کتاب «درس‌هایی درباره مارکسیسم» جلال الدین فارسی مورد استقبال امام قرار گرفت و فرمودند که من بر هیچ کتابی تقریظ ننوشتم و اگر می‌نوشتم برای کتاب شما می‌نوشتم
به گزارش شهداي ايران به نقل از فارس، در راستای بررسی و واکاوی نویسندگان دینی و سیاسی قبل از انقلاب اسلامی که با آثار خود بر جریان پیروزی انقلاب اسلامی تاثیر داشته است، بپردازد. به همین دلیل سراغ کتاب «جریان ها و سازمان‌های مذهبی ـ سیاسی ایران» نوشته رسول جعفریان رفته است که در فصلی مجزا به بررسی این نویسندگان پرداخته است.
جلال‌الدین فارسی فرزند محمد‌علی به سال 1312 در مشهد متولد شد. پدر و برادرش حبیب‌الله به کار تجارت اشتغال داشتند.
وی در دبستان اسلام (به مدیریت شیخ بهاء) تحصیلات ابتدایی را گذراند و سال ششم ابتدایی را در دبستان و دبیرستان ابن یمین گذراند که آن زمان در کوچه ارک بود. ناظم این مدرسه، استاد محمدتقی شریعتی بود.
همزمان، استاد شریعتی، دبیر زبان عربی و تعلیمات دینی بود. کتابی هم در تعلیمات دینی نوشته بود که چاپخانه زوار آن را چاپ کرده و استاد خودش آن را در این دبیرستان و نیز دبیرستان فردوسی تدریس می‌کرد. آقای فارسی در وقت‌های آزاد در کتابخانه آستان قدس رضوی با کتاب‌های دینی از جمله قرآن و نهج‌البلاغه آشنا شد.
وی کلاس ششم ادبی را (1331_ 1332) در دبیرستان شاهرضا سپری کرده و دبیر انجمن ادبی این دبیرستان بود. بلافاصله پس از کودتای 28 مرداد که نهضت مقاومت ملی تشکیل شد،
آقای فارسی در جلسات نهضت مقاومت تدریس داشت و محتوای کتاب نهضت‌های انبیاء و تکامل مبارزه ملی و حقوق بین‌الملل اسلامی را که آن زمان چاپ نشده بود، تدریس می‌کرد.
کتاب تکامیل مبارزه ملی نخستین بار در سال 1345 چاپ شد و چنان که مولف در مقدمه نوشته، مطالب آن از پاییز سال 32 تا 37 فراهم آمده است.
نخستین اثر چاپی آقای فارسی نطق تاریخی حضرت آیت‌الله (محمد حسین) کاشف الغطاء در کنفرانس پاکستان است که در سال 1333 در چاپخانه زوار مشهد چاپ شده و شرحی درباره آن در مقدمه آمده است.
وی عربی را در دبیرستان خوانده و پس از آن به صورت تجربی کار ترجمه را آغاز کرده است. به علاوه از صوت‌العرب هم استفاده کرده و بعدها در سال‌های اقامت در بیروت کاملا با زبان محاوره عربی هم آشنا شده است.
*نویسنده انقلابی که تحت تاثیر محمدتقی شریعتی بود
وی از همان زمان، به کارهای فرهنگی و ترجمه و تالیف مشغول بوده و هزینه‌های زندگی‌اش را برادرش حبیب‌الله فارسی تامین می‌کرد. برادر ایشان همچنین بخشی از هزینه‌های کانون نشر حقایق را نیز می‌پرداخت.
در آن زمانف آقای فارسی مجموعه کتاب‌های کمونیستی اعم از سیاسی و اعتقادی را که حزب توده تا آن زمان نشر کرده بود، مطالعه می کرد. مطالعات اسلامی ایشان هم گسترده بود، اما به طور مشخص نمی‌توان گفت که تحت تاثیر چه کسی بوده است.
آقای فارسی با تفسیر المنار و الوحی المحمدی و زندگی پیامبر (ص) هیکل و بسیاری از آثار دیگر نویسندگان مصری نوشته می‌شد از طریق متن عربی یا ترجمه آنها آشنا بود.
از آثار داخلی هم با محله مسلمین حاج سراج و نشریات انجمن تبلیغات اسلامی آشنایی داشت و آنها را مطالعه می‌کرد. آن زمان آقای شیخ عبدالله نورانی هم طلبه مشهد بود و این قبیل کتاب‌ها را تهیه می‌کرد و آقای فارسی از آنها استفاده می‌کرد.
آقای نورانی در مدرسه میرزا جعفر حجره داشت و آقای فارسی با ایشان رفت و آمد می‌کرد. همچنین در مسجد گو‌هرشاد پای منبر سخنرانان معروف وقت مانند آقای حلبی و فلسفی و علامه امینی و غیره می‌رفت و از آنها استفاده می‌کرد.
