اسلام سال‏ها در کشاکش انگاره‏هاى تحجرآمیز و قشرى‏مآب به عنوان دشمن داخلى و نگرش‏هاى التقاطى و بدعت‏آمیز روشنفکرى غرب‏زده از رسالت اصلى خود همچون نابودى بساط فراعنه، رهایى ملت‏هاى دربند و اقامه قسط جهانى در پرتو عبودیت دور مانده بود. امام خمینى(ره) با نقد این تفاسیر ناقص و معیوب از اسلام از آنها تحت عنوان اسلام امریکایى یاد کرد و تمام تلاش خود را معطوف به راه‏اندازى قیام الهى و احیاى اصول فراموش شده اسلام ناب محمدى(ص) نمود و در همین راستا موفق به آزادسازى ایران اسلامى از دست نظام سلطه گردید.

 

نتیجه احیاى اسلام ناب ترسیم آرمان‏هاى انقلابى و ظلم ستیزانه‏اى بود که با آزادسازى انرژى متراکم مسلمانان و مستضعفین جهان به حرکت سراسرى ملت‏هاى دربند منتهى شد. در نگرش حضرت امام(ره) ایران به عنوان اولین پایگاه آزاد شده از دست نظام سلطه سنگر فرماندهى بسیج عمومى مستضعفین جهان به حساب مى‏آید که وظیفه هدایت و پشتیبانى مادى و معنوى آنها را در نبرد با مستکبرین بر عهده دارد.

 

بسیج به عنوان بدنه مردمى انقلاب اسلامى مهم‏ترین عامل یکپارچه و فراگیر در عرصه امنیت، دفاع همه جانبه و پاسدارى از ارزش‏ها و دستاوردهاى انقلاب عظیم اسلامى و مهم‏ترین رکن راهبردى کشور در دفاع از کیان و موجودیت نظام اسلامى است. مدیریت و راهبرى چنین سازمانى با این درجه از اهمیت نیازمند تفکر، طرح واقدام راهبردى است، با چشم اندازى جذاب، اهدافى بلند و قابل دسترس که مشارکت همه علاقه‏مندان نظام اسلامى را در خود جمع کرده باشد.

 

تکوین نظریه بسیج در اندیشه امام خمینى(ره)، به سال‏ها قبل از پیروزى انقلاب اسلامى و مراجعت امام(ره) به ایران بازمى‏گردد؛ اما تشکیل نهادى به همین نام براى پاسدارى از انقلاب و مواجهه با خطرات و چالش‏هاى پس از آن، مربوط به اولین سال پس از پیروزى انقلاب است.

 

دوره‏هاى بسیج
 
اولین دوره عمر بسیج، بسیج غیررسمى نامیده مى‏شود. در واقع این دوره همان ادامه بسیج ملت براى سرنگونى رژیم گذشته است و از نظر تئورى‏هاى سیاسى وانقلاب همان مرحله‏اى است که نظم و قانون به تدریج چتر خود را مى‏گستراند و از آن پس نهادهاى رسمى و قانونى شکل مى‏گیرند. این دوره با پیروزى انقلاب اسلامى آغاز مى‏شود و با فرمان تشکیل بسیج در آذرماه 1358 خاتمه مى‏یابد.
 
دوره دوم از حیات بسیج با صدور فرمان امام(ره) آغاز مى‏شود و تا آغاز جنگ تحمیلى ادامه مى‏یابد . حرکت بسیج در این مرحله مبتنى بر آموزش و سازماندهى است که بیش از هر چیز آمادگى براى دفاع درآن مطرح است. هر چند در این دوره نفوذ عناصر وابسته به لیبرال‏ها دربسیج حرکت بسیج را کند و شیوه‏ها و رویکردهایى بعضاً مخالف جهت‏گیرى‏هاى انقلابى را در بسیج پدید آورد، اما در طول سال 1360 بسیج تصفیه و پاک‏سازى شد. در مدت اندکى از آغاز جنگ تحول دیگرى واقع شد و آن قانونمند شدن بسیج و تشکیل واحد بسیج تحت نظر سپاه پاسداران بود. این دوره را باید دوره شکل‏گیرى و رسمیت بسیج دانست زیرا بسیج حالت رسمى به خود مى‏گیرد و تشکیلات و سلسله مراتب سازمانى بسیج از سوى نهادهاى قانونى و دولت به رسمیت شناخته مى‏شود که پایان آن دى ماه سال 1359 است.

 

دوره سوم دوره‏اى است که با مسئولیت‏پذیرى سپاه در امر بسیج آغاز مى‏شود. این دوره را مى‏توان دوره تکاملى بسیج نامگذارى کرد که هشت سال دفاع مقدس را دربر مى‏گیرد. در این دوره بسیج توسعه مى‏یابد و از رشد روزافزون برخوردار مى‏شود. تا این زمان فعالیت‏ها غیرمتمرکز، مبتکرانه و متناسب با شرایط بومى بود، ولى در این برهه اداره و هدایت مرکزى بسیج، سازماندهى منسجم و انجام فعالیت‏هاى هماهنگ جایگزین فعالیت‏هاى پراکنده و غیر منسجم شد. علاوه بر اینکه نقش بسیج در برقرارى امنیت به ویژه امنیت تهران گامى دیگر به سوى توسعه و تکامل برداشت. توسعه اقشار بسیج و توده‏کردن حرکت مردمى و اعزام آنان به سوى جبهه‏ها به ویژه تشکیل گروه مقاومت روحانیون، تقویت بسیج عشایرى، تشکیل واحد خواهران و تأسیس بسیج دانش آموزى از جمله مواردى است که به لحاظ ساختارى واحد بسیج مستضعفین را تقویت نمود و زمینه جذب، آموزش و اعزام آنان را به سوى جبهه‏ها فراهم ساخت.
 
