سگ نجس نيست، نبايد قصاص كرد، شوهر‌خواهر محرم است، با ناخن مصنوعي مي‌شود نماز خواند، تساوي حقوق زن و مرد و حق زن براي سقط جنين، همگي جزو اظهار‌نظرهاي چهره‌هاي زن سينمايي است كه به خاطر فهم و برداشت سطحي از مسائل ديني بيان شده و ناشي از پيروي از «دين عاميانه» در ميان چهره‌هاي شاخص هنري است؛ كساني كه در رشته فعاليت خود جزو شناخته‌شده‌ترين هنرمندان هستند، اما با چنين سخناني نشان مي‌دهند شناخت‌شان از دين چقدر سطحي است. متأسفانه اين اظهارات در شبكه‌هاي اجتماعي و رسانه‌هاي مجازي بازتاب‌هاي زيادي پيدا مي‌كند و طرفداراني را نيز دارد. 

   

دين عاميانه و سلبريتي‌هاي روشنفكر 

اظهارنظرهاي شبه‌فقهي برخي از بازيگران سينما را مي‌توان متأثر از جرياني دانست كه پيروي از «دين عاميانه» و «دين با سليقه شخصي» را سرلوحه كار خود قرار داده است. 

شايد اصطلاح «دين عاميانه» چندان در ادبيات اجتماعي ما استفاده نشود، اما اصل آن كاركردي گسترده دارد؛ مانند آنچه بعضاً ديده مي‌شود كه عده‌اي حاضر به انجام شعائر ديني نيستند و معتقدند صرفاً داشتن «دل پاك» براي اثبات دينداري كافي است و با اين ادعا دل‌هاي خود را هم پاك مي‌دانند!

در ماجراي اخير بعد از انتشار عكسي از ساره بيات و رضا قوچان‌نژاد، اين بازيگر زن در مراسم اكران مردمي فيلم زرد مي‌گويد: «عكسي كه من با رضا داشتم و در آن دست دور گردن هم انداخته بوديم با واكنش‌هاي مردم روبه‌رو شد و گفتند شماها به هم محرم نيستيد. من همين‌جا بايد بگويم كه من با رضا احساس محرميت مي‌كنم، چون دست‌هايش شبيه دستان پدرم است و امشب به احترام شما او را بغل نكردم!» اين نگاه هم جزئي از باورهاي غلط عاميانه و عوامانه از دين است. 

دانشنامه جهان اسلام در توضيح واژه «دين عاميانه» مي‌نويسد: «صورتى از ديندارى با مجموعه‌اى از باورها و رفتارهايى كه در رفتار دينى معنا مى‌يابند، ولى تحت‌سلطه و نظارت و تجويز نهادها و مراجع رسمى دينى نيستند.»

باورهايي كه گاهي خود را در باورهاي ساده‌انگارانه يك شخص از دين نيز بروز مي‌دهد. شخصي كه مي‌تواند فردي عادي يا اينكه هنرمندي شناخته شده باشد و بازتاب‌هاي اين نوع نگرش از يك زندگي شخصي تا سطح وسيعي از جامعه را تحت‌تأثير قرار دهد؛ اظهاراتي از جنس اينكه نماز خواندن با ناخن مصنوعي كاشته‌شده درست است، در صورتي كه مراجع تقليد وضو گرفتن با ناخن كاشته شده را هم صحيح نمي‌دانند. 

در فيلم «كسي از گربه‌هاي ايراني خبر ندارد» سكانسي وجود دارد كه يك مأمور مي‌خواهد سگ دختري را از وي بگيرد، دختر فرياد مي‌زند و مي‌گويد: «اين سگ نجس نيست، چون سگ را شسته است!» اين نوع برداشت غلط از نجاست سگ، در شبكه‌هاي اجتماعي نيز ديده مي‌شود. در ديدگاهي تقريباً مشابه «پريوش نظريه» بازيگر سينما از رئيس‌جمهور خواسته است، حكم به عدم نجاست سگ بدهد!

