صدام حسین، ۲۳ مرداد ۱۳۶۹ در آخرین نامه خود به هاشمی رفسنجانی نوشته بود: «مبادله فوری و همه‌جانبه اسرای جنگ ... از راه خانقین (قصر شیرین) ... صورت خواهد گرفت و ما آغازگر این اقدام خواهیم بود و از روز جمعه ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ به آن مبادرت خواهیم کرد.» به گفته هاشمی رفسنجانی، «صدام برای اولین بار به ما راست گفت». سرانجام اولین گروه از آزادگان میهن اسلامی 26 مرداد به خاک ایران بازگشتند.
به گزارش شهدای ایران به نقل از مجله مهر، قطعنامه ۵۹۸ شورای امنیت سازمان ملل متحد، ۲۹ تیر 1366پایان دادن به «جنگ ایران و عراق» تصویب شد؛ جنگی که جنگ نبود، بلکه تجاوز عراق و دفاع ایران بود.
دولت عراق که در آن زمان در موضع ضعف قرار داشت، بلافاصله قطعنامه را پذیرفت، اما ایران در ابتدا واکنشی به قطعنامه ۵۹۸ نشان نداد و یک سال و ۷ روز بعد (۲۷ تیر ۱۳۶۷) با آن موافقت کرد و بالاخره امام خمینی رحمةالله‌علیه در ۲۹ تیر ۱۳۶۷ پیامی درباره پذیرش قطعنامه منتشر کردند و در آن پذیرفتن قطعنامه را به «نوشیدن جام زهر» تشبیه کرده بودند.
عراق که پذیرش قطعنامه را به منزله ضعف نظامی ایران تلقی کرده بود، دوباره وارد خاک ایران شد تا با همدستی سازمان مجاهدین خلق بتواند نقاط مهمی از خاک ایران را اشغال کند و در مذاکرات صلح، دست بالا داشته باشد. اما صدام با عملیات غرورآفرین «مرصاد» دریافت که دچار اشتباه استراتژیک شده و بنابراین در ۱۷ مرداد ۶۷ ناگزیر آتش‌بس را پذیرفت.
جلسه 6 ساعته برای شروع
اولین مذاکرات سه‌جانبه با حضور نمایندگان ایران، عراق و دبیرکل وقت سازمان ملل، سوم شهریور ۱۳۶۷ در جهت رسیدن به توافق در «عقب‌نشینی به مرزهای شناخته شده بین‌المللی و خاتمه همه اقدامات نظامی»، «آزادی اسیران جنگی» و «کنترل آبراه اروندرود»، با حضور علی‌اکبر ولایتی وزیر خارجه ایران، طارق عزیز وزیر خارجه عراق و خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل آغاز شد که ۶ ساعت و نیم به طول انجامید و از سوی دبیر کل سازمان ملل «شروعی جدی» خوانده شد.
دومین دور از مذاکرات هم ۸ مهر ۱۳۶۷ در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک برگزار شد، گرچه درباره آزادسازی اسرا سخنی به میان نیامد. سومین دور از مذاکرات این بار ۱۰ آبان در ژنو برگزار شد و توافقاتی درباره مبادله اسیران بیمار و مجروح صورت گرفت. گرچه به دلیل پافشاری عراق بر حاکمیت کامل بر اروندرود بر خلاف موافقت‌نامه ۱۹۷۵ الجزایر، این نشست هم ناتمام ماند.
12 نامه؛ 2 سال تاخیر
سازمان ملل متحد ۱۰ شهریور ۱۳۶۷ در گزارشی تعداد اسیران عراقی را نزدیک به ۷۰ هزار تن و تعداد اسیران ایرانی را نصف این مقدار اعلام کرد و از پیوستن ۱۴ هزار اسیر عراقی به جمع حامیان امام خمینی (ره) خبر داد.
پس از این جمهوری اسلامی ایران گزارشی از رفتار ددمنشانه دولت عراق با اسیران جنگی منتشر کرد و مواردی از قتل، شکنجه و تهدید روانی آزادگان را به اطلاع جامعه جهانی رساند.
