برای انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، دانستن شرایط وجوب لازم است ولی کافی نیست؛ زیرا این شرایط بسیار کلی هستند و هر گناه و عمل غیرشرعی که مشاهده می‌شود، علاوه بر شرایط عمومی نهی از منکر، روش برخورد خاصی را نیز می طلبد.
شهدای ایران: هفته گذشته بود که طرح حمایت از آمران به معروف و ناهیان از منکر به صحن علنی مجلس شورای اسلامی رفت. طرحی که با بحث های فراوانی همراه بود. اما آن چه درباره این فریضه فراموش شده اجتماعی نباید از یاد برد این است که زمینه سازی و آگاهی بخشی عمومی برای فراگیر شدن آن بهترین نحوه حمایت از امر به معروف و نهی از منکر است که البته نافی چنین طرح هایی نیز نخواهد بود بلکه نقش تکمیلی دارد.
به این ترتیب فراهم بودن زمینه های هدایتی در ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی برای بازخوانی نکات مهم در انجام این فریضه اجتماعی است. نکاتی که رعایت آن ها بی تردید تاثیرات بی بدیلی را به همراه دارد.
یکی از دغدغه‌هایی که در زمان امر به معروف و نهی از منکر به ذهن مان خطور می‌کند، این است که چگونه می‌توانیم این عمل را به شکلی تأثیرگذار انجام دهیم؟ در واقع به واسط محبتی که انسان به طرف مقابلش دارد، دوست دارد این امر و نهی در او اثر بگذارد. در این یادداشت به دنبال ارائه راه‌کارهایی هستیم تا احتمال تأثیرگذاری امر و نهی‌مان بیشتر شود.
برای انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، دانستن شرایط وجوب لازم است ولی کافی نیست؛ زیرا این شرایط بسیار کلی هستند و هر گناه و عمل غیرشرعی که مشاهده می‌شود، علاوه بر شرایط عمومی نهی از منکر، روش برخورد خاصی را نیز می طلبد که لازم است رعایت شود.
به عبارت دیگر روش برخورد با تمامی گناهان یکسان نمیباشد و ممکن است وظیفه انسان در قبال برخی از اعمال غیر شرعی که انجام می‌شود، نسبت به سایر اعمال متفاوت باشد. بنابراین علاوه بر دانستن شرایط عمومی برخورد با منکر، دانستن نوع برخورد و وظیفه در قبال برخی از گناهان و رفتار ضد اخلاقی خاص نیز ضروری مینماید.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر به چند دسته تقسیم می‌شود، که عبارتند از: شرایط امر و نهی کننده؛ شرایط امر و نهی شونده؛ شرایط وجوب؛ شرایط معروف و منکر؛ شرایط نحوه دعوت.
در این بخش تنها به شرایط قسمت پنجم اشاره می‌شود؛ برای دسترسی بهتر به مطالب، موارد به ترتیب ذیل ارائه می شود: مقدمات؛ نبایدها؛ بایدها.
مقدمات:
1) در امر به معروف و نهی از منکر به صورت تشکیلاتی و هماهنگ عمل کنیم.
2) اخلاص در نیت و توفیق خواهی از خدا را فراموش نکنیم.
3) قبل از برخورد و نصیحت، می‌توان نکات مثبتی از اخلاق، درس، ورزش و … را از مخاطب به زبان آورد و وی را به خاطر آن، تمجید کرد؛ آن‌گاه تذکر داد.
4) اعتماد طرف مقابل را جلب کنید، زیرا بدون جلب اعتماد نمی‌توان در شخصی نفوذ کرد، از این رو امام علی(ع) می‌فرماید: «دل‌های مردم وحشی است، پس هر کسی بتواند با آن ها الفت برقرار کند، به او روی خواهند آورد.» (امام علی(ع)، نهج البلاغه، حکمت 50) برای این کار باید به خطاکار شخصیت داد و از به کار بردن الفاظ تحقیر آمیز خودداری کرد.
