شهدای ایران:روح اله عباسیان جزی/یکی از بحث های مهم اقتصادی کشور، تغییرات مکرر نرخ ارز و چند نرخی بودن آن می‌باشد. لازم به ذکر است یکی از مهمترین عوامل نابسامانی اقتصادی‌کشور، افزایش نرخ ارز می‌باشد که موجب ایجاد تورم در کشور شده است. با بالارفتن نرخ ارز، قیمت طلا، سکه و بسیاری از کالاها بالا می رود. بنابراین تثبیت نرخ ارز امری لازم و ضروری است.

اما سوال مهم و اساسی  این است که راهکار مدیریت بازار ارز چیست و چگونه می‌توان از افزایش قیمت ارز جلوگیری کرد؟

قبل از پاسخ به این سوالات باید عوامل مهم تاثیر بر نرخ ارز را شناسایی کنیم تا با بررسی هر عامل و میزان اثر آن بر روی نرخ ارز، راهکارهایی را برای مدیریت نرخ ارز پیشنهاد بدهیم.

عوامل تاثیرگذار در افزایش یا کاهش نرخ ارز، عمدتا ناشی از عرضه و تقاضا می باشد که البته منشا آن متفاوت است. برای مدیریت عرضه و تقاضای ارز باید جریانات مختلف عرضه و تقاضای ارز را بشناسیم تا بتوانیم با ارائۀ راهکارهای مختص برای هریک، بازار ارز را کنترل نماییم.

انواع تقاضا در بازار ارز:

• تقاضای ارز برای واردات کالا از مجاری رسمی

شامل کالاهای اساسی (مواد غذایی، دارو و...)، کالاهای صنعتی، کالاهای سرمایه ای، و...

• تقاضای ارز برای واردات کالا به صورت قاچاق
• تقاضای ارز برای خرید خدمات افراد متخصص یا شرکت‌های خصوصی خارجی
• تقاضای ارز برای مسافرت های خارجی
• تقاضای ارز برای هزینه‌های تحصیل در خارج از کشور
• تقاضای ارز برای خروج سرمایه از کشور برای مهاجرت دائم یا خرید املاک یا پس انداز در بانکهای خارجی
• تقاضای ارز برای خروج سرمایه توسط اتباع مقیم در کشور
• تقاضای ارز برای حفظ سرمایه و پول توسط مردم در شرایط متلاطم اقتصادی

عرضه ارز نیز عمدتا شامل موارد زیر می باشد:

• ارز حاصل از صادرات نفت خام و گاز طبیعی و سایر فرآورده‌های نفتی توسط دولت
• ارز حاصل از صادرات محصولات کشاورزی، صنایع دستی و... توسط بخش خصوصی
• ارز حاصل از صادرات پتروشیمی، فولاد و امثالهم توسط شرکت های بزرگ نیمه دولتی یا خصوصی
• ارز حاصل از ورود سرمایه های خارجی برای سرمایه گذاری
• ارز حاصل از ورود گردشگران و زائران و صنعت توریسم
• ارز حاصل از صادرات خدمات فنی مهندسی شرکت ها و متخصصین داخلی
• ارز حاصل از فعالیت‌های متفرقه مانند قاچاق کالا به خارج و..
• عرضه ارز ذخیره شده توسط اصناف و مردم به بازار

لازم به ذکر است وقتی توازن بین عرضه و تقاضا برقرار باشد، معمولا نرخ ارز ثابت می ماند ولی هنگامی که تقاضا بیشتر از عرضه باشد، نرخ ارز افزایش پیدا می‌کند.

کاهش یا افزایش قیمت جهانی نفت و فرآورده های نفتی نیز می‌تواند در میزان درآمدهای ارزی کشور، تغییرات ایجاد کند و میزان ارز حاصل را کاهش یا افزایش دهد.