آقای فارسی در سال 37_ 38 به تهران آمد تا در فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی مشارکت فعال‌تری داشته باشد. آن زمان وی یک مصدقی متدین و مذهبی به شمار می‌آمد.
یکی از کتاب‌هایی که آقای فارسی در اوائل دهه سی ترجمه کرد، کتاب طبایع‌الاستبداد از عبدالرحمان کواکبی بود که متن ترجمه را در جلسات نهضت مقاومت برای جوانان حاضر خوانده بود.
این ترجمه هیچگاه چاپ نشد. در برخی از آن جلسات دکتر شیبانی هم که این زمان به مشهد تبعید شده بود، شرکت داشت. آقای شیبانی پس از حمله سه جانبه به کانال سوئز، در دانشاه تهران نطقی کره بود که به مشهد تبعیدش کردند.
کتاب دیگری که آقای فارسی ترجمه کرد، «مواطنون لارعایا» از خالد محمد خالد با نام ملت نه رعیت بود که مطالبش در ایران قابل نشر نبود و بعدا هم چاپ نشد.
سومین اثر وی ترجمه کتاب «نظام الحکم و الاداراه »شیخ مهدی شمس‌الدین بود که آن را در یک رمضان ترجمه کرد و استاد شریعتی آن را ملاحظه نمود. البته، چون کتاب مزبور به نظر آقای فارسی سبک آمده بود، نشر نشد.
آقای فارسی در سال 1339 به صورت غیرقانونی به عراق رفت و پس از آن که چند ماه تحت‌نظر بود تا پناهندگی سیاسی بگیرد، موفق به گرفتن آن شده، از آنجا به سوریه و لبنان رفت. در سوریه توانست با نماینده دولت جمال عبدالناصر که فعالیت‌های انقلابی کشورهای منطقه را هدایت می‌کرد تماس بگیرد. (اوایل سال 40 به ایران برگشت که دستگیر شد و تا شهریور 41 در قزل قلعه بود). رفتن به این سفر با تصمیم خود وی اما با اطلاع بازرگان و عزت‌الله سحابی بود.
آقای فارسی پیش و بعد از این سفر، در انجمن اسلامی مهندسین سخنرانی می‌کرد. در این دوره که با دانشجویان عضو نهضت آزادی همکاری داشت، با حنیف‌نژاد آشنا شد و از طریق وی با دیگران، محمد‌مهدی جعفری می‌گوید که جلسات کوه به همراه حنیف نژاد و دیگران می‌رفته و فارسی آن زمان با انتقاد از مشی نهضت آزادی، روی مشی چریکی و مبارزه مسلحانه تاکید داشته است.
هرچند آن زمان کسی این حرفها را از وی نمی‌پذیرفته اما آنقدر جذابیت داشته که به حرف او گوش بدهند. این زمان غیر از تاریخ نهضت‌های انبیاء با تاریخ‌های عمومی مانند تاریخ آلبرماله و قصة الحضاره (تاریخ تمدن) ویل دورانت آشنا شد. به علاوه آن زمان کتابخانه اسدی در تهران کتبا‌های چاپ مصر را می‌آورد و ایشان تهیه می‌کرد که همچنان این آثار در کتابخانه ایشان نگهداری می‌شود.
از زندان که آزاد شد، نهضت آزادی تشکیل شده بود و وی به توصیه آقای طالقانی و آقای سید‌رضا زنجانی که طی سال‌های 32 تا 39 با آنان ارتباط داشت، برای تقویت جناح دینی نهضت آزادی وارد فعالیت شد.
فعالیت فکری ایشان به طور عمده روی نهضت‌های انبیاء و شیوه انبیاء در برخورد با مسائل بود. در این زمینه، نگاه ایشان نگاهی انقلابی بود که با ساختار سیاسی نهضت آزادی چندان سازگار نبود. ایشان هیچ زمانی درس طلبگی نخوانده بود و همانطور که اشاره شد، متون دینی را از طریق استاد شریعتی و شخ عبدالله نورانی فراهم می‌کرد.
آقای فارسی بعد از سال چهل، مجلدی دیگر از تکامل مبارزه ملی را نوشت که در جلسات کادرهای نهضت آزادی که چهل نفر بودند به صورت کپی تدریس می‌شد. آن مجلد درباره براندازی رژیم پهلوی بود و به همین دلیل هیچگاه چاپ نشد.
کار دیگر وی آن بود که بعد از نطق امام درباره کاپیتولاسیون که منتهی به تبعید ایشان شد، رساله‌ای با عنوان دوگونه مخالفت با کاپیتولاسیون نوشت که یکی مخالفت امام و دیگری مخالفت برخی از نمایندگان مجلس بود که با هم مقایسه شده بود.