5) شرایط مخاطب را در نظر بگیرید؛ اگر عصبانی است نمی‌توان او را نصیحت کرد.
6) عقیده طرف مقابل را محترم بشمارید؛ مثلا کسی که دروغ‌گویی برای رفع مشکلش را ارزش تلقی می‌کند و نشانه شخصیت می‌داند، اگر چه از دید ما این نظریه باطل است اما باید توجه داشت که توهین کردن به عقیده و نظر آنها توهین به همة وجودشان است. از این رو خدا می‌فرماید: {وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ} (انعام: 108) «کسانی را که غیر خدا می‌پرستند، دشنام ندهید».
7) چون عده‌ای به نتایج سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، انسانی و خانوادگی کارهایشان، توجه ندارند، لازم است ایشان را به آثار و نتایج نامطلوبی که از ترک واجب یا ارتکاب حرام مطلع کرد.
نبایدها:
8) تندروی، اِعمال سلیقة شخصی، تعصبات عامیانه را کنار بگذاریم.
9) از جسارت، توهین، تحقیر و تجسس در امور شخصی افراد دوری کنیم.
10) امر و نهی، گناهی مانند غیبت یا تهمت یا گناه دیگری به همراه نداشته باشد.
11) تا آن جا که احتمال تأثیر هست، نباید از فعالیت‌مان دست بکشیم، زیرا خدا فرمود: {وَذَکرْ فَإِنَّ الذِّکرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ} (ذاریات: 55) «یادآور شو، چون یادآوری برای مؤمنان مفید است».
12) عدم تأثیر آنی و فوری، ما را از انجام وظیفه بازندارد چون اثرپذیری افراد به خاطر تفاوت استعداد و هوش و زیست‌گاه، متفاوت می‌باشد. لذا همان طور که در اصلاح خود قدم به قدم پیش می‌رویم و نیز حرکت به سوی کمال را در تمام طول عمر استمرار می‌دهیم، در اصلاح دیگران نیز باید به این دو اصل توجه داشته باشیم.
بایدها:
13) تا جایی که امکان استفاده از شیوههای غیر مستقیم هست، از روش مستقیم استفاده نکنیم، برخی روش‌های غیرمستقیم عبارتند از مانند:
• از بین بردن زمینه گناه و معصیت مانند: ایجاد کار و ازدواج
• برقراری ارتباط دوستانه وی با افراد صالح
• کمک گرفتن از مربیان و معلمان با نفوذ
• اهدای کتاب و تشویق به خواندن آنها
14) مراتب و مراحل امر به معروف و نهی از منکر از آسان به شدید رعایت شود مثلا اگر با آرامش می‌توان نهی کرد از پرخاش خودداری شود. مراتب امر و نهی عبارتند از:
مرتبة اول: طوری برخورد شود که بفهمد از کار اشتباه او راضی نیستید.
مرتبة دوم: با زبان امر و نهی کند. البته در این مرتبه ابتدا با زبان نرم و همراه با استدلال، سپس مراتب دیگر زبانی رعایت شود.
مرتبة سوم: توسل به زور است. در این صورت نباید از قدر لازم تجاوز کرد. اگر نیاز به جرح و قتل باشد، جائز نیست مگر با اذن حاکم شرع، که از وظایف حکومت است.
15) اگرچه باید امر و نهى به صورت مولوى باشد (امام خمینی، تحریر الوسیله، م12) و صلابت و قاطعیت در گفتار حفظ شود؛ اما اگر بداند که امر و نهی‌اش با خواهش و موعظه بهتر مؤثر است، باید به همان طریق امر و نهی کند. (امام خمینی، تحریر الوسیله، م3).
16) از راهی وارد شوید که او دوست دارد، چنانکه امیر المؤمنین(ع) می‌فرماید: «وقتی می‌خواهید تذکرتان مؤثر باشد، از طریق علاقة اشخاص وارد شوید چون اگر او را مجبور بر کاری کنید خود را به کوری و کری می‌زند». (امام علی(ع)، نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث 184)
17) در صورت امکان، ویژگی‌های روحی طرف مقابل را بشناسیم و به تناسب آن ها با وی برخورد کنیم؛ برای مثال چند مورد اشاره می‌شود:
یکم: برخی با روش سقراطی یا قابلهای، بهتر می‌پذیرند، یعنی باید با عبارت‌هایی مانند «به نظر شما چطور است؟»؛ «شما چطور فکر می‌کنید؟» سعی کنید به درک و فهم طرفِ مقابل احترام بگذارید.