شرایط خاص اقتصادی ایران به خاطر تحریم

کشور ایران به علت تحریم های ظالمانه آمریکا و دولت های همسو با آن، مشکلات عدیده ای برای دریافت ارز حاصل از صادرات خود دارد. بلوکه شدن پولهای کشور در بانک های خارجی، کاهش تعداد مشتریان نفت ایران در خارج، تحریم و جلوگیری از صادرات نفت و سایر محصولات کشور در خارج و عوارض ناشی از تحریم، موجب بروز مشکلات جدی برای تامین نیازهای ارزی کشور و مبادله پول شده است. لذا برنامه‌ریزی‌های اقتصادی باید با لحاظ شرایط تحریمی باشد.

البته رفع تحریم های آمریکا و دولت های همسو با آن، یکی از راه هاست اما واقعیت این است که به علت زورگویی آمریکا و منطق استکباری آن، تعامل با استکبار جهانی غیر ممکن است. ولی راهبردهای دور زدن تحریم ها، پیمان‌های اقتصادی یک یا چندجانبه اقتصادی با کشورهای مستقل و تبادل ارزهای ملی، دلار و یورو زدایی از تجارت خارجی، را می‌توان به عنوان  راهکارهای کاهش اثرات تحریم‌ها درنظرگرفت.

تلاش در جهت کاهش یا پایان دادن به سلطه استکباری آمریکا و قطع یا کاهش نفوذ این کشور و دول متحد با آن در سازمان های بین المللی هدفی بلندمدت می باشد که البته کشورهای مختلف به دنبال آن هستند. ایران نیز برای رهاشدن از شر استکبار جهانی باید با تنظیم و اجرای راهبردهای مختلف و همگرایی با کشورهای ضربه دیده از سلطه آمریکا، تلاش جدی برای کاهش نفوذ آمریکا بنماید.

یقینا افزایش قدرت نظامی، بین المللی، اقتصادی، علمی و فرهنگی کشور، ابزار اساسی برای پیشبرد این هدف است که بررسی آن مقاله‌ای جداگانه را طلب می‌کند.

در این مقاله به راهبردها و راهکارهای عملیاتی برای کنترل بازار ارز اشاره خواهیم کرد.   

    راهبردهای کلان برای مدیریت بازار ارز

1) افزایش تولید داخلی محصولات کشاورزی ضروری و کاهش وابستگی کشور به واردات

به طور مثال کشور در تامین علوفه و نهاده‌های دامی و دانه‌های روغنی دچار مشکل است و بخش زیادی از واردات را این محصولات تشکیل می‌دهد. لذا ضرورت دارد ضمن تلاش برای کاهش تولید محصولات آب بر کشاورزی- مانند صیفی جات- بر روی افزایش تولید محصولات مورد نیاز کشاورزی تمرکز کرد. با توجه به اینکه ارز حاصل از صادرات، به راحتی بر نمی‌گردد و خروج سرمایه را در پی دارد، بهتر است به جای تولید محصولات کشاورزی برای صادرات، محصولاتی را که ما مجبوریم از خارج وارد کنیم تولید کنیم. این کار باعث جلوگیری خروج سرمایه از کشورشده و البته منجر به کاهش نیاز به ارز برای واردات و کمک به ثبات اقتصادی کشور می‌شود.

البته از تلاش برای بهره بری بیشتر در صنعت کشاورزی، در کنار آن کاهش هدررفت منابع، کاهش تولید محصولات غیرضروری باغی که دور ریز فراوان دارد و کاهش اسراف نیز نباید غافل شد.

2) تمرکز بر تولید دانش بنیان و کاهش وابستگی اقلام فن آوری محور

دانش، محور توسعه می‌باشد. محصولات دانش بنیان همینک تبدیل به نیاز اساسی جوامع شده اند. لذا سرمایه‌گذاری و حمایت از تولیدات دانش بنیان، موجب پیشرفت کشور و البته خودکفایی کشور و کاهش واردات می شود که نیاز کشور به ارز برای واردات را کاهش می‌دهد و البته می‌تواند صادرات محصولات دانش بنیان، موجب ارزآوری برای کشور نیز گردد.