طی سالهایی که سران نهضت آزادی در زندان بودند، آقای فارسی به همراهی جمعی دیگر بیانیه‌های نهضت را منتشر می‌کردند که در جای خود به آنها اشاره کردیم و خود ایشان هم شرحی در زوایای تاریک آورده است.
کتاب حقوق بین‌الملل اسلامی آقای فارسی هم در سال 45 چاپ شد. در دی ماه 47 هم بخش جهاد و امر به معروف تحریر‌الوسیله چاپ شد. در همین دوره، اقای فارسی به همراه عزیز‌الله بیات کتاب تاریخ سال اول تربیت معلم معلمان دوره راهنامیی و دانشیاری عالی را نوشتند که توسط شرکت سهامی انتشار چاپ شد.
*مهمترین کتاب جلال الدین فارسی انقلاب تکاملی اسلامی بود
اما کتاب انقلاب تکاملی اسلام، مهمترین اثر آقای فارسی پیش از انقلاب (چاپ انتشارات آسیا)، اثری بود که ایشان در دنباله کتاب نهضت‌های انبیاء نوشت. کتاب آن جلوگیری شود. تاثیر این کتاب به حدی بود که بنا به نقل برخی دوستان، یکی از اساتید حوزه، پیش از انقلاب، پیشنهاد طرح آن را به عنوان کتاب درسی در حوزه مطرح کرده بود. فردی که در اداره سانسور آن زمان این کتاب را خوانده بود، درباره آن نوشته بود: نویسنده در آخر مقدمه‌اش اظهار امید می‌کند که آن انقلاب _ انقلاب اجتماعی صدر اسلام_ به همت مردم ایران تجدید و تکرار شود.»
*بنیان‌گذارن سازمان مجاهدین در کلاس های فارسی شرکت می‌کردند
به دنبال انتشار این کتاب، آقای فارسی از ایران خارج شد. طی این سالها آقای فارسی با جوانان انقلابی تهران در ارتباط بود و زمانی شماری از آنان مانند حنیف‌نژاد و سعید محسن در جلسات وی حضور داشتند. زمانی که وی بخش دوم کتاب تکامل مبارزه ملی را درس می‌داد، آنان دریافتند این کتاب مخالف با مبانی پذیرفته شده در اساسنامه نهضت است؛ بنابراین تقاضا کرده بودند تا جلسات مستقلی برگزار شود.
*نگاه انقلابی آقای فارسی به تاریخ انبیاء در انقلاب مورد استفاده قرار گرفت
در این جلسات که در اوین درکه برگزار می‌شد، مشی مبارزه مسلحانه به عنوان روش برخورد با رژیم مورد تاکید قرار گرفته بود. نگاه انقلابی آقای فارسی به تاریخ انبیاء در جریان تحولی که از مبارزه سیاسی ساده به مبارزه گسترده و انقلابی تبدیل شد، مورد استفاده قرار گرفت. هرچند به طور مشخص نمی‌توان گفت افکار ایشان روی کدام بخش از مبانی فکری گروهی مانند مجاهدین تاثیر داشته است. با این حال، کتاب انقلاب تکاملی یکی از آثار پررونق آن دوره به شمار می‌آمد.
آقای فارسی در سال 1345 بر اساس نظام فکری خود در حوزه سیاست اسلامی و حکومت از یک سو و باورش به مرجعیت و افکار علما، رساله منشور نهضت اسلامی را نوشت که در نسخ محدودی تکثیر شده و در اختیار برخی از مراجع قرار گرفت. این کتاب در سال 52 و 56 در پاریس با نام برنامه عمل توسط بنی‌صدر چاپ شد.
جلاا‌لدین فارسی پس از خروج از ایران در روز پانزده مرداد 1349 و اقامت نزدیک به یک ماه در بیروت، راهی عراق شد. درس‌های ولایت فقیه امام در زمستان سال 48 ارائه و به صورت درس درس چاپ شده بود.
آن زمان آقای فارسی در ایران، به همراه آقای لاجوردی آنها را گرفته تکثیر کرده بود. زمانی که آقای فارسی به نجف رسید کتاب‌های انقلاب تکاملی اسلام، نهضت انبیاء تکامل مبارزه ملی و حقوق بین‌الملل اسلامی را به امام تقدیم کرده و گزارشی هم از اوضاع ایران به ایشان ارائه داد. امام کتاب‌ها را خواندند و گفتند من تاریخ اسلام نخوانده بودم و این اولین‌بار است که تاریخ خواندم.
آقای فارسی قدری درباره دیدگاه‌های خود و نظریات رایج درباره حکومت با امام صحبت کرد.