در این مقطع، عراق شرط خارج کردن نیروهای نظامی‌اش از خاک ایران را پذیرش حق حاکمیت آن کشور بر اروندرود از سوی ایران می‌دانست و جمهوری اسلامی ایران با عدم پذیرش این پیش‌شرط بر رسمیت موافقت‌نامه الجزایر تاکید می‌کرد.
این اختلافات باعث شد آزادسازی اسرا تا سال ۱۳۶۹ به تاخیر بیفتد. اولین نامه صدام حسین به مقامات عالیرتبه ایران و با واسطه یاسر عرفات، در پنجم اردیبهشت ۱۳۶۹ توانست راه دیگری برای رسیدن به توافق و آزادسازی اسرا باز کند. دیکتاتور عراق در نامه‌اش اظهار امیدواری کرده بود دیدار حضوری روسای جمهور دو کشور بتواند اختلافات را حل کند. این درخواست با پاسخ منفی ایران مواجه شد، گرچه ۱۲ نامه رد و بدل شده توانست توافقاتی اصولی و جدی به دست بیاورد.
اسیرانی از ۱۹ کشور در خاک ایران
پس از آنکه اولین گروه از آزادگان سرافراز در ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ به خاک میهن اسلامی وارد شدند، در چند مرحله باز هم تبادل اسرا انجام شد. در ۱۳ مهر ۱۳۶۹ تا ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۱، دولت عراق در ۱۰ مرحله اقدام به آزادی ۴۶۴ تن از آزادگان ایرانی کرد. ایران هم در ۱۸ مرحله ۳۳۳۸ اسیر عراقی را به دولت آن کشور تحویل داد.
بررسی‌های کمیسیون تبادل اسرا و مفقودین در جمهوری اسلامی ایران نشان داد، اسیرانی از ۱۹ کشور غیر از عراق، در میان اسرای عراقی وجود داشتند؛ کشورهایی مانند مصر، لبنان، سودان، سومالی، تونس، مراکش، اردن، فلسطین، سوریه، هند، امارات، موریتانی، لیبی، نیجریه و الجزایر.
جمهوری اسلامی ایران در مناسبت‌های مختلف اقدام به آزادسازی اسرای عراقی کرده است؛ شیخ احمد یاسین یکی از شخصیت‌های فلسطینی بود که درخواست آزادی بعضی از اسرا را به دولت ایران داده و با موافقت مقام معظم رهبری توانست آنها را به فلسطین ببرد. همچنین دبیر کل حزب‌الله لبنان موافقت جمهوری اسلامی ایران برای آزاد کردن تعدادی از اسرای عراقی را دریافت کرد.
قطع یکجانبه
با این حال رژیم عراق از سال ۱۳۷۴ به طور یکجانبه اقدام به قطع مذاکرات مرتبط با تبادل اسرا کرد و ورود آزادگان به کشور متوقف شد. اما ابتکار عمل ایران در آزادسازی و بازگرداندن ۱۵۰ اسیر عراقی در پنجم آبان ۱۳۷۵، توانست بار دیگر نمایندگان صلیب سرخ جهانی را به ایران بکشاند تا روند تبادل اسرا دوباره آغاز شود. میشل کانیو مدیر کل خاورمیانه و شمال افریقای کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، ۱۳ آذر ۱۳۷۵ به ایران وارد شد و در دو روز مذاکره با سرتیپ عبدالله نجفی رییس کمیسیون تبادل اسرا و مفقودین، تلاش برای تغییر رفتار دولت عراق آغاز شد.
جمهوری اسلامی ایران پس از آن هم با آزاد کردن ۷۲۴ اسیر عراقی که ۲۴ نفر از آنان مسیحی و بقیه مسلمان بودند، بار دیگر حسن نیت خود را اثبات کرد. اتحادیه جهانی آشوری‌ها این اقدام ایران را ستود و این اقدام ایران را که در روزهای دو عید مهم مسیحیان و مسلمانان انجام شده بود، موید نیات بشردوستانه ایران دانست.
وزیر امور خارجه عراق نیز ۸ دی ۱۳۷۵ در پیامی آزادی این اسیران عراقی را اقدام مثبت از جانب ایران دانست. صلیب سرخ جهانی هم در پیام خود این اقدام را گام مهمی دانست که بایستی به حل مشکل اندوهبار افرادی که هنوز در اثر درگیری جنگ در اسارت هستند منجر شود.
