مرحوم شهید ثالث به یکى از دوستان خود مى‌گوید: «هر چه تلاش مى‌کردم شبى را به اندازه حضرت زینب(س) عبادت کنم موفق نشدم عبادات آن حضرت از توان و استطاعت من خارج بود».
به گزارش شهدای ایران به نقل از فارس ، این ایام متعلق به بانوی مکرمه و جلیله‌ای است که برای همیشه تاریخ، مسلمانان را مدیون فداکاری، ایثار و شهامت خویش ساخت، او پیامرسانی سترگ، سخنوری کمنظیر، زاهدی شبزندهدار، مجاهدی نستوه و الگوی کاملی برای زنان و مردان است، او عالمه و مفسر قرآن کریم است، او عطر ریحانه بهشتی زهرا(س) و شهامت و شجاعت خیبرشکن مولا علی(ع) را در خود داشته است، زمانی که می‌خواهیم از این بانوی اسوه و نمونه سخن بگوییم، اغلب فداکاری و از جان گذشتگی و یا ولایت‌پذیری ایشان در ذهن می‌آید و از جنبه‌های دیگری که آن حضرت اسوه هستند، غافل هستیم، یکی از آن موارد «تهجد و نماز شب» خواندن حضرت زینب(س) است، به همین منظور با حجت‌الاسلام حسن هرمز پژوهشگر مرکز تخصصی نماز گفت‌وگو کردیم که مشروح آن در ادامه می‌آید:
*در ابتدا درباره تهجد و نماز شب حضرت زینب کبری(س) توضیح می‌دهید؟
-برخی مورخان درباره این بانوی مکرمه می‌نویسند: تهجد و شبزندهداریاش در تمام مدت عمرش ترک نشد»(1)، کسی که در شرایط دشوار کربلا و حتی شب عاشورا و شام عاشورا تهجد و شب زنده‌داری‌اش برقرار بود، حضرت سجاد(ع) درباره این بانو می‌فرمایند: «اِنَّ عَمَّتی زَیْنَب کانَتْ تُؤَدّی صَلَواتِها مِنْ قِیام اَلفَرائِضَ وَ النَّوافِلَ، عِنْدَ مَسیرِنا مِنَ الکُوفَةِ اِلَی الشّامِ، وَ فی بَعْضِ المَنازِل تُصَلّی مِنْ جُلُوسٍ لِشِدَّةِ الجُوعِ وَ الضَّعْفِ مُنْذُ ثَلاثِ لَیالٍ؛ لاَنَّها کانَتْ تَقْسِمُ ما یُصیبُها مِنَ الطَّعامِ عَلَی الاَطْفالِ، لِاَنَّ القَوْمَ کانُوا یَدْفَعُونَ لِکُلِّ واحِدٍ مِنّا رغیفاً واحِداً مِنَ الخُبْزِ فِی الیَوْمِ وَ اللَّیلَة»(2)؛ همانا عمهام زینب همه نمازهای واجب و مستحب خود را در طول مسیر از کوفه به شام ایستاده میخواند و در بعضی از منزلها نشسته نماز خواند و این هم به جهت گرسنگی و ضعف او بود، زیرا سه شب بود که غذایی را که به او می‌دادند میان اطفال تقسیم می‌کرد، چون که آن مردمان (سنگدل) در هر شبانه روز به ما یک قرص نان بیشتر نمیدادند».
بزرگان در جاهاى مختلف اعتراف به این داشته‌اند که در کوشش براى عبادت به اندازه عبادت‌هاى حضرت زینب(س) توفیق نداشته‌اند
در روایت دیگری امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «در شب یازدهم محرم، عمهام زینب را دیدم که در جامه نماز نشسته و مشغول عبادت است»(3)؛ یعنی نمازش را نشسته اقامه می‌کنند، «ابن نمای حلی» در کتاب مثیرالاحزان از فاطمه دختر امام حسین(ع) چنین نقل می‌کند: «وَ اَمّا عَمَّتی زَیْنَب فَاِنَّها لَمْ تَزَلْ قائِمَةً فی تِلْکَ اللَّیلَةِ - أی عاشِرَة مِنَ المُحَرّم - فی مِحْرابِها تَسْتَغیثُ اِلی رَبِّها، وَ ما هَدَأَت لَنا عَیْنٌ وَ لاسَکَنَتْ لَنا زَفْرَة»؛ و اما عمهام زینب، پس وی همچنان در آن شب (شام غریبان) در جایگاه عبادت خود ایستاده بود و به درگاه خدای تعالی استغاثه می‌کرد و در آن شب چشم هیچ یک از ما به خواب نرفت و صدای ناله ما قطع نشد».(4)
همچنین نقل شده، هنگامی که امام حسین(ع) در شب عاشورا نزد زینب(س) آمد، از جمله سفارش‌هایی که به او فرمود این بود: «یا اُخْتاه! لا تَنْسِنی فی نافلةِ اللَّیْل»(5)؛ خواهر جان! مرا در نماز شب فراموش نکن، بنابراین یکی از جنبه‌هایی که زندگی حضرت زینب (س) در آن جهت برای ما الگو است، اهتمام بانو به اقامه «نماز شب» است، هر چند که ما هرگز به پای حضرت زینب(س) در این جایگاه نمی‌رسیم، اما باید تلاش کنیم تا در مسیری که آن بانو قدم نهاده اند ما نیز قدم گذاریم.