وی شرحی از نظریات موجود در غرب و نیز آنچه درباره حکومت انبیاء می‌دانست ارائه داد. مهم در حکومت اسلامی ایران بود که جایی برای سلطه و قدرت نمی‌ماند، بلکه بحث هدایت مردم و ارائه خدمات به مردم بود نه آنکه امر و نهی کند. در این وقت، امام از آقای فارسی خواستند تا کتاب ولایت فقیه ایشان را با اضافات خودشان چاپ کنند. آقای فارسی پس از اقامت سه ماهه در نجف که در منزل دکتر صادقی بود، متن کتاب را به بیروت برد و پس از تدوین جدید، آن را خدمت امام فرستاد.
امام دو سه مورد را اصلاح کردند. سپس دعای پایانی را بر آن افزودند. اکنون مقایسه متن اولیه با متن تدوین شده توسط آقای فارسی می‌تواند حجم اضافات را نشان دهد. امام هزینه چاپ کتاب را در اختیار آقای فارسی گذاشتند و این کتاب توسط انتشارات اعلمی چاپ شد. چند سال بعد با وساطت آقای دعایی، آقای معرفت، همان متن را به عربی ترجمه کرد.
طی سالهایی که آقای فارسی در بیروت و دمشق بود، هزینه زندگی‌اش را از ترجمه پنج جلد کتاب الغدیر که طرف حسابش آقای شیخ علی اسلامی- پسر مرحوم حاج شیخ عباسعلی- بود، به دست آورد. این چند جلد، در ایران به نام مترجم «ف» «ج» چاپ شد. ساواک حتی راضی به چاپ آن به اسم «ج» «ف» نشد. از دیگر ترجمه‌های او، کتاب امام علی مشعلی و دژی از سلیمان کتانی است که به سال 1349 توسط انتشارات برهان در تهران به چاپ رسید.
* «درس‌هایی درباره مارکسیسم» کتابی که امام قبل از انقلاب تقدیر کرد
از دیگر نوشته‌های آقای فارسی در خارج، کتاب «درس‌هایی درباره مارکسیسم» بود. با انتشار آن امام، ضمن نامه و پیغام از آقای فارسی تقدیر کردند و پیغام را حاج آقامصطفی آورده گفت امام فرمودند که من بر هیچ کتابی تقریظ ننوشتم و اگر می‌نوشتم برای کتاب شما می‌نوشتم. انگیزه آقای فارسی برای تالیف این کتاب آن بود که گروه‌های فلسطینی تحت تاثیر آموزه‌های مارکسیستی قرار گرفته بودند. اولین جلد در ایران با نام ف ج چاپ شد. ترجمه این کتاب با عنوان دروس فی‌المارکسیه توسط شهید محمدصالح حسینی (و بخشی هم توسط مهندس موسی خویی) به انجام رسید.
آقای فارسی در همین مدت کتاب تسلط بر قوه مجریه را نوشت. ترجمه شهداءالفضیله کار دیگر او بود که در بیروت به انجام رسید. کتاب واحدهای بشری هم در آنجا نوشته شد و در سال 56 چاپ شد. کتابی هم تحت عنوان الجهاد اعلی مراحل الکفاح الوطنی توسط ایشان نوشته شد که ترجمه بخشی از تکامل مبارزه ملی بود و خود وی به عربی درآورد.
کارهای دیگر آقای فارسی در آن دوره، ترجمه قرآن و نیز تالیف کتاب «پیامبری و انقلاب»، «پیامبری و جهاد» و «پیامبری حکومت» بود که هر چهار مورد محصول دوره اقامت در بیروت بود که البته تکمیل نشده بود. این آثار بعد از انقلاب در ایران به چاپ رسید. سه کتاب اخیر نیز نشانگر همان نکته‌ای است که آقای فارسی همواره و همزمان در افکارش روی دو مفهوم «انقلاب» و «حکومت» تکیه اساسی داشت. کتاب خاطرات حسن البناء هم ترجمه آقای فارسی است که نخستین بار در سال 58 (تهران، برهان) چاپ شد.
*جلال‌الدین فارسی رابطه دوستانه‌ای با صدر و چمران نداشت
آقای فارسی طی هشت سال پیش از انقلاب یکی از محورهای اصلی فعالیت‌های انقلابی- اسلامی در لبنان و عراق بود. گرچه بنا به دلایلی، بیشتر به صورت انفرادی کار کرده و با گروه آقای موسی صدر و چمران روابط دوستانه‌ای نداشت.
آقای فارسی علاوه بر کارهای فرهنگی، با سازمان آزدیبخش فلسطین در ارتباط بود و پس از پیروزی انقلاب هم، همراه یاسر عرفات به ایران بازگشت. بخشی از کارهای وی به مبارزات سیاسی و نظامی باز می‌گشت که از آن جمله تامین اسلحه برای مبارزانی مانند اندرزگو بود که از ایران به دمشق و لبنان می‌رفتند تا با تجهیزاتی به کشور بازگرداند.
