شهدای ایران: سنت های نقالی، پرده خوانی و شبیه خوانی از دوران گذشته تا به امروز برای ما به یادگار مانده هر چند این روزها شاید کم فروغ شده باشد اما هستند هنوز معدود مرشدهایی که از مرگ این هنرهای کهن ایرانی جلوگیری کرده اند. هنر پرده خوانی، نقالی و شبیه خوانی در ایامی چون ماه های مبارک رمضان و ماه محرم قوت می گیرد چرا که خیلی از این نقل ها و پرده ها برای ائمه (ع)، واقعه عاشورا و شهادت امامانمان است که از گذشته باقی مانده است.

 
پرده خوانی خود یکی از هنرهای نمایشی مذهبی از نخستین سده های اسلام باقی مانده است. پرده خوان از گذشته کسی بوده که براساس نقوش کشیده شده روی یک پرده خاص و تصاویرش به مصائب اهل بیت(ع)، چگونگی شهادتشان ، شهادت خود ویاران و مسائل دیگر با زبان آهنگین و براساس مستندات تاریخی و مذهبی می پرداخته است.

نقالی هم از دیگر هنرهای مذهبی محسوب می شود که از پیش از اسلام موجود بوده اما با ورود اسلام به ایران به شکل مذهبی ـ ملی تغییر می کند به طور مثال ما امروزه علاوه بر نقالی های مذهبی، نقالی شاهنامه خوانی هم داریم که طرفدار زیاد دارد. انواع نقل های مذهبی شامل روضه خوانی، پرده داری، سخنوری، حمله خوانی هستند که از دوران صفویه قوت گرفته است.

جابر عناصری از جنگ شاه اسماعیل صفوی با ازبک ها نقل می کند که آنها برای تهییج سپاه ایران از این دست نمایش ها استفاده می کردند. تعزیه یکی دیگر از این هنرهای نمایشی مذهبی است که آمیخته با نقالی و شبیه خوانی می شود خیلی از مرشدها و اساتید از گذشته در کنار تعزیه دیگر هنرها را هم چون نقوش پرده در نظر می گرفتند.

حال در آستانه شهادت حضرت علی (ع) در ماه مبارک رمضان هستیم و با مرشد مهدی چایانی، پیشکسوت نقالی و پرده خوانی که سالهاست عمرش را پای پرده ها و صحنه های نمایشی مذهبی و شاهنامه خوانی در همدان گذاشته ، مدتها داور جشنواره های علوی و غدیر بوده و شاگردان زیادی را پرورش داده به گفت وگو درباره نقل ها و منقبت ها و پرده های درباره حضرت علی(ع) نشستیم:

*آقای چایانی در تاریخ مذهبی ما چقدر نقل و پرده خوانی در زمینه حضرت علی(ع) وجود دارد؟

ما در تاریخ به جز نقل های شاهنامه ای و داستان های ادبیات کهن بحثی به نام مناقبیان و فضائلیان داریم که منقبت خوانی از همین واژه آمده است و داستان های ائمه به ویژه غزوات حضرت مولا(ع) را اساتید می خوانند و نقل و پرده می گویند. در مقابل اینها گروهی به نام فضائلیان درست شدند که فضائل خلفای راشدین را از قدیم می گفتند، منتها ما چون در کشور شیعه هستیم مناقبی ها بیشتر از فضائلی ها فعالیت داشتند.

از جمله خود من که منقبت زیاد گفتم مخصوصا کرامات و غزوات حضرت مولا(ع) را چندین برنامه برگزار کردم و حتی داور جشنواره غدیر و علوی شدم و در جشنواره علوی نیز مورد تجلیل ویژه قرار گرفتم و مرتب در این عرصه فعال هستم. به جز این یک سری نقل های عاشورایی هم ما داریم که بحثش جداست و من سال ها در پیاده روی اربعین پرده خوانی عاشورایی کردم و در این باره الان قرار نیست صحبت کنیم.

*در عرصه نقالی علوی به کدام واقعیت تاریخی درباره ایشان بیشتر علاقه دارید یا برای نقل کردن بیشتر جذب آن می شوید و مردم هم دوست می دارند؟

خب در بحث نقل و پرده خوانی حضرت مولا(ع) همه بحث ها برای من شیرین است اما یکی خیلی برای خود من جذابیت دارد و آن هم این است که خیلی جای فراز و فرود دارد و حماسی است، آن هم جنگ حضرت علی(ع) با عمر بن عبدود است . حضرت علی(ع) آن زمان مقابل کسی می ایستد که به او «فارِسِ یلیل» می گفتند یعنی در یک سرزمینی به نام یلیل با حضور هزار نفر جنگیده و پیروز شده و قهرمان قریش بوده و ستون کفر محسوب می شده است.