بزرگان در جاهاى مختلف اعتراف به این داشته‌اند که در کوشش براى عبادت به اندازه عبادت‌هاى حضرت زینب(س) توفیق نداشته‌اند، مرحوم شهید ثالث که در مراتب عبادت و اطاعت کوشش و مداومت بسیار داشته، به یکى از دوستان خود مى‌گوید: «هر چه تلاش مى‌کردم تا شبى را به اندازه حضرت زینب(س) عبادت انجام بدهم، موفق نشدم، عبادت‌هاى آن حضرت از توان و استطاعت من خارج بود»(6)، ما که محب و دوست دار حضرت زینب(س) هستیم، تصمیم بگیرم تا همچون آن بانو به نماز شبمان اهمیت داده و از خدا بخواهیم تا برکات تهجد و نماز شب، روزی ما شود.
*مگر نماز شب چقدر مهم است؟
- همان طوری که می‌دانید نماز شب 11 رکعت است، چهار تا دو رکعت (مثل نماز صبح) به نیت نماز شب و نماز دو رکعتی به نیت «نماز شَفْعْ» و یک نماز یک رکعتی به نیت «نماز وَتْر»، نماز شب از عباداتی است که آثار و برکات بسیاری دارد، به گونه‌ای که قابل شمارش نیست.
در حدیثى از امام صادق(ع) مىخوانیم: «مَا مِنْ حَسَنَةٍ إِلَّا وَ لَهَا ثَوَابٌ مُبَیَّنٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعِظَمِ خَطَرِهَا. قال: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ»(7)؛ هیچ عمل نیکى نیست مگر اینکه ثواب روشنى در قرآن براى آن بیان شده، مگر نماز شب که خداوند بزرگ ثواب آن را روشن نساخته به خاطر اهمیت آن، لذا فرموده است: هیچکس نمىداند چه ثواب‌هایى که مایه روشنایى چشمان است براى آنها نهفته شده است».(8)
*با این اوصافی که اشاره کردید، در روایات به برکات نماز شب هم اشاره شده است؟
-برخی از آثار و برکات نماز شب عبارتند از:
پیشگیری و پاکسازی از گناه
یکی از عباداتی که هم در جهت پیشگیری و هم در جهت پاکسازی از گناه کارساز است، نماز شب است، رسول خدا(ص) در این باره می‌فرمایند: «عَلَیْکُمْ بِقِیَامِ اللَّیْلِ فَإِنَّهَا مَنْهَاةٌ عَنِ الْإِثْمِ»(9)؛ بر شما باد به نماز شب؛ زیرا نماز شب انسان را از گناه باز مى‌دارد»، علاوه بر آن نماز حسنه‌ای است که در دل‌های مؤمنین وارد شده و آثار معصیت و تیرگی‌هایی که دلهایشان از ناحیه سیئات کسب کرده از بین می‌برد، امام صادق(ع) در تفسیر آیه «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»(10) می‌فرمایند: «صَلَاةُ الْمُؤْمِنِ بِاللَّیْلِ تَذْهَبُ بِمَا عَمِلَ مِنْ ذَنْبٍ بِالنَّهَارِ»(11)؛ نماز شب گناهانی که مؤمن در طول روز مرتکب شده است را از بین می‌برد.