دوم: برخی با پرسش متنبه می‌شوند یعنی اگر مطلب را به صورت سؤال درآوردیم و در لباس شاگردی از ایشان نکته‌ای را پرسیدیم، به اشتباه خود پی می‌برند و به دنبال اصلاح آن بر می‌آیند.
سوم: در مورد برخی دیگر استفاده از جملاتی مانند «این کار در شأن شما نیست»؛ «شأن شما بالاتر از این‌هاست» بسیار تأثیرگذار است.
چهارم: در مقابل برخی باید با صلابت و محکم سخن گفت تا حرف را بهتر قبول کنند و به آن عمل کنند.
18) امر و نهی به صورت مخفیانه باشد مگر اینکه بداند و یا احتمال دهد که اگر در حضور جمعى او را نهى از منکر کند مؤثرتر مى‌شود و فاعل علنا گناه مى‌کند واجب است او را بین جمع نهى کند ودر غیر این صورت وجوب نهى از منکر بلکه جواز آن محل اشکال است. (امام خمینی، تحریر الوسیله، م6)
19) ارشاد باید از نکات مورد اتفاق شروع شود؛ در برخورد خطاکار لازم است نقاط مشترکی را که همة قبول دارند ابتدا یادآور شویم، تا سرانجام به نقاط اختلاف برسیم.
20) یکی از بهترین روش‌ها برای تأثیرگذاشتن روی افراد، برقراری رابطه اثربخش با آن هاست. کسی که بتواند رابطة خوبی با افراد پیدا کند به آسانی می‌تواند روی شخصیت و اخلاق آن ها تأثیرگذار باشد. محققان و نظریه پردازان علوم رفتاری معتقدند چند ویژگی کلیدی وجود دارد که موجب بهتر شدن ارتباط بین افراد می‌شود:
1٫ صداقت: یعنی اینکه فرد بدون هیچ کم و کاستی همان گونه که هست، باشد و در ابراز احساسات، نیازها و عقاید خود تا جایی که ممکن است راستگو باشد. به عبارت دیگر ظاهر و باطنش یکی باشد. اگر افراد بفهمند که ما در راهنمایی و ارشاد آن ها کاملا صداقت داریم و جز کمک به آن ها نیت و قصد دیگری نداریم، زود تر جذب ما می‌شوند. لازمه این کار این است که ما باید ابتدا باطن و درون خود را اصلاح کنیم و خود به آنچه می‌گوییم عمل کنیم و اگر هم اشتباهی کردمی به آسانی بپذیریم.
2٫ عشق ورزیدن بدون انحصار طلبی: به خیر و خوشی افراد دیگر نیز عشق داشته باشیم. این عشق، صرفا یک نوع احساس نیست.
3٫ همدلی: همدلی یعنی درک یک فرد و خواسته‌های او از دیدگاه خودش و به همان صورتی که او خودش را درک می‌کند. به عبارت دیگر خود را جای او گذاشتن و با چشم او نگاه کردن. همدلی غیر از همدردی است زیرا در همدردی فرد احساسات طرف مقابل را پیدا می‌کند و مانند او احساساتی می‌شود.
آنچه در ایجاد رابطه مؤثر لازم است همدلی است نه همدردی. در همدلی انسان احساسات فرد اعم از شادی و غم و درد و ناراحتی او را حس می‌کند ولی خود احساساتی نمی‌شود. اگر افراد بفهمند که ما آنها را کاملا درک می‌کنیم و ناراحتی ها و مشکلات آن ها برایمان مهم است به آسانی به ما گرایش پیدا می‌کنند و جذب ما می‌شوند.