بازتاب‌هاي ساده‌انگارانه از دين باعث مي‌شود حتي برخي از دستورات ديني نيز در اين نگاه زير سؤال برود. در جلسه نقد و بررسي فيلم «لانتوري»، باران كوثري بازيگر اين فيلم به شدت به حكم «قصاص» حمله  و آن را «توحش» عنوان مي‌كند. فهم او با اين سن و سال و مطالعات و تحصيلات كه شايد براي اظهار‌نظر در «هيچ زمينه‌اي» در يك حد قابل قبول آكادميك نباشد، همين است كه از هنرپيشه‌بودن خود بهره ببرد و حرفي را به زبان بياورد كه حتي نتواند پنج دقيقه درباره آن استدلال علمي بكند. 

   

ادامه روش دهه 40 روشنفكر‌ها براي دهه 90 

در نگاه جامعه، هنرمندان بخشي از قشر روشنفكر هستند. اولين نگاه انتقادي به اين روشنفكر‌مآبي را جلال آل احمد در كتاب «در خدمت و خيانت روشنفكران» بيان مي‌كند. رهبر معظم انقلاب سه دهه بعد از نگارش اين كتاب در سال 1377، سخنراني‌ای داشتند كه بعدها با عنوان «ارتجاع روشنفكري» شناخته مي‌شود. ایشان با اشاره به نگاه آل احمد، جريان روشنفكري را داراي سه خصوصيت معرفي مي‌كنند كه اولين آن مخالفت با مذهب و دين است؛‌ روشي كه در دوره پهلوي از سوي چهره‌هاي هنرمند به شدت دنبال مي‌شد، اما به نظر نمي‌رسد كه هنرمندان ايراني در دهه 90 بخواهند با استمرار روش‌هاي كهنه‌اي كه امثال احمد شاملو يا صادق چوبك بر آن اصرار داشتند، وجه روشنفكري خود را حفظ كنند. با اين وجود هنوز برخي از اظهارات درباره شرعيات از سوي چهره‌هاي سينمايي، رنگ و بوي روشنفكري در دهه 40 را دارد. 

   

آموزش و مشاوره براي پيشگيري 

زماني نيروي انتظامي به اين نتيجه رسيد كه براي نشان دادن خدمات پليس و جلوگيري از نشان دادن چهره‌اي غير واقعي از پليس، مؤسسه «ناجي هنر» را راه‌اندازي كند و پروژه‌هاي سينمايي و تلويزيوني از خدمات «مشاور انتظامي» بهره گيرند. با اين اقدام، حداقل بخشي از نگاه‌هاي غير‌واقعي به فعاليت‌هاي پليس در مجموعه‌هاي تلويزيوني و آثار سينمايي كه داراي ايرادات حقوقي و انتظامي بود، تصحيح شد. سال‌ها است درباره نحوه رابطه ميان مراكز ديني از جمله حوزه علميه قم و سينما، بحث و تبادل نظر صورت مي‌گيرد، اما هنوز به نتيجه ملموسي نرسيده است. سعيد مستغاثي، منتقد سينما در مصاحبه‌اي با انتقاد از حوزه‌هاي علميه مي‌گويد: تا بزرگان دين و حوزه علميه به صورت جدي و مستقيم وارد توليد آثار سينمايي ارزشمند در خصوص وقايع ديني نشوند، ما شاهد توليد آثاري ضعيف و حتي تحريف‌شده راجع به دين و وقايع ديني در سينما و تلويزيون خواهيم بود. 

حضور مشاور قوي مذهبي در كنار مجموعه‌هاي سينمايي و تلويزيوني باعث خواهد شد، تعامل و تبادل نظر ميان سينماگران و كارشناسان مذهبي بيشتر و حداقل در اين ميان مسائل شرعي پرسيده شود و ديگر يك بازيگر زن در يك محفل عمومي از اينكه شوهر خواهرش را «نامحرم» نمي‌داند، دفاع نكند!

از سوي ديگر نيز بايد جامعه به سمتي برود كه اظهار‌نظر‌هاي بي‌پايه و اساس درباره موضوعات و مفاهيم ديني نه نشانه تشخص، بلكه نمادي از بي‌سوادي شود تا حداقل برخي از چهره‌هاي هنري آن را ابزاري براي جلوه‌گري در رسانه‌ها نكنند.


*جوان