وی در عمل به عنوان نماینده امام در سازمان الفتح رابط میان مبارزان ایرانی و سازمان مزبور بود.
جلال‌الدین فارسی فرزند محمد‌علی به سال 1312 در مشهد متولد شد. پدر و برادرش حبیب‌الله به کار تجارت اشتغال داشتند.
وی در دبستان اسلام (به مدیریت شیخ بهاء) تحصیلات ابتدایی را گذراند و سال ششم ابتدایی را در دبستان و دبیرستان ابن یمین گذراند که آن زمان در کوچه ارک بود. ناظم این مدرسه، استاد محمدتقی شریعتی بود.
همزمان، استاد شریعتی، دبیر زبان عربی و تعلیمات دینی بود. کتابی هم در تعلیمات دینی نوشته بود که چاپخانه زوار آن را چاپ کرده و استاد خودش آن را در این دبیرستان و نیز دبیرستان فردوسی تدریس می‌کرد. آقای فارسی در وقت‌های آزاد در کتابخانه آستان قدس رضوی با کتاب‌های دینی از جمله قرآن و نهج‌البلاغه آشنا شد.
وی کلاس ششم ادبی را (1331_ 1332) در دبیرستان شاهرضا سپری کرده و دبیر انجمن ادبی این دبیرستان بود. بلافاصله پس از کودتای 28 مرداد که نهضت مقاومت ملی تشکیل شد،
آقای فارسی در جلسات نهضت مقاومت تدریس داشت و محتوای کتاب نهضت‌های انبیاء و تکامل مبارزه ملی و حقوق بین‌الملل اسلامی را که آن زمان چاپ نشده بود، تدریس می‌کرد.
کتاب تکامیل مبارزه ملی نخستین بار در سال 1345 چاپ شد و چنان که مولف در مقدمه نوشته، مطالب آن از پاییز سال 32 تا 37 فراهم آمده است.
نخستین اثر چاپی آقای فارسی نطق تاریخی حضرت آیت‌الله (محمد حسین) کاشف الغطاء در کنفرانس پاکستان است که در سال 1333 در چاپخانه زوار مشهد چاپ شده و شرحی درباره آن در مقدمه آمده است.
وی عربی را در دبیرستان خوانده و پس از آن به صورت تجربی کار ترجمه را آغاز کرده است. به علاوه از صوت‌العرب هم استفاده کرده و بعدها در سال‌های اقامت در بیروت کاملا با زبان محاوره عربی هم آشنا شده است.
*نویسنده انقلابی که تحت تاثیر محمدتقی شریعتی بود
وی از همان زمان، به کارهای فرهنگی و ترجمه و تالیف مشغول بوده و هزینه‌های زندگی‌اش را برادرش حبیب‌الله فارسی تامین می‌کرد. برادر ایشان همچنین بخشی از هزینه‌های کانون نشر حقایق را نیز می‌پرداخت.
در آن زمانف آقای فارسی مجموعه کتاب‌های کمونیستی اعم از سیاسی و اعتقادی را که حزب توده تا آن زمان نشر کرده بود، مطالعه می کرد. مطالعات اسلامی ایشان هم گسترده بود، اما به طور مشخص نمی‌توان گفت که تحت تاثیر چه کسی بوده است.
آقای فارسی با تفسیر المنار و الوحی المحمدی و زندگی پیامبر (ص) هیکل و بسیاری از آثار دیگر نویسندگان مصری نوشته می‌شد از طریق متن عربی یا ترجمه آنها آشنا بود.
از آثار داخلی هم با محله مسلمین حاج سراج و نشریات انجمن تبلیغات اسلامی آشنایی داشت و آنها را مطالعه می‌کرد. آن زمان آقای شیخ عبدالله نورانی هم طلبه مشهد بود و این قبیل کتاب‌ها را تهیه می‌کرد و آقای فارسی از آنها استفاده می‌کرد.
آقای نورانی در مدرسه میرزا جعفر حجره داشت و آقای فارسی با ایشان رفت و آمد می‌کرد. همچنین در مسجد گو‌هرشاد پای منبر سخنرانان معروف وقت مانند آقای حلبی و فلسفی و علامه امینی و غیره می‌رفت و از آنها استفاده می‌کرد.
آقای فارسی در سال 37_ 38 به تهران آمد تا در فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی مشارکت فعال‌تری داشته باشد. آن زمان وی یک مصدقی متدین و مذهبی به شمار می‌آمد.