لازم به یادآوری است؛ اگر با رعایت شرایط و حدود، نتیجه نگرفتید، شما وظیفه خویش را به انجام رساندهاید {وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ} (نور: 54) «پیامبر وظیفهای جز ابلاغ آشکار ندارد».
منبع: بی باک
به این ترتیب فراهم بودن زمینه های هدایتی در ماه مبارک رمضان فرصت مناسبی برای بازخوانی نکات مهم در انجام این فریضه اجتماعی است. نکاتی که رعایت آن ها بی تردید تاثیرات بی بدیلی را به همراه دارد.
یکی از دغدغه‌هایی که در زمان امر به معروف و نهی از منکر به ذهن مان خطور می‌کند، این است که چگونه می‌توانیم این عمل را به شکلی تأثیرگذار انجام دهیم؟ در واقع به واسط محبتی که انسان به طرف مقابلش دارد، دوست دارد این امر و نهی در او اثر بگذارد. در این یادداشت به دنبال ارائه راه‌کارهایی هستیم تا احتمال تأثیرگذاری امر و نهی‌مان بیشتر شود.
برای انجام وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، دانستن شرایط وجوب لازم است ولی کافی نیست؛ زیرا این شرایط بسیار کلی هستند و هر گناه و عمل غیرشرعی که مشاهده می‌شود، علاوه بر شرایط عمومی نهی از منکر، روش برخورد خاصی را نیز می طلبد که لازم است رعایت شود.
به عبارت دیگر روش برخورد با تمامی گناهان یکسان نمیباشد و ممکن است وظیفه انسان در قبال برخی از اعمال غیر شرعی که انجام می‌شود، نسبت به سایر اعمال متفاوت باشد. بنابراین علاوه بر دانستن شرایط عمومی برخورد با منکر، دانستن نوع برخورد و وظیفه در قبال برخی از گناهان و رفتار ضد اخلاقی خاص نیز ضروری مینماید.
شرایط امر به معروف و نهی از منکر به چند دسته تقسیم می‌شود، که عبارتند از: شرایط امر و نهی کننده؛ شرایط امر و نهی شونده؛ شرایط وجوب؛ شرایط معروف و منکر؛ شرایط نحوه دعوت.
در این بخش تنها به شرایط قسمت پنجم اشاره می‌شود؛ برای دسترسی بهتر به مطالب، موارد به ترتیب ذیل ارائه می شود: مقدمات؛ نبایدها؛ بایدها.
مقدمات:
1) در امر به معروف و نهی از منکر به صورت تشکیلاتی و هماهنگ عمل کنیم.
2) اخلاص در نیت و توفیق خواهی از خدا را فراموش نکنیم.
3) قبل از برخورد و نصیحت، می‌توان نکات مثبتی از اخلاق، درس، ورزش و … را از مخاطب به زبان آورد و وی را به خاطر آن، تمجید کرد؛ آن‌گاه تذکر داد.
4) اعتماد طرف مقابل را جلب کنید، زیرا بدون جلب اعتماد نمی‌توان در شخصی نفوذ کرد، از این رو امام علی(ع) می‌فرماید: «دل‌های مردم وحشی است، پس هر کسی بتواند با آن ها الفت برقرار کند، به او روی خواهند آورد.» (امام علی(ع)، نهج البلاغه، حکمت 50) برای این کار باید به خطاکار شخصیت داد و از به کار بردن الفاظ تحقیر آمیز خودداری کرد.
5) شرایط مخاطب را در نظر بگیرید؛ اگر عصبانی است نمی‌توان او را نصیحت کرد.
6) عقیده طرف مقابل را محترم بشمارید؛ مثلا کسی که دروغ‌گویی برای رفع مشکلش را ارزش تلقی می‌کند و نشانه شخصیت می‌داند، اگر چه از دید ما این نظریه باطل است اما باید توجه داشت که توهین کردن به عقیده و نظر آنها توهین به همة وجودشان است. از این رو خدا می‌فرماید: {وَلَا تَسُبُّوا الَّذِینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ} (انعام: 108) «کسانی را که غیر خدا می‌پرستند، دشنام ندهید».
