طرح پژوهشی اثر نوسانات سطح تراز آب دریای خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی از سه سال قبل توسط دانشمندان ایرانی و روس در حال انجام است. روز گذشته محققان خبر دادند که سرعت کاهش سطح آب دریای خزر بیش از یکصد برابر تغییرات سطح آب دیگر دریا‌ها و اقیانوس‌هاست؛ اتفاقی که می‌تواند زمینه برای تجاوز به اراضی ساحلی، دخل و تصرف‌های انسانی با برداشت منابع شن و ماسه به عنوان مصالح ساختمانی و ساخت و ساز‌های مسکونی، تجاری و صنعتی را افزایش دهد.
شهدای ایران: دریای خزر به عنوان بزرگ‌ترین دریاچه جهان دچار تغییر و تحولاتی‌شده که تغییر نوسانات تراز آب از مهم‌ترین تغییراتش است. بر اساس گزارشی از مرکز ملی مطالعات تحقیقات دریای خزر طی سال ۲۰۱۹ نسبت به ۲۰۱۸ متوسط تراز آب دریای خزر نزدیک به ۱۳ سانتیمتر کاهش یافته‌است.
عکس‌العمل رفتاری زیستگاه‌های ساحلی
طرح پژوهشی اثر نوسانات سطح تراز آب خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی، یک طرح بین‌المللی است که با همکاری دانشمندان روس و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال ۲۰۱۷ تصویب شد. دو طرف روس و ایرانی تقبل کردند که این طرح را به انجام برسانند و مهم‌ترین هدفی که در این طرح پژوهشی دنبال شد، شناسایی تأثیر نوسانات تراز آب روی زیستگاه‌های ساحلی بوده‌است.
کاهش ۱۳ سانتیمتری سطح تراز آب خزر با توجه به وسعت این دریا که ۴۰۰ هزار کیلومترمربع است؛ یعنی نزدیک به ۵۲ میلیارد مترمکعب (۵۲ هزار میلیارد لیتر) در بیلان آبی دریای خزر کسری آب داریم.
مسئله مهم در رابطه با این موضوع، عکس‌العمل رفتاری زیستگاه‌های ساحلی در مقابل نوسانات سطح تراز آب دریای خزر است. در این زمینه محققان ایرانی از سه سال پیش تاکنون در قالب پروژه‌ای با دانشمندان روسی در این‌باره مطالعه گسترده‌ای انجام داده‌اند تا عکس‌العمل زیستگاه‌های ساحلی نسبت به کاهش و افزایش سطح تراز آب دریای خزر مشخص شود؛ چراکه خیلی مهم است که عکس‌العمل رفتاری زیستگاه‌های ساحلی که در بردارنده اکوسیستم‌های مختلف هستند، مورد سنجش قرار گیرد.
از تالاب تا خلیج زیر ذره بین محققان
از دیگر اهداف مهم محققان در این طرح پژوهشی ارزیابی زیستگاه‌های ساحلی و شناسایی مهم‌ترین معضلات زیست محیطی بر انسان‌ها و گونه‌های گیاهی- جانوری بوده‌است.
بنابراین دانشمندان ایرانی و روس برای اینکه این اهداف را محقق کنند، لازم بود که در ساحل ۸۶۵ کیلومتری دریای خزر مناطقی را انتخاب کنند که برای بررسی اثر نوسانات مستعد باشد. مهم‌ترین مناطقی که به لحاظ زیست‌محیطی حائز ارزش بود و در سطح بین‌المللی در محدوده مناطق حفاظت‌شده قرار داشتند، تالاب میانکاله و خلیج گرگان بودند که به عنوان ذخیره‌گاه زیستی کره زمین هم ثبت شده‌اند. محققان علاوه بر مطالعه این تالاب و خلیج، پارک ملی بوجاق را هم انتخاب کردند و مورد بررسی زیست محیطی قرار دادند.
کاربری مسکونی، تجاری کنار دریا
در همین زمینه مدیر مرکز ملی مطالعات تحقیقات دریای خزر با بیان اینکه امیدوارم مدیریت متمرکز در سطح ساماندهی سواحل در استانداری استان‌های شمال کشور بحث خشک‌زایی دریای خزر و کاهش سطح تراز آن را جدی بگیرند، گفت: «چون زمینه برای تجاوز به اراضی ساحلی فراهم‌شده و می‌بینیم که خاکریز ماسه‌ای بسیار گسترده‌ای در سواحل دریای خزر در حال شکل گرفتن است که اینجا هم می‌تواند دخل و تصرف‌های انسانی با برداشت منابع شن و ماسه به عنوان مصالح ساختمانی و هم ساخت و ساز‌ها برای اینکه خانه‌هایی با کاربری مسکونی، تجاری و صنعتی داشته باشیم، افزایش یابد.»