حضرت مولا (ع) مقابل این عامری از بنی لؤی از قبیله‌ قریش و از سوارکاران و شجاعان مشهور بود؛ به طوری که هیچ یک از جنگ‌جویان عهد جاهلیت به پای او نمی‌رسیدند. چنان پیروز می شود که پیامبر (ص) لقبی به او می دهد که این لقب را هیچ کس تا به امروز نگرفته است. براساس حدیث ثقلین که ضربة علی یوم الخندق افضل من عبادة الثقلین: ضربتی که علی (ع) در خندق زد بالاتر از عبادت جن و انس است.  

پرده دلاوری و جوانمردی علی (ع)

وقتی هم که علی(ع) به میدان می رود، پیامبر فرمود: «برز الاسلام کله الی الشرک کله»: یعنی تمام اسلام در مقابل تمام شرک  قرار گرفته است. امیرالمومنین (ع) به میدان آمد و رجز خواند، عمرو هم رجز خواند اما در ابتدا گفت تو هم کفو من نیستی که با تو بجنگم، اما امام (ع) گفت من به میدان آمدم تو را به اسلام دعوت کنم یا از این راه که آمدی برگرد و برو به شهرت و یا کشته شو که او هیچکدام را جز جنگ قبول نکرد. اما در انتها که عمرو آب دهان بر صورت حضرت انداخت ، حضرت از روی سینه او بلند شد و چند قدم دور شد و دو مرتبه برگشت که عمرو گفت پشیمان شدی! اما امام گفت در حال خشم نمی خواستم تو را بکشم بلکه برای رضای خدا سر از تنت جدا میکنم.


علاوه بر این اتفاقات خیبر و جنگ جمل هم شنیدنی هستند. اتفاقاتی که با عایشه و طلحه و زیبر رخ می دهد و در مراسم های مختلف ما آنها را نقل می کنیم.

*این طور که مشخص است بین همه اسناد پرده خوانی و منقبت خوانی عاشورا گسترده تر است؟

بله، نقل و پرده خوانی حضرت علی(ع) به اندازه واقعه عاشورا زیاد نیست. به هرحال اتفاقات عاشورا گسترده تر و غالب تر است پرده هایی که راجع به عاشورا و قهرمانان آن است بیشتر است و کسانی هم که نقاشی قهوه خانه ای یا نقاشی خیالی می کشیدند، امثال  مرحوم آغاسی و محمد مدبر و حسین همدانی و ... اینها پرده عاشورایی بیشتر از مثلا ضربت خوردن حضرت علی بوده است، گستردگی و تنوع و حتی چیزهایی که در محلات مختلف شهر بیان می کردند، بیشتر بوده است.

ولی بهرحال ما هم از حضرت علی (ع) زیاد داریم مخصوصا درباره شهادت حضرت قطعا زیاد است به ویژه کرامات امام علی(ع)، جنگ ها تا شهادت و اتفاقاتی چون لیله المبیت که حضرت به جای پیامبر (ص) در بسترشان می خوابند، پرده و مجلس خوانی داریم و خود من بارها داستانش را گفته ام .

*آقای چایانی چقدر جوانان امروز به این عرصه ورود می کنند؟

الان جوانان زیادی هم هستند که علاقه مند این عرصه هستند به ویژه در تهران خیلی ها فعال شدند، حتی خانواده ها بچه هایشان را در این عرصه تشویق می کنند به ویژه در زمینه نقالی شاهنامه خوانی در بین خانواده ها زیاد شده است و یک نوع علاقه مندی ایجاد شده است. اما در زمینه نقالی و پرده خوانی داستان های مذهبی هم وجود دارد.
خیلی از همکاران خود ما حتی کلاس ها و هنرجویان زیادی در تهران دارند و به من می گویند که اگر تهران بیایی، خیلی مورد توجه خواهی بود و شاگرد خواهی داشت اما بهرحال من همدان را رها نمیکنم و به تهران بیایم.

*مگر همدان خیلی در این زمینه فعال است؟

خیر همدان خیلی شهر فعالی در این عرصه ها نیست حتی من سه دوره همایش نقالان برتر کشور را در این شهر برگزار کردم، خیلی هم خوب پیش رفت و دبیر اجراییش خودم بودم. میراث فرهنگی هم ورود پیدا کرد و با مشارکت ارشاد کار می کردیم اما متأسفانه اینطور نبود که فعالیت ها نهادینه و پایگاهی ایجاد شود.

