وظیفه انسان در برابر گدایانى که در برابر دیگران دست دراز مىکنند و زندگى خود را با گدایى اداره می‌کنند، چیست؟ آیا کمک به آنان جایز است؟
به گزارش شهدای ایران؛ سایت تبیان نوشت: طبق آیات و روایات صدقه دادن یک امر بسیار با ارزشی است، ولی شخص صدقه دهنده باید این کار را برای رضای خدا انجام دهد و مواظب باشد که با منت گذاشتن و اذیت فقیر ارزش آن را از بین نبرد. مقدار آن هم هر مقداری که در توان شخص باشد کافی است. در پرداخت آنهم باید نزدیکان خود را در اولویت قرار دهد.
صدقه چیزی است که انسان آن را به قصد قربت از مالش خارج می‌کند مثل زکات، ولی در اصل صدقه در امر مستحب و زکات در امر واجب گفته می‌شود.[1]
در دین اسلام همان گونه که کسب درآمد از هر راهی مجاز نیست، خرج کردن مال نیز در هر راهی درست نیست، یکی از نیکوترین راه‌های مورد تأیید اسلام برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست، دادن مال در راه خدا را "تصدّق" و مال داده شده را "صدقه" می‌نامند.
صدقات دو دسته‌اند:
1.صدقه واجب: یعنی بخشی از اموال شخصی که با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی داده می‌شود؛ از جمله زکات، خمس و فطریه.
2.صدقه مستحب: اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.[2]
* اهمیت صدقه
در سوره بقره آیه 104 می‌خوانیم؛ «ألَم یَعلَمُوا أنَّ الله هُوَ یَقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات؛ آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است».
سخن از بندگان نیازمندی است که به اجازه و فرمان الهی، این گونه کمک‌ها را می‌پذیرند در حقیقت نمایندگان پروردگارند و به این ترتیب دست آنها نیز دست خداست، این تعبیر یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضه الهی هشدار می‌دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا که گیرنده خدا است.
در روایتی از امام سجاد علیه السلام می‌خوانیم: «إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی یَدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یَدِ الرَّب؛ صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد».
با توجه به آیات و روایات متعدد، باز هم کسانی هستند که به هنگام کمک مالی جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آنها را تحقیر کرده و یا با خشونت و بی اعتنائی با آنها رفتار می‌کنند.[3]
* مصارف صدقه
«إنّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا والمَساکینَ والعامِلینَ و...»؛ این آیه به روشنی مصارف واقعی صدقه را بیان کرده و به تمام توقعات بی جا پایان می‌دهد و آن را در هشت مصرف خلاصه می‌کند:
1.فقرا
2.مساکین
3.عاملان و جمع آوری کنندگان زکات که آنچه به آنها داده می‌شود در حقیقت به منزله مزد و اُجرت آنها است.
4.«مُۆلِفَة قلوبُهُم» یعنی کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می‌توان تألیف قلب و جلب محبت آنان را نمود.
5.برای آزادساختن بردگان.
6.برای اداء دین بدهکاران و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند.
7.مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هایی است که بر گسترش وتقویت آئین الهی منتهی شود.
8.«وَابنِ سَبیلْ» و کمک به واماندگان در راه، مسافرانی که بخاطر علتی در راه مانده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند.[4]
* شرایط صدقه
آن گونه که از سخنان معصومین (علیهم السلام) و آیات قرآن کریم استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی می‌باشد از جمله؛
1- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد. «یا أیُّها الَّذینَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَیّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ...» «ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت حلال) به دست آوردید، و از آن چه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم انفاق کنید!»[6]
2- بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد. «وَاِنْ تُخْفُوها وَ تُۆتُوها الفُقَراءَ فَهُوَ خَرٌ لَکُمْ » «هر گاه آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است.»[7]
3- این که صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد. «یا أیُّها الَّذینَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالمَنِّ و...» «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منّت و آزار باطل نسازید همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند، و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد...»[8]
4- انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد. «یُنْفِقُونَ أموالَهُمْ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ» «کسانی که اموالشان را برای جلب خوشنودی خدا انفاق می‌کنند»[9]
5- انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست. «لَنْ تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ...» «هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید مگر این که از آن چه دوست می‌دارید (در راه خدا) انفاق کنید،...»[10]
6- این که انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود راواسطه بین خدا و خلق بداند. «وَأنْفِقُوا مِنّا جَعَلَکُمْ مَسْتَخْلِفْنی فِیهِ » «انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است.»[11]
سوال: عموماً در منازل پول خرد به عنوان صدقه کنار گذاشته می شود. گروهی بیان می دارند که حتماً باید این پول خرد صدقه داده شود و حق عوض کردن پول را نداریم و در صورتی که پول جابجا شود مشکل دارد. آیا این مسأله صحیح می باشد؟
آیة الله مکارم شیرازی(دام ظله):
جواب: تعویض صدقات با پول دیگر در صورتی که کسری در آن نشود اشکالی ندارد.
