متعاقب این حکم، بنیاد مستضعفان در تاریخ ۱۴/۱۲/۱۳۵۷ زیر نظر هیات منتخب حضرت امام مرکب از آقایان: حجت الاسلام والمسلمین سید علی خامنه ای،حجت الاسلام هاشمی رفسنجانی، آیت الله دکتر بهشتی،آیت الله موسوی اردبیلی،احمد جلالی،علی اصغر مسعودی و عزت الله سحابی تاسیس شد.

هیات مؤسسین در نخستین اجلاس خود در سوم تیرماه سال ۱۳۵۸ اساسنامه بنیاد مستضعفان را در ۲۵ ماده و یک تبصره تنظیم نمود که به تایید شورای انقلاب اسلامی رسیده و یک ماه بعد«بنیاد مستضعفان» مطابق ماده ۸ آیین نامه اصلاحیه مؤسسات غیرانتفاعی با شماره ۱۹۸۳ به ثبت رسید.در تاریخ ۲۱/۴/۱۳۵۹ لایحه قانونی اساسنامه بنیاد جایگزین اساسنامه مؤسسان شد.

مهندس «علینقی خاموشی» نخستین رییس بنیاد بود که از اسفندماه سال ۱۳۵۷ بر این مسند تکیه زد. ضمن این که « حبیب الله شفیق» و«سید مصطفی میرسلیم» هم به عنوان ناظران مالی آن برگزیده شدند. پیرو فرمان حضرت امام(ره) مبنی بر ارائه گزارش کار توسط بنیاد، مهندس خاموشی در اول اردیبهشت سال۱۳۵۹ نخستین بیلان کار بنیاد را از بدو تاسیس تا پایان سال ۱۳۵۸ به محضر امام(ره) ارائه کرد.

ریاست خاموشی بر بنیاد تا شهریور ماه همان سال ادامه یافت و درست پنج روز پیش از آغاز جنگ تحمیلی، سرپرستی بنیاد مستضعفان با حکم امام، این بار بر عهده نخست وزیر وقت «محمد علی رجایی» گذاشته شد و یک سال بعد با شهادت ایشان،«میرحسین موسوی» به عنوان مسئول جدید بنیاد منصوب گردید. موسوی این مسئولیت را تا نیمه شهریور ماه سال ۱۳۶۸ به عهده داشت تااین که در این تاریخ نام این نهاد به «بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی» تغییر یافت و «محسن رفیقدوست» زمام دار امور آن شد.

ریاست رفیقدوست برای دو دوره پنج ساله تداوم یافت و در مورخه ۳۱/۴/۱۳۷۸ محمد فروزنده بر این مسند نشست. در بهمن ماه سال ۱۳۸۱ رهبر معظم انقلاب در فرمانی خطاب به رییس جمهور وقت، فرمان تجمیع ماموریت ارائه خدمات به خانواده معزز شهدا، جانبازان و آزادگان در «بنیاد شهید و امور ایثارگران» را صادر فرمودند. متعاقب ابلاغ فرمان مقام معظم رهبری،عنوان بنیاد به «بنیاد مستضعفان انقلاب اسلامی» بدل شد و با تصویب شورای عالی اداری کشور ماهیت اداره امور جانبازان از بنیاد مستضعفان و جانبازان انقلاب اسلامی منتزع و به بنیاد شهید و امور ایثارگران محول گردید. ریاست فروزنده بر بنیاد مستضعفان برای دو دوره دیگر هم تمدید شد تا او ۱۵ سال حضور در این سمت را تجربه کند.

پایان ریاست پانزده ساله فروزنده
سرانجام هفته گذشته با حکم مقام معظم رهبری، مهندس«محمد سعیدی کیا» که سابقه وزارت در کابینه های موسوی(راه وترابری)، هاشمی رفسنجانی(ره و ترابری)، خاتمی(جهادسازندگی) و احمدی نژاد(مسکن وشهرسازی) را در پیشینه خود داشت به این سمت انتخاب شدد.

انتخاب سعیدی کیا با پیشینه و کارنامه ای شناخته شده نشان از توجه ویژه مقام معظم رهبری نسبت به این نهاد اقتصادی عظیم دارد. نهادی که البته دامنه فعالیت های خود را در حوزه های فرهنگی، آموزشی و اجتماعی نیز گسترانیده و در نتیجه در روندی طبیعی و با کسب توانایی نفوذ و اثرگذاری، صبغه سیاسی نیز یافته است. آن گونه که در پایگاه اینترنتی بنیاد مستضعفان و جانبازان به عنوان تنها منبع موثق و رسمی این نهاد آمده،فعالیت های بنیاد در سه حوزه اقتصادی، اجتماعی و علمی و فرهنگی دسته بندی شده و در این میان فعالیت های اقتصادی در پنج شاخه(معاونت) خدمات، صنعت ومعدن، انرژی، ساختمان و کشاورزی جای گرفته است.