سرانجام با تلاش‌های دولت ایران، سازمان صلیب سرخ جهانی و دولت عراق، آخرین گروه از آزادگان سرفراز دفاع مقدس، ۲۷ اسفند ۱۳۸۱ در یک گروه ۲۵۱ نفره پس از تحمل سال‌ها اسارت در چنگال دشمن بعثی به میهن اسلامی بازگشتند.
دولت عراق که در آن زمان در موضع ضعف قرار داشت، بلافاصله قطعنامه را پذیرفت، اما ایران در ابتدا واکنشی به قطعنامه ۵۹۸ نشان نداد و یک سال و ۷ روز بعد (۲۷ تیر ۱۳۶۷) با آن موافقت کرد و بالاخره امام خمینی رحمةالله‌علیه در ۲۹ تیر ۱۳۶۷ پیامی درباره پذیرش قطعنامه منتشر کردند و در آن پذیرفتن قطعنامه را به «نوشیدن جام زهر» تشبیه کرده بودند.
عراق که پذیرش قطعنامه را به منزله ضعف نظامی ایران تلقی کرده بود، دوباره وارد خاک ایران شد تا با همدستی سازمان مجاهدین خلق بتواند نقاط مهمی از خاک ایران را اشغال کند و در مذاکرات صلح، دست بالا داشته باشد. اما صدام با عملیات غرورآفرین «مرصاد» دریافت که دچار اشتباه استراتژیک شده و بنابراین در ۱۷ مرداد ۶۷ ناگزیر آتش‌بس را پذیرفت.
جلسه 6 ساعته برای شروع
اولین مذاکرات سه‌جانبه با حضور نمایندگان ایران، عراق و دبیرکل وقت سازمان ملل، سوم شهریور ۱۳۶۷ در جهت رسیدن به توافق در «عقب‌نشینی به مرزهای شناخته شده بین‌المللی و خاتمه همه اقدامات نظامی»، «آزادی اسیران جنگی» و «کنترل آبراه اروندرود»، با حضور علی‌اکبر ولایتی وزیر خارجه ایران، طارق عزیز وزیر خارجه عراق و خاویر پرز دکوئیار دبیرکل وقت سازمان ملل آغاز شد که ۶ ساعت و نیم به طول انجامید و از سوی دبیر کل سازمان ملل «شروعی جدی» خوانده شد.
دومین دور از مذاکرات هم ۸ مهر ۱۳۶۷ در مقر سازمان ملل متحد در نیویورک برگزار شد، گرچه درباره آزادسازی اسرا سخنی به میان نیامد. سومین دور از مذاکرات این بار ۱۰ آبان در ژنو برگزار شد و توافقاتی درباره مبادله اسیران بیمار و مجروح صورت گرفت. گرچه به دلیل پافشاری عراق بر حاکمیت کامل بر اروندرود بر خلاف موافقت‌نامه ۱۹۷۵ الجزایر، این نشست هم ناتمام ماند.
12 نامه؛ 2 سال تاخیر
سازمان ملل متحد ۱۰ شهریور ۱۳۶۷ در گزارشی تعداد اسیران عراقی را نزدیک به ۷۰ هزار تن و تعداد اسیران ایرانی را نصف این مقدار اعلام کرد و از پیوستن ۱۴ هزار اسیر عراقی به جمع حامیان امام خمینی (ره) خبر داد.
پس از این جمهوری اسلامی ایران گزارشی از رفتار ددمنشانه دولت عراق با اسیران جنگی منتشر کرد و مواردی از قتل، شکنجه و تهدید روانی آزادگان را به اطلاع جامعه جهانی رساند.
در این مقطع، عراق شرط خارج کردن نیروهای نظامی‌اش از خاک ایران را پذیرش حق حاکمیت آن کشور بر اروندرود از سوی ایران می‌دانست و جمهوری اسلامی ایران با عدم پذیرش این پیش‌شرط بر رسمیت موافقت‌نامه الجزایر تاکید می‌کرد.