3) کنترل خروج سرمایه از کشور

یکی از مهمترین عوامل ناترازی ارزی، خروج سرمایه از کشور می‌باشد. خروج سرمایه به صورت خروج ارز از کشور و یا خروج محصولات و کالاهای تولیدی کشور و عدم بازگشت پول آن به کشور اتفاق می افتد. در کنار اینها خروج سرمایه‌های انسانی را نیز داریم؛که چالش مهمی برای کشور است و در جای دیگر به آن خواهیم پرداخت.

واقعیت این است که عوامل متعددی موجب خروج سرمایه از کشور می شوند. برخی از اینها انگیزه های اقتصادی دارد. برخی نیز زمینه های فرهنگی دارد.  برخی نیز به مدیریت نادرست کشور برمی‌گردد که به آن اشاره می کنم.

یکی از عوامل مهم خروج سرمایه از کشور عدم توازن درآمدی در کشور می باشد. عده‌ای به علت رانت، انحصار، مفاسد اقتصادی، دلالی، استثمار نیروی کار، بهره بردن بیشتر از منابع کشور و یارانه ها و امثالهم، درآمدهای نجومی یا بیشتر از حد متوسط دارند. در کنار آن اقشار زیادی را داریم که فاقد درآمد کافی برای امرار معاش هستند. سر ریز این عدم توازن، منجر به سوداگری و خروج سرمایه از کشور می‌شود.

عده ای از افراد، هوس داشتن املاک در خارج از کشور را می‌کنند و پول و سرمایه کشور را به خارج کشور می برند.

عده‌ای نیز برای تفریح‌های مکرر خود به کشورهای دیگر می‌روند و ارز فراوانی را از کشور خارج می‌کنند.

بخشی از اقشار جامعه هم قصد مهاجرت از کشور را دارند و می‌خواهند اموال خود را تبدیل به دلار کرده و از کشور خارج شوند.

خروج ارز توسط اتباع خارجه مقیم ایران نیز یکی از منشاهای مهم تقاضا می باشد.

 جمع تقاضای ارزی خروج از کشور موجب ناترازی ارزی و تبدیل شدن ارز به کالا و افزایش نرخ ارز می شود.

زمانی که درآمد ارزی کشور به خاطر فروش نفت بالا بود، این مشکل کمتر به چشم می‌خورد و دولت با ارزپاشی، قیمت ارز را کنترل می‌کرد.  البته ارزپاشی تبعات اقتصادی برای کشور داشت و موجب عدم توسعه کشور می شد ولی به هر حال ثبات اقتصادی کمتر به خطر می‌افتاد و قیمت ارز، نوسان کمتری در بازار داشت.

البته عوامل فرهنگی نیز در خروج سرمایه نقش فراوانی دارد. وقتی روحیه طمع‌ورزی، رفاه طلبی، عدم قناعت حاکم باشد و ارزشهای دینی، میهن دوستی، نوع دوستی و عِرق ملی در بین برخی اقشارکمرنگ باشد، ترمزی برای اقدامات آنها وجود ندارد و حاضرند منافع مردم و کشور را به خطر بیندازند تا ثروت و سرمایه و املاک و رفاه بیشتری نسبت به سایرین داشته باشند. لذا فرهنگ سازی و مبارزه فرهنگی با اشرافیگری نیز اهمیت فراوانی برای حفظ سرمایه های کشور دارد.

راهکارهای کنترل خروج ارز

راهکار میان مدت و  بلندمدت تلاش برای توازن درآمدی در کشور می باشد که جلوی انباشت سرمایه توسط ثروتمندان را بگیرد و از بهره کشی و استثمار نیروی کار جلوگیری کند.