چهارمین دوره، دوره نه جنگ و نه صلح است که با پذیرش قعطنامه آغاز مى‏شود و با تشکیل نیروى مقاومت بسیج پایان مى‏یابد. این دوره کوتاه که حدود یک‏سال و نیم به طول مى‏انجامد، دوره خاصى از حیات بسیج است که بهتر است آن را دوره انتقالى بنامیم.

 

پنجمین دوره دوره‏اى است که درآن نیروى مقاومت بسیج تشکیل شد. در شرایطى که پیش‏بینى مى‏شد بسیج تضعیف و به انحلال یا ادغام در سازمان‏هاى رسمى دچار شود، ابتکار راهبردى رهبر فرزانه انقلاب براى گذر از بحران، سازمان بسیج را ارتقا داد و نگرش منفى حاکم بر جامعه را متحول کرد.

 

از سال 1372 به بعد فعالیت اجتماعى و خدماتى بسیج و مشارکت در امر سازندگى، نگرش مثبت جامعه را در خصوص بسیج به ارمغان آورد.

 

این دوره که تا سال 76 ادامه یافت دونقطه عطف داشت: نقطه عطف اول در سال72 رخ داد و موجب تغییر نگرش در جامعه شد و کارکرد فرهنگى ـ اجتماعى بسیج را به نمایش گذاشت و نقطه عطف دوم در سال 75 رخ داد و موجب شد نیروى مقاومت در جهت تحقق ارتش بیست میلیونى گام‏هاى اساسى بردارد.

 

دوره ششم عمر بسیج از سال 1376 آغاز شد. این دوره را باید دوره ظهور چالش‏هاى جدید براى بسیج نامید. شاخص‏هاى این دوره متمایز با دوره‏هاى گذشته است، در این دوره فضایى به وجود آمد که بسیج را در زمره مخالفین دولت و مجلس قرار دادند و حرکت بسیج را حرکتى مقابل اصلاحات سیاسى دانستند و بیشترین فشار و شدیدترین حملات به بسیج در این دوره اعمال گردید. تهدیدات بسیج دراین مرحله ناشى از جریانات داخلى به ویژه رسانه‏ها و مطبوعات زنجیره‏اى، احزاب و گروه‏هاى مدعى اصلاحات برخى مدیران و مسئولان اجرایى و نمایندگان مجلس شوراى اسلامى است. اینان بسیج را نه یک تشکل انقلابى براى رفع نیازمندى‏هاى کشور که یک وجود مزاحم وغیرقابل تحمل فرض مى‏کردند.

 

دراین دوره و با افزایش فشارها علیه بسیج حمایت‏ها و پشتیبانى‏هاى رهبر معظم انقلاب از بسیج وبسیجیان نیز افزایش مى‏یابد وبسیج نیز در عرصه‏هاى مختلف به ویژه حوزه فرهنگى براى مقابله با هجوم فرهنگى دشمن وحوزه امنیتى جهت مقابله با تحرکات ضدانقلابى به ایفاى نقش‏پردازد و کارآمدى خود را به نمایش مى‏گذارد. به منظور بسیج منابع و امکانات سپاه براى تحقق ارتش بیست میلیونى و اثربخش نمودن برنامه‏ها وفعالیت‏هاى نیروى مقاومت در این سال‏ها قرارگاهى با مسئولیت جانشین فرمانده کل سپاه و حضور عناصر مؤثر سپاه و نیروى مقاومت بسیج تشکیل مى‏گردد و هماهنگى‏هاى لازم دربالاترین سطوح صورت مى‏گیرد.

 

از سال 83 و با شکل‏گیرى مجلس اصولگرا بسیج وارد دوره جدید شده است که در آن نشانه‏هایى از تقویت و توسعه مشاهده مى‏شود. این مرحله درسال 84 با تشکیل دولت اصولگرا تقویت شد و از آن جا که این دوره هنوز پایان نیافته است نمى‏توان به درستى آن را توصیف نمود. به طور کلى مى‏توان اذعان داشت دوره آسیب‏رسانى به بسیج پایان یافته و شکوفایى آن در حال انجام است. اقبال جوانان به بسیج، رویکرد مثبت جامعه نسبت به بسیج، شکل‏گیرى واحدهاى نخبگان بسیجى هم چون بسیج اساتید، بسیج پزشکان، بسیج مهندسین، بسیج فرهنگیان و ... فعالیت‏هاى سازندگى بسیج و فعالیت‏هاى سیاسى بسیجیان شاخص‏هاى عمده این دوره به شمار مى‏روند.