حل مشکلات و گرفتاری‌ها
یکی دیگر از آثار نماز شب، مشکلات و گرفتاری‌ها است. در حدیثی از رسول خدا(ص) آمده است: «ای مردم هیچ کس از شما نیست مگر اینکه مشکلات و گرفتاری‌ها همچون کمربندی او را محاصره کرده است. پس زمانی که دو سوم شب گذشت و یک سوم آن باقی ماند، ملکی بر او وارد می‌شود و به او می‌گوید: ذکر خدا بگو که صبح نزدیک است. پس چنانچه او حرکت کرد و ذکر خدا را گفت، یک گره از گرفتاری‌هایش گشوده می‌شود و اگر او بلند شد و وضو گرفت و داخل نماز شد همه گرفتاری‌ها از او گشوده می‌شود. پس صبح می‌کند در حالی که همچون مردمک چشم (روشن و پاکیزه) شده است».(12)
همچنین امام صادق(ع) فرمودند: «عَلَیْکُمْ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِیِّکُمْ وَ أَدَبُ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ عَنْ أَجْسَادِکُم»(13)؛ بر شما باد به نماز شب خواندن، زیرا سنت پیامبرتان است و روش صالحان قبل از شما بوده و دردها را از جسم شما برطرف می‌کند»، آن حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند: «صَلَاةُ اللَّیْلِ تُحَسِّنُ الْوَجْهَ وَ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ تُدِرُّ الرِّزْقَ وَ تَقْضِی الدَّیْنَ وَ تَذْهَبُ بِالْهَمِّ»(14)؛ نماز شب انسان را خوش سیما و خوش اخلاق و خوشبو می‌کند، و روزی را زیاد و قرض را ادا می‌کند و غم را می‌برد.
یکی از چیزهایی که در جبهه‌ها به رزمندگان آرامش می‌داد و تحمل مشکلات و سختی‌های جنگ را برای آنها آسان می‌کرد نماز شب بود، کاظم مقدس یکی از رزمندگان جنگ تحمیلی است. او نقل می‌کند در جبهه یکى از شهدا به نام شهید «محمد لطفى» داراى یک ویژگى بسیار جالب بود. او یکى دو ساعت مانده به اذان صبح برمى‌خاست. یک پارچه روى دوشش مى‌انداخت و شبیه چوپانان مى‌شد. او شروع مى‌کرد به خواندن چند بیت شعر و کم کم همه از خواب بیدار مى‌شدند و جهت نماز شب آماده مى‌شدند:
شب خیز که عاشقان به شب راز کنند/گرد در باب دوست پرواز کنند
هر جا که درى بود به شب در بندند/الا که در دوست را به شب باز کنند
آن کس که تو را شناخت، جان را چه کند/فرزند و عیال و خانمان را چه کند
دیوانه کنى هر دو جهانش بخشى/دیوانه تو هر دو جهان را چه کند
بعد از مدتى حسینیه پر از انسان‌هاى عاشق مى‌شد و مى‌دیدى که آنها مشغول نماز شب و عبادت می‌شدند. البته این اقدام شهید لطفى اعتراض هیچ کس را در بر نداشت، بلکه همه خوشحال هم مى‌شدند و خدا را شکر مى‌کردند که در کنار چنین انسان‌هاى مخلصى زندگى مى‌کنند.(15)
به اجابت رسیدن دعا
از دیگر آثار نماز شب استجابت دعا است، امام صادق(ع) می‌فرمایند: «خداوند به حضرت موسی(ع) فرمود: ای پسر عمران!... من بر دوستان خویش آگاهم. آنان هنگامی که شب می‌شود با چشمان دل متوجه من هستند ... عقوبت من در مقابل چشمان آنان متجسم می‌شود. آنان مرا می‌بینند و از روی مشاهده و حضور با من حرف می‌زنند، ای پسر عمران!... و از چشمانت در دل شب به من گریه و اشک هدیه کن (آن هنگام که همه خوابند تو بیدار شو و به ملاقات من بشتاب) و مرا بخواه و صدا بزن که خواهی دید من، هم نزدیک هستم و هم اجابت کننده»(16)، همچنین در روایت دیگری می‌فرمایند: «مَن قَدَّمَ اَربَعینَ رَجُلاً مِن اِخوانِهِ فَدعا لَهُم ثُمَّ دَعا لِنَفسِهِ اُستُجیبَ لَهُ فیهِم وَ فِی نَفسِه»(17)؛ کسی که در قنوت نماز وتر، 40 مؤمن و سپس برای خود دعا کند، خداوند دعاهای وی را مستجاب می‌گرداند.
