دو برابر افزایش داد و 80% از قدرت زرهی‌اش را در خوزستان متمرکز کرد. ضمن آنکه یک لشکر پیاده را برای کمک تیپ‌های نیروی مخصوص راهی جنوب کرد.
انگیزه آغازگران جنگ علیه ایران، ترکیبی از دو انگیزه منطقه‌ای و جهانی بود. دنیای تقسیم شده به بلوک‌های شرق و غرب و منطق حاکم بر روابط و مناسبات نظام دو قطبی، هرگونه انقلابی با ماهیت دینی و اسلامی را خلاف منافع خود ارزیابی می‌کرد. در نتیجه، اجازه تولد قطب مستقلی را - که نطفه آن با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بسته شده بود- نمی‌داد. از سوی دیگر، اسرائیل و کشورهای مرتجع عرب به دلیل عدم مشروعیت مردمی، از پیروزی انقلاب اسلامی احساس نگرانی کرده و از تأثیر آن در مسلمانان منطقه هراسان بودند.
در این میان، رژیم عراق ضمن نگرانی از تأثیر انقلاب اسلامی در میان مردم خود، فرصت را برای فشار به رژیم تازه تولد یافته انقلابی به منظور کسب امتیاز مغتنم شمرد تا به این وسیله ضمن برطرف کردن نقاط ضعف ژئوپلتیک کشورش (با تصرف ارتفاعات مرزی در غرب کشور به منظور امنیت بغداد و نیز با اشغال بخشی از سواحل شمالی ایران در خلیج فارس)، با گرایش به بلوک غرب، بتواند حمایت این بلوک را برای پر کردن خلأ ناشی از سقوط شاه به دست آورد و نقش ژاندارم منطقه خلیج فارس را به عهده گیرد. بر همین اساس، از نخستین روز پس از پیروزی انقلاب اسلامی، ضمن حمایت از گروه‌های ضد انقلاب خصوصاً در استان‌های همجوار تحرکات مرزی عراق آغاز شد.
این تحرکات، اگرچه در سال 1358 ضعیف بود، لیکن با آغاز سال 1359 با بروز حوادث مهمی چون قطع رابطه آمریکا با ایران، حمله ناموفق آمریکا در طبس، روی کار آمدن صدام حسین در عراق، و نیز دستگیری و اعدام آیت‌الله محمدباقر صدر شدت یافت. البته تجاوزات مرزی عراق در شش ماهه اول سال 1359 روند سکانی نداشت، بلکه از زمان قطع رابطه آمریکا با ایران تا آستانه کودتای نوژه رو به شدت گذاشت؛ در تیرماه 59، با فرا رسیدن زمان اجرای کودتا و در هماهنگی با کودتاچیان، از شدت اقدامات مرزی عراق کاسته شد اما پس از کشف کودتا مجدداً در مرداد ماه این تحرکات روند صعودی یافت. تجاوزات عراق در شهریورماه فوق‌العاده تشدید شد و طی سه دهه اول، دوم و سوم شهریورماه روند تصاعدی به خود گرفت. بدین‌گونه که در شهریور 1359 جنگ سرد عراق علیه ایران به جنگ گرم تبدیل شد و در 1359/6/16 منطقه خان لیلی به تصرف ارتش عراق درآمد. چند روز بعد، منطقه میمک و پس از آن، پاسگاه‌های رشیدیه، چیلات، بیات و نیز ارتفاع گیسکه به اشغال دشمن درآمد.
به موازات عملیات منظم ارتش عراق در سرتاسر نقاط مرزی، دشمن به اقدامات دیگری از جمله توزیع سلاح بین عشایر خوزستان و عناصر ضد انقلاب در سراسر مرز دست زد. این اقدام تا حدی گسترده بود که در برخی شهرهای مرزی، بازارگرمی داشت. همچنین، عملیات‌های نامنظم که عموماً با حمایت عراق و گاهی به دست نیروهای عراقی انجام می‌شد وضعیت استان‌های مرزی را نا آرام کرده بود و تلفات فراوانی را از مردم و نیروهای نظامی و انتظامی می‌گرفت. مین گذاری در جاده‌ها، بمب‌گذاری در معابر عمومی و مراکز اقتصادی، کمین به ستون‌های نظامی و خودروهای عمومی و شبیخون به مراکز مختلف، از جمله این اقدامات بود.