7) چون عده‌ای به نتایج سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، انسانی و خانوادگی کارهایشان، توجه ندارند، لازم است ایشان را به آثار و نتایج نامطلوبی که از ترک واجب یا ارتکاب حرام مطلع کرد.
نبایدها:
8) تندروی، اِعمال سلیقة شخصی، تعصبات عامیانه را کنار بگذاریم.
9) از جسارت، توهین، تحقیر و تجسس در امور شخصی افراد دوری کنیم.
10) امر و نهی، گناهی مانند غیبت یا تهمت یا گناه دیگری به همراه نداشته باشد.
11) تا آن جا که احتمال تأثیر هست، نباید از فعالیت‌مان دست بکشیم، زیرا خدا فرمود: {وَذَکرْ فَإِنَّ الذِّکرَى تَنْفَعُ الْمُؤْمِنِینَ} (ذاریات: 55) «یادآور شو، چون یادآوری برای مؤمنان مفید است».
12) عدم تأثیر آنی و فوری، ما را از انجام وظیفه بازندارد چون اثرپذیری افراد به خاطر تفاوت استعداد و هوش و زیست‌گاه، متفاوت می‌باشد. لذا همان طور که در اصلاح خود قدم به قدم پیش می‌رویم و نیز حرکت به سوی کمال را در تمام طول عمر استمرار می‌دهیم، در اصلاح دیگران نیز باید به این دو اصل توجه داشته باشیم.
بایدها:
13) تا جایی که امکان استفاده از شیوههای غیر مستقیم هست، از روش مستقیم استفاده نکنیم، برخی روش‌های غیرمستقیم عبارتند از مانند:
• از بین بردن زمینه گناه و معصیت مانند: ایجاد کار و ازدواج
• برقراری ارتباط دوستانه وی با افراد صالح
• کمک گرفتن از مربیان و معلمان با نفوذ
• اهدای کتاب و تشویق به خواندن آنها
14) مراتب و مراحل امر به معروف و نهی از منکر از آسان به شدید رعایت شود مثلا اگر با آرامش می‌توان نهی کرد از پرخاش خودداری شود. مراتب امر و نهی عبارتند از:
مرتبة اول: طوری برخورد شود که بفهمد از کار اشتباه او راضی نیستید.
مرتبة دوم: با زبان امر و نهی کند. البته در این مرتبه ابتدا با زبان نرم و همراه با استدلال، سپس مراتب دیگر زبانی رعایت شود.
مرتبة سوم: توسل به زور است. در این صورت نباید از قدر لازم تجاوز کرد. اگر نیاز به جرح و قتل باشد، جائز نیست مگر با اذن حاکم شرع، که از وظایف حکومت است.
15) اگرچه باید امر و نهى به صورت مولوى باشد (امام خمینی، تحریر الوسیله، م12) و صلابت و قاطعیت در گفتار حفظ شود؛ اما اگر بداند که امر و نهی‌اش با خواهش و موعظه بهتر مؤثر است، باید به همان طریق امر و نهی کند. (امام خمینی، تحریر الوسیله، م3).
16) از راهی وارد شوید که او دوست دارد، چنانکه امیر المؤمنین(ع) می‌فرماید: «وقتی می‌خواهید تذکرتان مؤثر باشد، از طریق علاقة اشخاص وارد شوید چون اگر او را مجبور بر کاری کنید خود را به کوری و کری می‌زند». (امام علی(ع)، نهج البلاغه، کلمات قصار، حدیث 184)
17) در صورت امکان، ویژگی‌های روحی طرف مقابل را بشناسیم و به تناسب آن ها با وی برخورد کنیم؛ برای مثال چند مورد اشاره می‌شود:
یکم: برخی با روش سقراطی یا قابلهای، بهتر می‌پذیرند، یعنی باید با عبارت‌هایی مانند «به نظر شما چطور است؟»؛ «شما چطور فکر می‌کنید؟» سعی کنید به درک و فهم طرفِ مقابل احترام بگذارید.