یکی از کتاب‌هایی که آقای فارسی در اوائل دهه سی ترجمه کرد، کتاب طبایع‌الاستبداد از عبدالرحمان کواکبی بود که متن ترجمه را در جلسات نهضت مقاومت برای جوانان حاضر خوانده بود.
این ترجمه هیچگاه چاپ نشد. در برخی از آن جلسات دکتر شیبانی هم که این زمان به مشهد تبعید شده بود، شرکت داشت. آقای شیبانی پس از حمله سه جانبه به کانال سوئز، در دانشاه تهران نطقی کره بود که به مشهد تبعیدش کردند.
کتاب دیگری که آقای فارسی ترجمه کرد، «مواطنون لارعایا» از خالد محمد خالد با نام ملت نه رعیت بود که مطالبش در ایران قابل نشر نبود و بعدا هم چاپ نشد.
سومین اثر وی ترجمه کتاب «نظام الحکم و الاداراه »شیخ مهدی شمس‌الدین بود که آن را در یک رمضان ترجمه کرد و استاد شریعتی آن را ملاحظه نمود. البته، چون کتاب مزبور به نظر آقای فارسی سبک آمده بود، نشر نشد.
آقای فارسی در سال 1339 به صورت غیرقانونی به عراق رفت و پس از آن که چند ماه تحت‌نظر بود تا پناهندگی سیاسی بگیرد، موفق به گرفتن آن شده، از آنجا به سوریه و لبنان رفت. در سوریه توانست با نماینده دولت جمال عبدالناصر که فعالیت‌های انقلابی کشورهای منطقه را هدایت می‌کرد تماس بگیرد. (اوایل سال 40 به ایران برگشت که دستگیر شد و تا شهریور 41 در قزل قلعه بود). رفتن به این سفر با تصمیم خود وی اما با اطلاع بازرگان و عزت‌الله سحابی بود.
آقای فارسی پیش و بعد از این سفر، در انجمن اسلامی مهندسین سخنرانی می‌کرد. در این دوره که با دانشجویان عضو نهضت آزادی همکاری داشت، با حنیف‌نژاد آشنا شد و از طریق وی با دیگران، محمد‌مهدی جعفری می‌گوید که جلسات کوه به همراه حنیف نژاد و دیگران می‌رفته و فارسی آن زمان با انتقاد از مشی نهضت آزادی، روی مشی چریکی و مبارزه مسلحانه تاکید داشته است.
هرچند آن زمان کسی این حرفها را از وی نمی‌پذیرفته اما آنقدر جذابیت داشته که به حرف او گوش بدهند. این زمان غیر از تاریخ نهضت‌های انبیاء با تاریخ‌های عمومی مانند تاریخ آلبرماله و قصة الحضاره (تاریخ تمدن) ویل دورانت آشنا شد. به علاوه آن زمان کتابخانه اسدی در تهران کتبا‌های چاپ مصر را می‌آورد و ایشان تهیه می‌کرد که همچنان این آثار در کتابخانه ایشان نگهداری می‌شود.
از زندان که آزاد شد، نهضت آزادی تشکیل شده بود و وی به توصیه آقای طالقانی و آقای سید‌رضا زنجانی که طی سال‌های 32 تا 39 با آنان ارتباط داشت، برای تقویت جناح دینی نهضت آزادی وارد فعالیت شد.
فعالیت فکری ایشان به طور عمده روی نهضت‌های انبیاء و شیوه انبیاء در برخورد با مسائل بود. در این زمینه، نگاه ایشان نگاهی انقلابی بود که با ساختار سیاسی نهضت آزادی چندان سازگار نبود. ایشان هیچ زمانی درس طلبگی نخوانده بود و همانطور که اشاره شد، متون دینی را از طریق استاد شریعتی و شخ عبدالله نورانی فراهم می‌کرد.
آقای فارسی بعد از سال چهل، مجلدی دیگر از تکامل مبارزه ملی را نوشت که در جلسات کادرهای نهضت آزادی که چهل نفر بودند به صورت کپی تدریس می‌شد. آن مجلد درباره براندازی رژیم پهلوی بود و به همین دلیل هیچگاه چاپ نشد.
کار دیگر وی آن بود که بعد از نطق امام درباره کاپیتولاسیون که منتهی به تبعید ایشان شد، رساله‌ای با عنوان دوگونه مخالفت با کاپیتولاسیون نوشت که یکی مخالفت امام و دیگری مخالفت برخی از نمایندگان مجلس بود که با هم مقایسه شده بود.
طی سالهایی که سران نهضت آزادی در زندان بودند، آقای فارسی به همراهی جمعی دیگر بیانیه‌های نهضت را منتشر می‌کردند که در جای خود به آنها اشاره کردیم و خود ایشان هم شرحی در زوایای تاریک آورده است.