نیازمند هوشیاری مسئولان
همایون خوشروان افزود: «اگر اکنون نظارت صحیح روی آن‌ها صورت نگیرد و دریای خزر دوباره دچار افزایش سطح تراز شود اتفاقی را که در دهه ۷۰ تجربه کردیم دوباره رخ خواهد داد و شاهد ویرانی و خسارات سنگینی روی خطوط ساحلی خزر خواهیم بود که امیدوارم مسئولان با هوشمندی کافی بتوانند این مسئله را تحت پوشش قرار دهند و از خدمات علمی متمرکز در رابطه با دریای خزر استفاده کنند.»
اگر زمین‌خواران وارد شوند
این محقق با بیان اینکه در این طرح با مطالعه بیش از ۱۰۰ مقاله علمی در ژورنال‌های بین‌المللی، ده‌ها کتاب تخصصی و گزارش‌های علمی، بررسی نقشه‌های موضوعی اعم از توپوگرافی، زمین شناسی، مورفولوژی و زیست‌محیطی این مناطق را به طور کامل مورد مطالعه قرار دادیم، تأکید کرد: «در بخش دیگر با تعریف ایستگاه‌های اندازه‌گیری در این مناطق، شناسایی لندفرم‌های ساحلی، تغییرات خطوط ساحلی و مهم‌ترین زیستگاه‌های گیاهی - جانوری ساحلی را بررسی کردیم و اثری را که نوسانات سطح تراز آب خزر از سال ۱۹۹۵ میلادی تا کنون که با کاهش یک متر و ۵۰ سانتیمتری آب همراه بود را به طور مستقیم مورد اندازه‌گیری قرار دادیم. در مجموع نوسانات دریای خزر روی این زیستگاه‌ها اثر مستقیم دارد. گاهی باعث افزایش قلمرو زیستگاه‌ها و گاهی موجب کاهش آن‌ها می‌شود.»
به طور کلی پژوهش‌های محققان نشان می‌دهد زیستگاه‌های ساحلی بسیار مهمی را در حاشیه خط ساحلی دریای خزر در بخش جنوبی داریم که متأثر از نوسانات هستند. اگر زمین‌خواران هم در این ماجرا وارد شوند و با دخل و تصرف خود روی زیستگاه‌ها شرایط را دگرگون کند چه حادثه ناگواری اتفاق خواهد افتاد.
عکس‌العمل رفتاری زیستگاه‌های ساحلی
طرح پژوهشی اثر نوسانات سطح تراز آب خزر بر محیط‌زیست مناطق ساحلی، یک طرح بین‌المللی است که با همکاری دانشمندان روس و معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری در سال ۲۰۱۷ تصویب شد. دو طرف روس و ایرانی تقبل کردند که این طرح را به انجام برسانند و مهم‌ترین هدفی که در این طرح پژوهشی دنبال شد، شناسایی تأثیر نوسانات تراز آب روی زیستگاه‌های ساحلی بوده‌است.
کاهش ۱۳ سانتیمتری سطح تراز آب خزر با توجه به وسعت این دریا که ۴۰۰ هزار کیلومترمربع است؛ یعنی نزدیک به ۵۲ میلیارد مترمکعب (۵۲ هزار میلیارد لیتر) در بیلان آبی دریای خزر کسری آب داریم.
مسئله مهم در رابطه با این موضوع، عکس‌العمل رفتاری زیستگاه‌های ساحلی در مقابل نوسانات سطح تراز آب دریای خزر است. در این زمینه محققان ایرانی از سه سال پیش تاکنون در قالب پروژه‌ای با دانشمندان روسی در این‌باره مطالعه گسترده‌ای انجام داده‌اند تا عکس‌العمل زیستگاه‌های ساحلی نسبت به کاهش و افزایش سطح تراز آب دریای خزر مشخص شود؛ چراکه خیلی مهم است که عکس‌العمل رفتاری زیستگاه‌های ساحلی که در بردارنده اکوسیستم‌های مختلف هستند، مورد سنجش قرار گیرد.