*در تهران قرار بود یک پایگاهی برای نقالی ایجاد بشود بعید می دانم چنین اتفاقی الان افتاده باشد.

الان تهران دو مکان یکی دفتر هنرهای آیینی سنتی مرکز هنرهای نمایشی که آقای فتحعلی بیگی فعال است و دوم حوزه هنری هم این کار را انجام می دهد، یعنی یک دفتری درست شده به نام دفتر تعزیه و هنرهای آیینی که فعال هم هست. بنیاد فردوسی هم در زمینه شاهنامه خوانی فعال است اما شهرستان ها برخی شهرها مثل شوشتر که یکی از دوستان ما آنجا گروهی به نام ایران زمین دارد و خوب هم فعالیت می کند و بارها هم من را دعوت کرده که من هم کلاس و ورکشاپ و اجرا داشتم اما اینکه به طور گسترده همه شهرها در این عرصه ها فعال باشند اینطور نیست.


نقاشی قهوه خانه ای درباره حضرت علی

تهران فضای بهتری برای کار هنری دارد و مسئولان هم برایش بیشتر پول خرج می کنند اما شهرستان ها اینطور نیست بدون پول نمی توان کاری انجام داد ما اگر بخواهیم مجانی کاری بکنیم خب خیلی ها می آیند اما بهرحال بدون پول که نمی شود، باید معاش و معاد کنار هم جور شود.

در هر صورت شاید یک عده علاقه مند جسته و گریخته بیایند و در کلاس هایی با من شرکت کنند و دیگر تمام شود و تعدادی از بچه های تئاتر هم علاقه مند این عرصه هستند که خودشان کلاس پیدا می کنند و من برایشان کلاس می گذارم و خوب هم پیشرفت کرده اند. اما در تهران رقابت خیلی زیاد است و من در جشنواره ها می بینم که چقدر علاقه مند این عرصه زیاد شده است.


*در این وضعیت کرونایی و در خانه ماندن شما چطور به کارها رسیدگی می کنید؟

این روزها و در ایام کرونایی تنها می توانیم در فضای مجازی فعال باشیم وگرنه امکان فعالیت در قالب های حضوری وجود ندارد به همین دلیل من هم در ایام عید به پیشنهاد دفتر تعزیه و معاونت آیینی حوزه هنری یک سری نقل های پیاپی به صورت سریال وار را به اجرا پرداختم و در فضای مجازی قرار دادم و خیلی هم از آنها استقبال شد.
من و تعدادی از دوستانم که عضو شورای سیاست گذاری نقالی و هنرهای آیینی هستیم هم پیشنهادی مطرح کردیم تا جشنواره ای به نام جشنواره نقشا برای نقل شاهنامه امسال داشته باشیم، خوشبختانه پیشنهاد ما قبول شد و فراخوان آن هم در همین ایام داده شد.

همچنین با چندی از هنرجویانم در این رابطه در تماس هستم، فیلم هایشان را برای این جشنواره آماده می کنند من هم تلاش دارم ایراداتشان را برطرف کنم تا در نهایت تا بیست و پنجم که زمان برای ارسال اثر این جشنواره است، آنها هم آثارشان را ارسال کنند.

*سخن پایانی؟

آنچه از دل بر آید لاجرم بر دل نشیند. از آنجایی که مردم ارادت ویژه به اهل بیت و امام علی(ع) دارند جذابیت لازم را کارهای ما خواهد داشت من در سوابق اجرای نقالی و منقبت‌خوانی‌های خود با موضوع‌های بسیاری از جمله دفاع مقدس و شاهنامه‌خوانی داشته‌ام که جایگاه خاص خود را در میان مردم دارد. اما پرداختن به امام علی(ع) از جایگاهی ویژه در دل مردم و جامعه برخوردار است.

در کنار همه اینها بحث جشنواره غدیر نیز خیلی در دل مردم جا باز کرده و امیدی به نقالان و پرده خوانان داده است. مردمی که برای تماشای تعزیه ساعت ها می ایستند این نشانه تازگی کار نیست نشان جذابیت آن است، مردم ما از همان بدو تولد با اینها آشنا می شوند و یک صدا و یکدل در تعزیه شرکت می کنند و بر مظلومیت امام حسین، امام علی و سایر ائمه گریه می کنند و آشنا می شوند.

زندگی مردم ما با ائمه (ع) گره خورده است و جایگاه حضرت علی(ع) که دیگر مشخص است کم از پیامبر(ص) ندارد.