سوال: وظیفه انسان در برابر گدایانى که در برابر دیگران دست دراز مىکنند و زندگى خود را با گدایى اداره مىنمایند چیست؟ آیا کمک به آنان جایز است؟
آیة الله خامنه ای (دام ظله):
جواب: سعى کنید صدقات را به فقرایى که متدیّن و عفیف هستند بدهید.
دو سوال از آیة الله شاهرودی دام ظله:
سوال اول: حکم دریافت صدقه مستحبى غیر سید توسط سادات چیست؟ و آیا در این حکم از نظر ادله شرعى فرقى بین فرزندان درجه اول ائمه علیهم السلام و سایر طبقات سادات وجود دارد؟
جواب: اولى آن است که سید از غیر سید صدقه مستحبى را دریافت نکند .
سۆال دوم: اگر مستحق صدقه موجود باشد ، قرض الحسنه دادن از پول صدقات چه حکمى دارد ؟ باید فى الفور به مستحق برسانیم یا مى توانیم قرض الحسنه بدهیم؟
جواب: اگر مستحق موجود و در دسترس باشد باید صدقات را به قرض الحسنه ندهند و به مستحق برسانند و با وجود مستحق چنانچه به قرض الحسنه بدهند و از بین برود در این صورت دهنده ضامن خواهد شد.
پی نوشتها:
1. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات فی غریب القرآن، ج 2.
2. طباطبائی، سید محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ج 2، ص 40.
3. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه ص 156.
4. همان، ج 8، ص 13.
5. همان، ص 153
6. همان، سوره بقره/ 267
7. همان، سوره بقره/ 271
8. همان/ 264
9. همان/ 265
10. همان، آل عمران/ 92
11. همان، سوره حدید/ 77
صدقه چیزی است که انسان آن را به قصد قربت از مالش خارج می‌کند مثل زکات، ولی در اصل صدقه در امر مستحب و زکات در امر واجب گفته می‌شود.[1]
در دین اسلام همان گونه که کسب درآمد از هر راهی مجاز نیست، خرج کردن مال نیز در هر راهی درست نیست، یکی از نیکوترین راه‌های مورد تأیید اسلام برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست، دادن مال در راه خدا را "تصدّق" و مال داده شده را "صدقه" می‌نامند.
صدقات دو دسته‌اند:
1.صدقه واجب: یعنی بخشی از اموال شخصی که با شرایطی خاص به افرادی مخصوصی داده می‌شود؛ از جمله زکات، خمس و فطریه.
2.صدقه مستحب: اندازه خاصی ندارد و انسان می‌تواند هر مقدار از مالش را که بخواهد در راه خدا به فقرا و نیازمندان ببخشد.[2]
* اهمیت صدقه
در سوره بقره آیه 104 می‌خوانیم؛ «ألَم یَعلَمُوا أنَّ الله هُوَ یَقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات؛ آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است».
سخن از بندگان نیازمندی است که به اجازه و فرمان الهی، این گونه کمک‌ها را می‌پذیرند در حقیقت نمایندگان پروردگارند و به این ترتیب دست آنها نیز دست خداست، این تعبیر یکی از لطیف ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضه الهی هشدار می‌دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا که گیرنده خدا است.
در روایتی از امام سجاد علیه السلام می‌خوانیم: «إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی یَدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یَدِ الرَّب؛ صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد».
با توجه به آیات و روایات متعدد، باز هم کسانی هستند که به هنگام کمک مالی جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آنها را تحقیر کرده و یا با خشونت و بی اعتنائی با آنها رفتار می‌کنند.[3]
* مصارف صدقه
«إنّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا والمَساکینَ والعامِلینَ و...»؛ این آیه به روشنی مصارف واقعی صدقه را بیان کرده و به تمام توقعات بی جا پایان می‌دهد و آن را در هشت مصرف خلاصه می‌کند:
1.فقرا
2.مساکین
3.عاملان و جمع آوری کنندگان زکات که آنچه به آنها داده می‌شود در حقیقت به منزله مزد و اُجرت آنها است.
4.«مُۆلِفَة قلوبُهُم» یعنی کسانی که انگیزه معنوی نیرومندی برای پیشبرد اهداف اسلامی ندارند و با تشویق مالی می‌توان تألیف قلب و جلب محبت آنان را نمود.
5.برای آزادساختن بردگان.
6.برای اداء دین بدهکاران و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکاری مانده و از ادای آن عاجز شده‌اند.