سایت بنیاد در توضیح فعالیت های اقتصادی چنین گفته است:« مجموعه ای از فعالیتهای تولیدی و خدماتی درداخل و خارج از کشور است که توسط شرکت ها و واحد های تحت پوشش بنیاد به منظور حداکثر نمودن ارزش ترکیب بهینه دارائی و سهام همچنین رشد بازده کل اقتصادی صورت می پذیرد . بنیاد در ۵ معاونت تخصصی و ۸ واحد مستقل و ۲۰ هولدینگ و مجموعاً در ۲۰۷شرکت فعالیت می نماید». مرور نام این شرکت های اقتصادی نشان می دهد که بسیای از واحدهای تولیدی و خدماتی معروف و معتبر در چترحمایتی بنیاد مستضعفان قرار دارند. در بخش علمی و فرهنگی نیز حفظ ونگهداری از اسناد ومدارک، تالیف کتاب ومقاله پژوهشی و پزوهش و اطلاع رسانی از عمده فعالیت های این بنیاد است.

از بنگاه اقتصادی تا بنیاد مستضعفین
در مراسم تودیع فروزنده و معارفه سعیدی کیا که روز گذشته برگزار شد آیت الله «محمدی گلپایگانی»که به نمایدگی از مقام معظم رهبری حضور داشت گفت:« مقام معظم رهبری به آقای سعیدی کیا توصیه هایی داشتند و فرمودند که بنیاد برای آن به وجود امده است که خرج شود. بنابراین بنیاد را از یک بنیاد اقتصادی فزاینده به یک بنیاد مستضعفان تبدیل کنید. بنیاد باید در خدمت مستضعفان باشد.من شما را به معنای واقعی کلمه یک مدیر جهادی می دانم بنابر این بنیاد را اصلاح کنید و اگر اقدامی متناسب با بنیاد نیست آنها را کنار بگذارید و درباره مستضعفان هرچه می توانید خرج کنید و عناصر ارزشی را به کار بگیرید به ویژه که عناصر ارزشی و مومن زیاد هستند».

به نظر می رسد پاشنه آشیل و نقطه ضعف فعالیت های بنیاد که باعث شده دریایی از شایعات عجیب و ابهامات در باره عملکرد مالی این نهاد ایجاد شود به همین بخش از بیانات رهبر معظم انقلاب باز می گردد. در طول دوران پانزده ساله مسئولیت فروزنده، بنیاد دارای تشکیلات مدون و با ثبات و همچنین بنگاه های مالی پرسود شد. از طرف دیگر شفافیت مالی از طریق انتشار اسناد و بیلان کاری سالیانه و حضور پررنگ در بازار بورس باعث شد تا روند اعتماد به این نهاد بهبود یابد اما به نظر می رسد نگاه سرمایه دارانه در نهادی که قرار بود به تعبیر امام در ایجاد مسکن و کار برای مستمندان فعالیت کند همچنان غلبه دارد. اگرچه فعالیت های عام المنفعه و کمک های گوناگون بخش عمده ای از فعالیت های اجتماعی بنیاد را تشکل می دهد اما باید گفت که اگر این قیبل اقدامات با برنامه ای جامع، عملیاتی و واقع بینانه همراه نشود نتیجه ای نامطلوب را به همراه خواهد داشت.

این گونه است که رسالت اصلی بنیاد مستضعفان نزد افکار عمومی به حاشیه می رود. چراکه طیف و طبقه ای که حیات اقتصادی و سیاسی خود را در پیوند با فعالیت های اقتصادی این بنیاد تعریف کرده قرابت چندانی با مختصات مستضعفین ندارد و این با اهداف اولیه ای که بنیانگذار جمهوری اسلامی در همان روزهای نخست پس از پیروزی انقلاب عنوان کرده و مقام معظم رهبری نیز برآن تاکید داشته اند نیز همخوانی چندانی ندارد از این رو نهادی که بخواهد با نام و کالبد مستضعفین و روح اقتصاد سرمایه داری (ولو با نیت و هدف مثبت) به فعالیت بپردازد دیر یا زود به بیراهه خواهد رفت.