برخورد با مفاسد اقتصادی ، رانت، فساد و دلالی نیز جلوی انباشت ثروت‌های بادآورده را می‌گیرد و به ایجاد توازن و ثبات اقتصادی کمک می کند.

دریافت سهم دولت و منابع کشور و اخذ عوارض و هزینه خدمات دولتی از سرمایه‌داران، می‌تواند نیازهای دولت را تامین کند تا نیازی به چاپ پول برای تامین بودجه نداشته‌باشد و از طرفی نیاز کمتری به فروش ارز با نرخ بالا داشته باشد و به کنترل تورم کمک می‌کند. از طرف دیگر اخذ هزینه‌های واقعی جمع آوری ثروت  از سرمایه‌داران و گرفتن عوارض و هزینه های خدمات، سوخت و... از سرمایه‌داران، انباشت ثروت را کاهش می دهد.

 اگر این اتفاق بیفتد، موتور خروج سرمایه از کشور کند خواهد شد؛ که تثبیت نرخ ارز را به دنبال خواهد داشت.

راهکار کوتاه مدت، وضع مالیات بر خروج سرمایه از کشور می باشد. البته این مالیات باید به نحوی باشد که مانعی برای خروج سرمایه از کشور باشد و خروج سرمایه از کشور برای خرید املاک و... را فاقد صرفه اقتصادی کند. ( در مقاله ای مجزا به آن پرداخته ام)

راهکارهای دیگر برای ایجاد ثبات ارزی:

• پیمان سپاری ارزی صادرکنندگان

 یکی دیگر از راهکارهای خروج سرمایه از کشور، پیمان‌سپاری ارزی صادرکنندگان می‌باشد. که به ایجاد ثبات نرخ ارز نیز کمک می‌کند. بدین نحو که تکلیف شود صادر کنندگان بخش خصوصی، ارز حاصل از صادرات را به دولت و با نرخ مشخص شده منصفانه تحویل دهند. اینکار موجب جلوگیری از انحراف ارز صادراتی به سمت قاچاق کالا، احتکار و یا خروج سرمایه ‌می شود.

• ترویج حفظ سرمایه با استفاده از سکه طلا

 فراهم‌سازی سپرده‌گذاری طلا در بانک‌ها و امکان دهی مبادله الکترونیک آن بین افراد، به جای حفظ سرمایه از طربق خرید دلار، یکی دیگر از راهکارهای مدیریت بازار ارز می‌باشد. با این راهکار می‌توان حجم زیادی از تقاضای ارز برای حفظ سرمایه را کاهش داد و ارز را به کارکرد اصلی آن یعنی وسیله مبادله و تجارت، بازگرداند. البته در کنار آن ممنوعیت خروج سرمایه به صورت سکه و طلا باید وضع شود. همچنین محدودیت در اختیار داشتن سکه طلا در دست افراد نیز لحاظ گردد. که شیوه اجرایی این راهکار مقاله‌ای جداگانه را طلب می‌کند.

• ارتقای استفاده از پول ملی در مبادلات تجارت بین الملل و مسافرت‌های خارجی

این راهکار نیاز به برنامه ریزی و تامین ثبات اقتصادی دارد که می‌تواند موجب کاهش نیاز به ارزهای خارجی و در نهایت، کاهش تقاضای ارز و تثبیت ثیمت ارز شود.

• حواله نفت و کالاهای دیگر استراتژیک ایران

  صدور حواله های نفت و سایر کالاهای استراتژیک برای استفاده تجار هم می‌تواند به کاهش نیاز به ارز خارجی منجر شود و هم صادرات نفت و دیگر کالاهای ایران را رونق بخشیده و موجب دور زدن تحریم ها و کاهش مشکلات ناشی از بازگشت ارز به کشور گردد. 

در پایان متذکر می‌گردد اجرای این سیاست ها نیاز به قانونگذاری صحیح، اجرای کارآمد و نظارت جدی دارد تا موجب کنترل بازار ارز گردد.