7.مصرف در راه خدا و منظور آن، تمام راه‌هایی است که بر گسترش وتقویت آئین الهی منتهی شود.
8.«وَابنِ سَبیلْ» و کمک به واماندگان در راه، مسافرانی که بخاطر علتی در راه مانده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند.[4]
* شرایط صدقه
آن گونه که از سخنان معصومین (علیهم السلام) و آیات قرآن کریم استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی می‌باشد از جمله؛
1- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد. «یا أیُّها الَّذینَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَیّباتِ ما کَسَبْتُمْ وَ...» «ای کسانی که ایمان آورده‌اید ! از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت حلال) به دست آوردید، و از آن چه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم انفاق کنید!»[6]
2- بهتر است که صدقه و انفاق مخفی باشد. «وَاِنْ تُخْفُوها وَ تُۆتُوها الفُقَراءَ فَهُوَ خَرٌ لَکُمْ » «هر گاه آنها را مخفی ساخته و به نیازمندان بدهید برای شما بهتر است.»[7]
3- این که صدقه و انفاق همراه با آزار و منّت نباشد. «یا أیُّها الَّذینَ آمَنُوا لاتُبْطِلُوا صَدَقاتِکُمْ بِالمَنِّ و...» «ای کسانی که ایمان آورده‌اید! بخشش‌های خود را با منّت و آزار باطل نسازید همانند کسی که مال خود را برای نشان دادن به مردم، انفاق می‌کند، و به خدا و روز رستاخیز، ایمان نمی‌آورد...»[8]
4- انفاق و صدقه باید توأم با اخلاص و خلوص نیت باشد. «یُنْفِقُونَ أموالَهُمْ ابتِغاءَ مَرضاتِ اللهِ» «کسانی که اموالشان را برای جلب خوشنودی خدا انفاق می‌کنند»[9]
5- انفاق و صدقه از اموالی باشد که آنها را دوست داریم و مورد علاقه ماست. «لَنْ تَنالُوا البِرَّ حَتّی تُنْفِقُوا مِمّا تُحِبُّونَ...» «هرگز به (حقیقت) نیکوکاری نمی‌رسید مگر این که از آن چه دوست می‌دارید (در راه خدا) انفاق کنید،...»[10]
6- این که انفاق کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود راواسطه بین خدا و خلق بداند. «وَأنْفِقُوا مِنّا جَعَلَکُمْ مَسْتَخْلِفْنی فِیهِ » «انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است.»[11]
سوال: عموماً در منازل پول خرد به عنوان صدقه کنار گذاشته می شود. گروهی بیان می دارند که حتماً باید این پول خرد صدقه داده شود و حق عوض کردن پول را نداریم و در صورتی که پول جابجا شود مشکل دارد. آیا این مسأله صحیح می باشد؟
آیة الله مکارم شیرازی(دام ظله):
جواب: تعویض صدقات با پول دیگر در صورتی که کسری در آن نشود اشکالی ندارد.
سوال: وظیفه انسان در برابر گدایانى که در برابر دیگران دست دراز مىکنند و زندگى خود را با گدایى اداره مىنمایند چیست؟ آیا کمک به آنان جایز است؟
آیة الله خامنه ای (دام ظله):
جواب: سعى کنید صدقات را به فقرایى که متدیّن و عفیف هستند بدهید.
دو سوال از آیة الله شاهرودی دام ظله:
سوال اول: حکم دریافت صدقه مستحبى غیر سید توسط سادات چیست؟ و آیا در این حکم از نظر ادله شرعى فرقى بین فرزندان درجه اول ائمه علیهم السلام و سایر طبقات سادات وجود دارد؟
جواب: اولى آن است که سید از غیر سید صدقه مستحبى را دریافت نکند .
سۆال دوم: اگر مستحق صدقه موجود باشد ، قرض الحسنه دادن از پول صدقات چه حکمى دارد ؟ باید فى الفور به مستحق برسانیم یا مى توانیم قرض الحسنه بدهیم؟
جواب: اگر مستحق موجود و در دسترس باشد باید صدقات را به قرض الحسنه ندهند و به مستحق برسانند و با وجود مستحق چنانچه به قرض الحسنه بدهند و از بین برود در این صورت دهنده ضامن خواهد شد.
پی نوشتها:
1. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات فی غریب القرآن، ج 2.
2. طباطبائی، سید محمدحسین؛ تفسیر المیزان، ج 2، ص 40.
3. مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه ص 156.
4. همان، ج 8، ص 13.
5. همان، ص 153
6. همان، سوره بقره/ 267
7. همان، سوره بقره/ 271
8. همان/ 264
9. همان/ 265
10. همان، آل عمران/ 92
11. همان، سوره حدید/ 77