دوم: برخی با پرسش متنبه می‌شوند یعنی اگر مطلب را به صورت سؤال درآوردیم و در لباس شاگردی از ایشان نکته‌ای را پرسیدیم، به اشتباه خود پی می‌برند و به دنبال اصلاح آن بر می‌آیند.
سوم: در مورد برخی دیگر استفاده از جملاتی مانند «این کار در شأن شما نیست»؛ «شأن شما بالاتر از این‌هاست» بسیار تأثیرگذار است.
چهارم: در مقابل برخی باید با صلابت و محکم سخن گفت تا حرف را بهتر قبول کنند و به آن عمل کنند.
18) امر و نهی به صورت مخفیانه باشد مگر اینکه بداند و یا احتمال دهد که اگر در حضور جمعى او را نهى از منکر کند مؤثرتر مى‌شود و فاعل علنا گناه مى‌کند واجب است او را بین جمع نهى کند ودر غیر این صورت وجوب نهى از منکر بلکه جواز آن محل اشکال است. (امام خمینی، تحریر الوسیله، م6)
19) ارشاد باید از نکات مورد اتفاق شروع شود؛ در برخورد خطاکار لازم است نقاط مشترکی را که همة قبول دارند ابتدا یادآور شویم، تا سرانجام به نقاط اختلاف برسیم.
20) یکی از بهترین روش‌ها برای تأثیرگذاشتن روی افراد، برقراری رابطه اثربخش با آن هاست. کسی که بتواند رابطة خوبی با افراد پیدا کند به آسانی می‌تواند روی شخصیت و اخلاق آن ها تأثیرگذار باشد. محققان و نظریه پردازان علوم رفتاری معتقدند چند ویژگی کلیدی وجود دارد که موجب بهتر شدن ارتباط بین افراد می‌شود:
1٫ صداقت: یعنی اینکه فرد بدون هیچ کم و کاستی همان گونه که هست، باشد و در ابراز احساسات، نیازها و عقاید خود تا جایی که ممکن است راستگو باشد. به عبارت دیگر ظاهر و باطنش یکی باشد. اگر افراد بفهمند که ما در راهنمایی و ارشاد آن ها کاملا صداقت داریم و جز کمک به آن ها نیت و قصد دیگری نداریم، زود تر جذب ما می‌شوند. لازمه این کار این است که ما باید ابتدا باطن و درون خود را اصلاح کنیم و خود به آنچه می‌گوییم عمل کنیم و اگر هم اشتباهی کردمی به آسانی بپذیریم.
2٫ عشق ورزیدن بدون انحصار طلبی: به خیر و خوشی افراد دیگر نیز عشق داشته باشیم. این عشق، صرفا یک نوع احساس نیست.
3٫ همدلی: همدلی یعنی درک یک فرد و خواسته‌های او از دیدگاه خودش و به همان صورتی که او خودش را درک می‌کند. به عبارت دیگر خود را جای او گذاشتن و با چشم او نگاه کردن. همدلی غیر از همدردی است زیرا در همدردی فرد احساسات طرف مقابل را پیدا می‌کند و مانند او احساساتی می‌شود.
آنچه در ایجاد رابطه مؤثر لازم است همدلی است نه همدردی. در همدلی انسان احساسات فرد اعم از شادی و غم و درد و ناراحتی او را حس می‌کند ولی خود احساساتی نمی‌شود. اگر افراد بفهمند که ما آنها را کاملا درک می‌کنیم و ناراحتی ها و مشکلات آن ها برایمان مهم است به آسانی به ما گرایش پیدا می‌کنند و جذب ما می‌شوند.
لازم به یادآوری است؛ اگر با رعایت شرایط و حدود، نتیجه نگرفتید، شما وظیفه خویش را به انجام رساندهاید {وَمَا عَلَى الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلَاغُ الْمُبِینُ} (نور: 54) «پیامبر وظیفهای جز ابلاغ آشکار ندارد».
منبع: بی باک