گشایش درهای آسمان و افزایش روزی
حضرت هادی(ع) در روایتی زیبا می‌فرمایند: «گاه هست که بنده برای نماز شب برخیزد و خواب بر وی غلبه کند، چندان که او را به راست و چپ کشاند و گاهی چانه‌اش به سینه‌اش رسد، حق تعالی امر فرماید که درهای آسمان را بگشایند و فرشتگان را ندا دهند که نظر کنید که این بنده من، در راه نزدیکی به من چه سختی‌ها می‌کشد در چیزی که بر وی واجب نساخته‌ام به امید سه چیز: یا گناهش را بیامرزم یا توبه روزیش گردانم و یا رزق و روزی او را فراوان کنم. ای فرشتگان شما را گواه می‌گیرم که من همه را بدو عطا کردم».(18)
*سیره علما برای اینکه فرزندانشان را به خواندن نماز شب سوق دهند، چگونه بوده است؟
-با استفاده از تحریک احساس با اسلوب داستانی این کار را انجام می‌دادند، به عنوان نمونه در وصف حالات و سلوک معنوى مرحوم شیخ جعفر کاشف‌الغطاء- از علماى بزرگ قرن سیزدهم - آمده است: شبى براى خواندن نماز شب از خواب بر مى‌خیزد، فرزند جوانش را هم از خواب بیدار مى‌کند و از او مى‌خواهد با هم براى خواندن نماز به حرم مطهر امام على(ع) بروند. پسرش که در آن وقت شب، برخاستن از خواب برایش سخت بود، بهانه مى‌آورد، اما شیخ اصرار مى‌کند که حتماً باید با هم به حرم بروند.
فرزند به ناچار و با اکراه بلند مى‌شود و وضو مى‌گیرد و با پدر به حرم مطهر امام على(ع) مى‌روند. کنار در صحن مطهر که مى‌رسند، مرد فقیرى را مى‌بینند که نشسته و دست به طرف مردم دراز مى‌کند، شیخ جعفر از فرزندش مى‌پرسد: این شخص در این وقت شب اینجا چه مى‌کند؟ براى چه نشسته اینجا؟ پسرش مى‌گوید: براى گدایى از مردم شیخ مى‌گوید: ببین فرزندم! این آدم به خاطر مبلغ اندک، این وقت شب از خواب و آسایش دست شسته و دست به سوى مردم دراز مى‌کند، آیا تو به اندازه او به وعده‌هاى خدا درباره شب زنده‌داران اعتماد ندارى که مى‌فرماید: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(19)؛ هیچ کس نمىداند چه پاداش‌هاى مهمّى که مایه روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده، این پاداش کارهایى است که انجام مىدادند، فرزند جوانش از شنیدن این جمله، به شدت منقلب مى‌شود و در وجودش تحولى پدید مى‌آید، به طورى که تا آخر عمر نماز شب او ترک نشد.(20)
رسیدن به بهشت و رهایی از عذاب و آتش
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «در قیامت پس از آنکه خداوند همه انسان‌ها را جمع کند، منادى ندا مى‌کند و مى‌گوید: پیش آیند کسانى که در نیمه‌هاى شب از بستر خواب دور مى‌شدند و خدا را مى‌خواندند و از خشم و غضبش بیمناک و به رحمتش امیدوار بودند. آن‌گاه جمعى پیش روند و قبل از دیگران به جایگاه‌هاى خود (در بهشت) وارد شوند و بعد از آنان به حساب مردمِ دیگر رسیدگى کنند».(21)
همچنین آن حضرت می‌فرمایند: «در بهشت درختى است که از آن اسب‌هاى ابلق سیاه و سفید با دوبال و با زینهایى از یاقوت بیرون مى آیند. اولیاء خدا بر آنها سوار مى شوند و به هر جاى بهشت بخواهند به پرواز در مى‌آیند. اهل بهشت از خدا مى‌پرسند، خدایا! این بندگان تو چگونه به این مقام و جایگاه رسیده‌اند که ما از آن محروم هستیم. جواب مى‌شنوند: آنها کسانى هستند که در دنیا شب‌ها از بستر خواب بیرون مى‌آمدند و به نماز و راز و نیاز مشغول بودند، در حالى که شما در خواب بودید و روزها که شما مى‌خوردید و مى‌نوشیدید، آنها روزه مى‌گرفتند و همیشه از ترس و شوق من مى‌گریستند».(22)
امام رضا(ع) فرمودند: «بر شما باد نماز شب! هیچ بنده‌ای نیست که در آخر شب از خواب بلند شود و هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت نماز وتر 70 بار استغفار کند، مگر اینکه از عذاب قبر و عذاب آتش جهنم ایمن و پناه داده شود».(23)
*صحبت پایانی...