کتاب حقوق بین‌الملل اسلامی آقای فارسی هم در سال 45 چاپ شد. در دی ماه 47 هم بخش جهاد و امر به معروف تحریر‌الوسیله چاپ شد. در همین دوره، اقای فارسی به همراه عزیز‌الله بیات کتاب تاریخ سال اول تربیت معلم معلمان دوره راهنامیی و دانشیاری عالی را نوشتند که توسط شرکت سهامی انتشار چاپ شد.
*مهمترین کتاب جلال الدین فارسی انقلاب تکاملی اسلامی بود
اما کتاب انقلاب تکاملی اسلام، مهمترین اثر آقای فارسی پیش از انقلاب (چاپ انتشارات آسیا)، اثری بود که ایشان در دنباله کتاب نهضت‌های انبیاء نوشت. کتاب آن جلوگیری شود. تاثیر این کتاب به حدی بود که بنا به نقل برخی دوستان، یکی از اساتید حوزه، پیش از انقلاب، پیشنهاد طرح آن را به عنوان کتاب درسی در حوزه مطرح کرده بود. فردی که در اداره سانسور آن زمان این کتاب را خوانده بود، درباره آن نوشته بود: نویسنده در آخر مقدمه‌اش اظهار امید می‌کند که آن انقلاب _ انقلاب اجتماعی صدر اسلام_ به همت مردم ایران تجدید و تکرار شود.»
*بنیان‌گذارن سازمان مجاهدین در کلاس های فارسی شرکت می‌کردند
به دنبال انتشار این کتاب، آقای فارسی از ایران خارج شد. طی این سالها آقای فارسی با جوانان انقلابی تهران در ارتباط بود و زمانی شماری از آنان مانند حنیف‌نژاد و سعید محسن در جلسات وی حضور داشتند. زمانی که وی بخش دوم کتاب تکامل مبارزه ملی را درس می‌داد، آنان دریافتند این کتاب مخالف با مبانی پذیرفته شده در اساسنامه نهضت است؛ بنابراین تقاضا کرده بودند تا جلسات مستقلی برگزار شود.
*نگاه انقلابی آقای فارسی به تاریخ انبیاء در انقلاب مورد استفاده قرار گرفت
در این جلسات که در اوین درکه برگزار می‌شد، مشی مبارزه مسلحانه به عنوان روش برخورد با رژیم مورد تاکید قرار گرفته بود. نگاه انقلابی آقای فارسی به تاریخ انبیاء در جریان تحولی که از مبارزه سیاسی ساده به مبارزه گسترده و انقلابی تبدیل شد، مورد استفاده قرار گرفت. هرچند به طور مشخص نمی‌توان گفت افکار ایشان روی کدام بخش از مبانی فکری گروهی مانند مجاهدین تاثیر داشته است. با این حال، کتاب انقلاب تکاملی یکی از آثار پررونق آن دوره به شمار می‌آمد.
آقای فارسی در سال 1345 بر اساس نظام فکری خود در حوزه سیاست اسلامی و حکومت از یک سو و باورش به مرجعیت و افکار علما، رساله منشور نهضت اسلامی را نوشت که در نسخ محدودی تکثیر شده و در اختیار برخی از مراجع قرار گرفت. این کتاب در سال 52 و 56 در پاریس با نام برنامه عمل توسط بنی‌صدر چاپ شد.
جلاا‌لدین فارسی پس از خروج از ایران در روز پانزده مرداد 1349 و اقامت نزدیک به یک ماه در بیروت، راهی عراق شد. درس‌های ولایت فقیه امام در زمستان سال 48 ارائه و به صورت درس درس چاپ شده بود.
آن زمان آقای فارسی در ایران، به همراه آقای لاجوردی آنها را گرفته تکثیر کرده بود. زمانی که آقای فارسی به نجف رسید کتاب‌های انقلاب تکاملی اسلام، نهضت انبیاء تکامل مبارزه ملی و حقوق بین‌الملل اسلامی را به امام تقدیم کرده و گزارشی هم از اوضاع ایران به ایشان ارائه داد. امام کتاب‌ها را خواندند و گفتند من تاریخ اسلام نخوانده بودم و این اولین‌بار است که تاریخ خواندم.
آقای فارسی قدری درباره دیدگاه‌های خود و نظریات رایج درباره حکومت با امام صحبت کرد.
وی شرحی از نظریات موجود در غرب و نیز آنچه درباره حکومت انبیاء می‌دانست ارائه داد. مهم در حکومت اسلامی ایران بود که جایی برای سلطه و قدرت نمی‌ماند، بلکه بحث هدایت مردم و ارائه خدمات به مردم بود نه آنکه امر و نهی کند. در این وقت، امام از آقای فارسی خواستند تا کتاب ولایت فقیه ایشان را با اضافات خودشان چاپ کنند. آقای فارسی پس از اقامت سه ماهه در نجف که در منزل دکتر صادقی بود، متن کتاب را به بیروت برد و پس از تدوین جدید، آن را خدمت امام فرستاد.