گاه شمار رویدادهای مهم شهریور1359
1359/6/3
سپاه پاسداران وقوع یک جنگ تمام عیار را پیش‌بینی کرد.
صدور فرمان آماده باش توسط فرمانده ارتش عراق، تقویت پاسگاه‌های مرزی و حمل مهمات فروان به پایگاه هوایی شعیبیه، بر نزدیک بودن حمله عراق دلالت می‌کرد.
1359/6/7
کیسینجر پیش‌بینی کرد ظرف 10 روز عراق در جنگ پیروز شود. بختیار نیز سقوط نظام اسلامی را ظرف چند ماه محقق دانست.
سه هواپیمای دشمن در آسمان مهران به پرواز درآمد.
46 تانک دشمن رو به روی نوسود مستقر شد.
1359/6/9
2000نیروی مسلح از طرفداران سردار جاف در مرز ایران مستقر شدند.
1359/6/11
نظامیان عراق در مرز آذربایجان غربی، تا شعاع 30 کیلومتری تخیله شده و به مرزهای جبهه کرمانشاه و خوزستان اعزام شدند.
2000 نیروی پیاده همراه با نیرو یزرهی از بصره به سمت مرز حرکت کردند.
1359/6/16
عراق خان لیلی را اشغال کرد.
17/6/1359
دولت عراق به کلیه خانواده‌ها دستور احداث پناهگاه داد.
1359/6/19
عراق به میمک حمله کرد.
1359/6/20
800تانک و نفربر به طرف مرز دهلران حرکت کرد.
1359/6/21
میمک به تصرف عراق درآمد.
1359/6/22
قرارگاه‌های تیپ 95 و تیپ 98 از استان اربیل به خائقین منتقل شد. 8 سایت موشک ضد هوایی در جنوب مستقر شد.
1359/6/24
-معاون شورای انقلاب عراق (عزت ابراهیم‌الدوری) گفت: عملیات ما برای بازپس‌گیری 1300 کیلومتر مربع از خاک عراق تا آخر هفته جاری پایان می‌یابد.
-یک لشکر و 3 تیپ به خانقین اعزام شد.
-عراق در مرز بستان مانور کرد.
-عراق از سربازان منقضی خدمت خواست طی 4 روز خود را به واحدهای مربوطه معرفی نمایند.
1359/6/25
-عراق پاسگاه انجیره را تصرف کرد.
1359/6/26
-لغو قرارداد 1975 الجزایر و اعلام حاکمیت مطلق بر «اروند رود»به وسیله عراق.
-دو لشکر زرهی عراق در مرز خوزستان مستقر شد.
-لشکر 1 پاسگاه‌های شرق‌العماره را تقویت و پاسگاه رشیدیه را تصرف کرد.
-یک تیپ زرهی عراق در مقابل پاسگاه چیلات مستقر شد.
1359/6/27
-80 قبضه توپ و خمپاره‌انداز وارد فاو شد.
1359/6/28
وزارت خارجه عراق اعلام کرد: کشتی‌هایی که قصد عبور از شط‌العرب دارند باید پرچم عراق را بر عرشه خود نصب کنند.
-60 خودرو حامل پل‌های نظامی به کوت و 11 خودرو به دیوانیه اعزام شد.
1359/6/29
-نبرد سنگینی از دهانه اروندرود تا خرمشهر ادامه دارد.
-پاسگاه شیخان در منطقه نوسود به تصرف عراق درآمد.
1359/6/30
-پاسگاه‌های گیسکه، چغاحمام و چیلات در مرزهای سومار، نفت‌شهر و دهلران به تصرف ارتش عراق درآمد.
-عراق نیمی از هواپیماهای خود را به عربستان، کویت، امارات، عمان، یمن شمالی و اردن فرستاد تا در برابر حملات متقابل ایران در امان باشد.