در پایان بجاست تا سخن مهم علامه طباطبایی را در این‌باره بیاوریم که می‌فرمود: یک روز در مدرسه‌ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی (استاد علامه در اخلاق و عرفان) از آنجا عبور می‌کردند. چون به من رسیدند، دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: ای فرزندم! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، آخرت می‌خواهی نماز شب بخوان!
*پی‌نوشت‌ها:
1-ریاحین الشریعه، ج 3، ص 61.
2- همان، ص 62.
3- همان، ص 61.
4-همان، ص 62.
5-همان
6-بهترین پناهگاه حکایات و داستان‌هاى نماز، ص 99.
7-سجده:17.
8-تفسیر نورالثقلین، ج4، ص 230 و بحارالانوار، ج 8، ص 93.
9-مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج6، ص 337.
10-هود: 114.
11-الکافی، ج3، ص 266.
12-بحارالانوار، ج84، ص155.
13-من لایحضر، ج 1، ص 472.
14-ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، ص 42 و بحارالانوار، ج59، ص 268.
15-بهترین پناهگاه، حکایات و داستان‌های نماز، رحیم کارگر محمدیاری.
16-امالی صدوق، ص 357.
17-خصال، ج2، ص 538.
18-وسائل الشیعه، ج 8، ص 151.
19-سجده:17.
20-بهترین پناهگاه حکایات و داستان‌هاى نماز، ص 102.
21-ارشاد القلوب، ج1، ص 86.
22-همان.
23-عیون الاخبار، ج 2، ص 181.
*در ابتدا درباره تهجد و نماز شب حضرت زینب کبری(س) توضیح می‌دهید؟
-برخی مورخان درباره این بانوی مکرمه می‌نویسند: تهجد و شبزندهداریاش در تمام مدت عمرش ترک نشد»(1)، کسی که در شرایط دشوار کربلا و حتی شب عاشورا و شام عاشورا تهجد و شب زنده‌داری‌اش برقرار بود، حضرت سجاد(ع) درباره این بانو می‌فرمایند: «اِنَّ عَمَّتی زَیْنَب کانَتْ تُؤَدّی صَلَواتِها مِنْ قِیام اَلفَرائِضَ وَ النَّوافِلَ، عِنْدَ مَسیرِنا مِنَ الکُوفَةِ اِلَی الشّامِ، وَ فی بَعْضِ المَنازِل تُصَلّی مِنْ جُلُوسٍ لِشِدَّةِ الجُوعِ وَ الضَّعْفِ مُنْذُ ثَلاثِ لَیالٍ؛ لاَنَّها کانَتْ تَقْسِمُ ما یُصیبُها مِنَ الطَّعامِ عَلَی الاَطْفالِ، لِاَنَّ القَوْمَ کانُوا یَدْفَعُونَ لِکُلِّ واحِدٍ مِنّا رغیفاً واحِداً مِنَ الخُبْزِ فِی الیَوْمِ وَ اللَّیلَة»(2)؛ همانا عمهام زینب همه نمازهای واجب و مستحب خود را در طول مسیر از کوفه به شام ایستاده میخواند و در بعضی از منزلها نشسته نماز خواند و این هم به جهت گرسنگی و ضعف او بود، زیرا سه شب بود که غذایی را که به او می‌دادند میان اطفال تقسیم می‌کرد، چون که آن مردمان (سنگدل) در هر شبانه روز به ما یک قرص نان بیشتر نمیدادند».