این اختلافات باعث شد آزادسازی اسرا تا سال ۱۳۶۹ به تاخیر بیفتد. اولین نامه صدام حسین به مقامات عالیرتبه ایران و با واسطه یاسر عرفات، در پنجم اردیبهشت ۱۳۶۹ توانست راه دیگری برای رسیدن به توافق و آزادسازی اسرا باز کند. دیکتاتور عراق در نامه‌اش اظهار امیدواری کرده بود دیدار حضوری روسای جمهور دو کشور بتواند اختلافات را حل کند. این درخواست با پاسخ منفی ایران مواجه شد، گرچه ۱۲ نامه رد و بدل شده توانست توافقاتی اصولی و جدی به دست بیاورد.
اسیرانی از ۱۹ کشور در خاک ایران
پس از آنکه اولین گروه از آزادگان سرافراز در ۲۶ مرداد ۱۳۶۹ به خاک میهن اسلامی وارد شدند، در چند مرحله باز هم تبادل اسرا انجام شد. در ۱۳ مهر ۱۳۶۹ تا ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۱، دولت عراق در ۱۰ مرحله اقدام به آزادی ۴۶۴ تن از آزادگان ایرانی کرد. ایران هم در ۱۸ مرحله ۳۳۳۸ اسیر عراقی را به دولت آن کشور تحویل داد.
بررسی‌های کمیسیون تبادل اسرا و مفقودین در جمهوری اسلامی ایران نشان داد، اسیرانی از ۱۹ کشور غیر از عراق، در میان اسرای عراقی وجود داشتند؛ کشورهایی مانند مصر، لبنان، سودان، سومالی، تونس، مراکش، اردن، فلسطین، سوریه، هند، امارات، موریتانی، لیبی، نیجریه و الجزایر.
جمهوری اسلامی ایران در مناسبت‌های مختلف اقدام به آزادسازی اسرای عراقی کرده است؛ شیخ احمد یاسین یکی از شخصیت‌های فلسطینی بود که درخواست آزادی بعضی از اسرا را به دولت ایران داده و با موافقت مقام معظم رهبری توانست آنها را به فلسطین ببرد. همچنین دبیر کل حزب‌الله لبنان موافقت جمهوری اسلامی ایران برای آزاد کردن تعدادی از اسرای عراقی را دریافت کرد.
قطع یکجانبه
با این حال رژیم عراق از سال ۱۳۷۴ به طور یکجانبه اقدام به قطع مذاکرات مرتبط با تبادل اسرا کرد و ورود آزادگان به کشور متوقف شد. اما ابتکار عمل ایران در آزادسازی و بازگرداندن ۱۵۰ اسیر عراقی در پنجم آبان ۱۳۷۵، توانست بار دیگر نمایندگان صلیب سرخ جهانی را به ایران بکشاند تا روند تبادل اسرا دوباره آغاز شود. میشل کانیو مدیر کل خاورمیانه و شمال افریقای کمیته بین‌المللی صلیب سرخ، ۱۳ آذر ۱۳۷۵ به ایران وارد شد و در دو روز مذاکره با سرتیپ عبدالله نجفی رییس کمیسیون تبادل اسرا و مفقودین، تلاش برای تغییر رفتار دولت عراق آغاز شد.
جمهوری اسلامی ایران پس از آن هم با آزاد کردن ۷۲۴ اسیر عراقی که ۲۴ نفر از آنان مسیحی و بقیه مسلمان بودند، بار دیگر حسن نیت خود را اثبات کرد. اتحادیه جهانی آشوری‌ها این اقدام ایران را ستود و این اقدام ایران را که در روزهای دو عید مهم مسیحیان و مسلمانان انجام شده بود، موید نیات بشردوستانه ایران دانست.
وزیر امور خارجه عراق نیز ۸ دی ۱۳۷۵ در پیامی آزادی این اسیران عراقی را اقدام مثبت از جانب ایران دانست. صلیب سرخ جهانی هم در پیام خود این اقدام را گام مهمی دانست که بایستی به حل مشکل اندوهبار افرادی که هنوز در اثر درگیری جنگ در اسارت هستند منجر شود.
سرانجام با تلاش‌های دولت ایران، سازمان صلیب سرخ جهانی و دولت عراق، آخرین گروه از آزادگان سرفراز دفاع مقدس، ۲۷ اسفند ۱۳۸۱ در یک گروه ۲۵۱ نفره پس از تحمل سال‌ها اسارت در چنگال دشمن بعثی به میهن اسلامی بازگشتند.