-ستاد لشکر 5 مکانیزه عراق به کلیه واحدهای تابعه دستور داده تا اطلاع ثانوی سکوت رادیویی را رعایت کنند.
1359/6/31
-هجوم سراسری ارتش عراق به سرزمین ایران آغاز شد.
*هجوم سراسری
جنگ رسمی و همه جانبه با تهاجم گسترده نیروی هوایی ارتش عراق در 1359/6/31 آغاز شد و سپس نیروی زمینی ارتش عراق از شمال قصر شیرین تا خرمشهر تجاوز سراسری خود را آغاز کرد.
استعداد ارتش عراق
سازمان نیروی زمینی:
-سپاه یکم: شامل 2 لشکر 11 و 7 پیاده؛
-سپاه دوم: شامل 5 لشکر 2 و 4 و 8 پیاده و 6 و 12 زرهی؛
-سپاه سوم: شامل 5 لشکر 3، 9 و 10 زرهی و 1 و 5 مکانیزه؛
-تیپ‌های مستقل (15 تیپ): شامل، 10 تیپ پیاده، 1 تیپ زرهی، 1 تیپ مکانیزه و 3 تیپ نیروی مخصوص.
تجهیزات نیروی زمینی؛
-3530 تانک و نفر بر، 900 قبضه توپ صحرایی.
سازمان نیروی هوایی:
-9 پایگاه هوایی، 16 اسکادران، 300 فروند هواپیما، 80 فروند هلی‌کوپتر، 900 قبضه توپ ضدهوایی و چند تیپ موشکی زمین به هوا.
سازمان نیروی دریایی:
- 2 پایگاه دریایی بصره و ام‌القصر، 2 ناو تیپ دریایی و یگان‌های پیاده ساحلی.
نیروی انسانی:
-نیروی انسانی ارتش عراق 232000 تن شامل 202000 پرسنل زمینی، 25000 پرسنل هوایی و پدافند هوایی و 5000 پرسنل دریایی.
آغاز هجوم
تهاجم هوایی
عراق هجوم سراسری خود را در ساعت 14 روز 1359/6/31 با حملات هوایی آغاز کرد و ظرف چند ساعت 19 نقطه مهم، از جمله فرودگاه‌های کشور را مورد هدف قرار داد.
تهاجم زمینی
نیروی زمینی ارتش عراق از سه جبهه به خاک ایران تهاجم کرد:
جبهه جنوبی
- دو لشکر 3 زرهی و 11 پیاده به اضافه 2 تیپ نیروی مخصوص از محور شلمچه برای تصرف خرمشهر و آبادان.
-لشکر 5 مکانیزه از محور کوشک با هدف هجوم به اهواز.
-لشکر 9 زرهی از محور چزابه با هدف تصرف بستان و سوسنگرد و پیشروی به سمت اهواز.
-لشکرهای 1 مکانیزه و 10 زرهی به ترتیب از محور فکه و محور عین خوش به سمت شوش، دزفول و دهلران.
جبهه میانی
-لشکر 2 پیاده کوهستانی برای تصرف مهران.
-لشکر 12 زرهی برای تصرف سومار و نفت شهر.
-لشکرهای 4 و 8 پیاده کوهستانی و لشکر 6 زرهی برای تصرف قصرشیرین، سرپل‌ذهاب و گیلان غرب.
جبهه شمالی
-لشکر 7 پیاده برای تصرف نوسود و ارتفاعات مرزی مریوان.
عراق توان قابل توجهی را برای تأمین اهدافش در خوزستان به کار گرفت. در روز اول جنگ 100% توان مکانیزه و 40% توان زرهی‌اش را در خوزستان به کار برد و پس از توقف در جبهه میانی، توان زرهی خود در جبهه جنوبی را به دو برابر افزایش داد و 80% از قدرت زرهی‌اش را در خوزستان متمرکز کرد. ضمن آنکه یک لشکر پیاده را برای کمک تیپ‌های نیروی مخصوص راهی جنوب کرد.