از تالاب تا خلیج زیر ذره بین محققان
از دیگر اهداف مهم محققان در این طرح پژوهشی ارزیابی زیستگاه‌های ساحلی و شناسایی مهم‌ترین معضلات زیست محیطی بر انسان‌ها و گونه‌های گیاهی- جانوری بوده‌است.
بنابراین دانشمندان ایرانی و روس برای اینکه این اهداف را محقق کنند، لازم بود که در ساحل ۸۶۵ کیلومتری دریای خزر مناطقی را انتخاب کنند که برای بررسی اثر نوسانات مستعد باشد. مهم‌ترین مناطقی که به لحاظ زیست‌محیطی حائز ارزش بود و در سطح بین‌المللی در محدوده مناطق حفاظت‌شده قرار داشتند، تالاب میانکاله و خلیج گرگان بودند که به عنوان ذخیره‌گاه زیستی کره زمین هم ثبت شده‌اند. محققان علاوه بر مطالعه این تالاب و خلیج، پارک ملی بوجاق را هم انتخاب کردند و مورد بررسی زیست محیطی قرار دادند.
کاربری مسکونی، تجاری کنار دریا
در همین زمینه مدیر مرکز ملی مطالعات تحقیقات دریای خزر با بیان اینکه امیدوارم مدیریت متمرکز در سطح ساماندهی سواحل در استانداری استان‌های شمال کشور بحث خشک‌زایی دریای خزر و کاهش سطح تراز آن را جدی بگیرند، گفت: «چون زمینه برای تجاوز به اراضی ساحلی فراهم‌شده و می‌بینیم که خاکریز ماسه‌ای بسیار گسترده‌ای در سواحل دریای خزر در حال شکل گرفتن است که اینجا هم می‌تواند دخل و تصرف‌های انسانی با برداشت منابع شن و ماسه به عنوان مصالح ساختمانی و هم ساخت و ساز‌ها برای اینکه خانه‌هایی با کاربری مسکونی، تجاری و صنعتی داشته باشیم، افزایش یابد.»
نیازمند هوشیاری مسئولان
همایون خوشروان افزود: «اگر اکنون نظارت صحیح روی آن‌ها صورت نگیرد و دریای خزر دوباره دچار افزایش سطح تراز شود اتفاقی را که در دهه ۷۰ تجربه کردیم دوباره رخ خواهد داد و شاهد ویرانی و خسارات سنگینی روی خطوط ساحلی خزر خواهیم بود که امیدوارم مسئولان با هوشمندی کافی بتوانند این مسئله را تحت پوشش قرار دهند و از خدمات علمی متمرکز در رابطه با دریای خزر استفاده کنند.»
اگر زمین‌خواران وارد شوند
این محقق با بیان اینکه در این طرح با مطالعه بیش از ۱۰۰ مقاله علمی در ژورنال‌های بین‌المللی، ده‌ها کتاب تخصصی و گزارش‌های علمی، بررسی نقشه‌های موضوعی اعم از توپوگرافی، زمین شناسی، مورفولوژی و زیست‌محیطی این مناطق را به طور کامل مورد مطالعه قرار دادیم، تأکید کرد: «در بخش دیگر با تعریف ایستگاه‌های اندازه‌گیری در این مناطق، شناسایی لندفرم‌های ساحلی، تغییرات خطوط ساحلی و مهم‌ترین زیستگاه‌های گیاهی - جانوری ساحلی را بررسی کردیم و اثری را که نوسانات سطح تراز آب خزر از سال ۱۹۹۵ میلادی تا کنون که با کاهش یک متر و ۵۰ سانتیمتری آب همراه بود را به طور مستقیم مورد اندازه‌گیری قرار دادیم. در مجموع نوسانات دریای خزر روی این زیستگاه‌ها اثر مستقیم دارد. گاهی باعث افزایش قلمرو زیستگاه‌ها و گاهی موجب کاهش آن‌ها می‌شود.»
به طور کلی پژوهش‌های محققان نشان می‌دهد زیستگاه‌های ساحلی بسیار مهمی را در حاشیه خط ساحلی دریای خزر در بخش جنوبی داریم که متأثر از نوسانات هستند. اگر زمین‌خواران هم در این ماجرا وارد شوند و با دخل و تصرف خود روی زیستگاه‌ها شرایط را دگرگون کند چه حادثه ناگواری اتفاق خواهد افتاد.