امام دو سه مورد را اصلاح کردند. سپس دعای پایانی را بر آن افزودند. اکنون مقایسه متن اولیه با متن تدوین شده توسط آقای فارسی می‌تواند حجم اضافات را نشان دهد. امام هزینه چاپ کتاب را در اختیار آقای فارسی گذاشتند و این کتاب توسط انتشارات اعلمی چاپ شد. چند سال بعد با وساطت آقای دعایی، آقای معرفت، همان متن را به عربی ترجمه کرد.
طی سالهایی که آقای فارسی در بیروت و دمشق بود، هزینه زندگی‌اش را از ترجمه پنج جلد کتاب الغدیر که طرف حسابش آقای شیخ علی اسلامی- پسر مرحوم حاج شیخ عباسعلی- بود، به دست آورد. این چند جلد، در ایران به نام مترجم «ف» «ج» چاپ شد. ساواک حتی راضی به چاپ آن به اسم «ج» «ف» نشد. از دیگر ترجمه‌های او، کتاب امام علی مشعلی و دژی از سلیمان کتانی است که به سال 1349 توسط انتشارات برهان در تهران به چاپ رسید.
* «درس‌هایی درباره مارکسیسم» کتابی که امام قبل از انقلاب تقدیر کرد
از دیگر نوشته‌های آقای فارسی در خارج، کتاب «درس‌هایی درباره مارکسیسم» بود. با انتشار آن امام، ضمن نامه و پیغام از آقای فارسی تقدیر کردند و پیغام را حاج آقامصطفی آورده گفت امام فرمودند که من بر هیچ کتابی تقریظ ننوشتم و اگر می‌نوشتم برای کتاب شما می‌نوشتم. انگیزه آقای فارسی برای تالیف این کتاب آن بود که گروه‌های فلسطینی تحت تاثیر آموزه‌های مارکسیستی قرار گرفته بودند. اولین جلد در ایران با نام ف ج چاپ شد. ترجمه این کتاب با عنوان دروس فی‌المارکسیه توسط شهید محمدصالح حسینی (و بخشی هم توسط مهندس موسی خویی) به انجام رسید.
آقای فارسی در همین مدت کتاب تسلط بر قوه مجریه را نوشت. ترجمه شهداءالفضیله کار دیگر او بود که در بیروت به انجام رسید. کتاب واحدهای بشری هم در آنجا نوشته شد و در سال 56 چاپ شد. کتابی هم تحت عنوان الجهاد اعلی مراحل الکفاح الوطنی توسط ایشان نوشته شد که ترجمه بخشی از تکامل مبارزه ملی بود و خود وی به عربی درآورد.
کارهای دیگر آقای فارسی در آن دوره، ترجمه قرآن و نیز تالیف کتاب «پیامبری و انقلاب»، «پیامبری و جهاد» و «پیامبری حکومت» بود که هر چهار مورد محصول دوره اقامت در بیروت بود که البته تکمیل نشده بود. این آثار بعد از انقلاب در ایران به چاپ رسید. سه کتاب اخیر نیز نشانگر همان نکته‌ای است که آقای فارسی همواره و همزمان در افکارش روی دو مفهوم «انقلاب» و «حکومت» تکیه اساسی داشت. کتاب خاطرات حسن البناء هم ترجمه آقای فارسی است که نخستین بار در سال 58 (تهران، برهان) چاپ شد.
*جلال‌الدین فارسی رابطه دوستانه‌ای با صدر و چمران نداشت
آقای فارسی طی هشت سال پیش از انقلاب یکی از محورهای اصلی فعالیت‌های انقلابی- اسلامی در لبنان و عراق بود. گرچه بنا به دلایلی، بیشتر به صورت انفرادی کار کرده و با گروه آقای موسی صدر و چمران روابط دوستانه‌ای نداشت.
آقای فارسی علاوه بر کارهای فرهنگی، با سازمان آزدیبخش فلسطین در ارتباط بود و پس از پیروزی انقلاب هم، همراه یاسر عرفات به ایران بازگشت. بخشی از کارهای وی به مبارزات سیاسی و نظامی باز می‌گشت که از آن جمله تامین اسلحه برای مبارزانی مانند اندرزگو بود که از ایران به دمشق و لبنان می‌رفتند تا با تجهیزاتی به کشور بازگرداند.
وی در عمل به عنوان نماینده امام در سازمان الفتح رابط میان مبارزان ایرانی و سازمان مزبور بود.