بزرگان در جاهاى مختلف اعتراف به این داشته‌اند که در کوشش براى عبادت به اندازه عبادت‌هاى حضرت زینب(س) توفیق نداشته‌اند
در روایت دیگری امام سجاد(ع) می‌فرمایند: «در شب یازدهم محرم، عمهام زینب را دیدم که در جامه نماز نشسته و مشغول عبادت است»(3)؛ یعنی نمازش را نشسته اقامه می‌کنند، «ابن نمای حلی» در کتاب مثیرالاحزان از فاطمه دختر امام حسین(ع) چنین نقل می‌کند: «وَ اَمّا عَمَّتی زَیْنَب فَاِنَّها لَمْ تَزَلْ قائِمَةً فی تِلْکَ اللَّیلَةِ - أی عاشِرَة مِنَ المُحَرّم - فی مِحْرابِها تَسْتَغیثُ اِلی رَبِّها، وَ ما هَدَأَت لَنا عَیْنٌ وَ لاسَکَنَتْ لَنا زَفْرَة»؛ و اما عمهام زینب، پس وی همچنان در آن شب (شام غریبان) در جایگاه عبادت خود ایستاده بود و به درگاه خدای تعالی استغاثه می‌کرد و در آن شب چشم هیچ یک از ما به خواب نرفت و صدای ناله ما قطع نشد».(4)
همچنین نقل شده، هنگامی که امام حسین(ع) در شب عاشورا نزد زینب(س) آمد، از جمله سفارش‌هایی که به او فرمود این بود: «یا اُخْتاه! لا تَنْسِنی فی نافلةِ اللَّیْل»(5)؛ خواهر جان! مرا در نماز شب فراموش نکن، بنابراین یکی از جنبه‌هایی که زندگی حضرت زینب (س) در آن جهت برای ما الگو است، اهتمام بانو به اقامه «نماز شب» است، هر چند که ما هرگز به پای حضرت زینب(س) در این جایگاه نمی‌رسیم، اما باید تلاش کنیم تا در مسیری که آن بانو قدم نهاده اند ما نیز قدم گذاریم.
بزرگان در جاهاى مختلف اعتراف به این داشته‌اند که در کوشش براى عبادت به اندازه عبادت‌هاى حضرت زینب(س) توفیق نداشته‌اند، مرحوم شهید ثالث که در مراتب عبادت و اطاعت کوشش و مداومت بسیار داشته، به یکى از دوستان خود مى‌گوید: «هر چه تلاش مى‌کردم تا شبى را به اندازه حضرت زینب(س) عبادت انجام بدهم، موفق نشدم، عبادت‌هاى آن حضرت از توان و استطاعت من خارج بود»(6)، ما که محب و دوست دار حضرت زینب(س) هستیم، تصمیم بگیرم تا همچون آن بانو به نماز شبمان اهمیت داده و از خدا بخواهیم تا برکات تهجد و نماز شب، روزی ما شود.
*مگر نماز شب چقدر مهم است؟
- همان طوری که می‌دانید نماز شب 11 رکعت است، چهار تا دو رکعت (مثل نماز صبح) به نیت نماز شب و نماز دو رکعتی به نیت «نماز شَفْعْ» و یک نماز یک رکعتی به نیت «نماز وَتْر»، نماز شب از عباداتی است که آثار و برکات بسیاری دارد، به گونه‌ای که قابل شمارش نیست.
در حدیثى از امام صادق(ع) مىخوانیم: «مَا مِنْ حَسَنَةٍ إِلَّا وَ لَهَا ثَوَابٌ مُبَیَّنٌ فِی الْقُرْآنِ إِلَّا صَلَاةَ اللَّیْلِ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ اسْمُهُ لَمْ یُبَیِّنْ ثَوَابَهَا لِعِظَمِ خَطَرِهَا. قال: فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ»(7)؛ هیچ عمل نیکى نیست مگر اینکه ثواب روشنى در قرآن براى آن بیان شده، مگر نماز شب که خداوند بزرگ ثواب آن را روشن نساخته به خاطر اهمیت آن، لذا فرموده است: هیچکس نمىداند چه ثواب‌هایى که مایه روشنایى چشمان است براى آنها نهفته شده است».(8)
*با این اوصافی که اشاره کردید، در روایات به برکات نماز شب هم اشاره شده است؟
-برخی از آثار و برکات نماز شب عبارتند از:
پیشگیری و پاکسازی از گناه
یکی از عباداتی که هم در جهت پیشگیری و هم در جهت پاکسازی از گناه کارساز است، نماز شب است، رسول خدا(ص) در این باره می‌فرمایند: «عَلَیْکُمْ بِقِیَامِ اللَّیْلِ فَإِنَّهَا مَنْهَاةٌ عَنِ الْإِثْمِ»(9)؛ بر شما باد به نماز شب؛ زیرا نماز شب انسان را از گناه باز مى‌دارد»، علاوه بر آن نماز حسنه‌ای است که در دل‌های مؤمنین وارد شده و آثار معصیت و تیرگی‌هایی که دلهایشان از ناحیه سیئات کسب کرده از بین می‌برد، امام صادق(ع) در تفسیر آیه «إِنَّ الْحَسَناتِ یُذْهِبْنَ السَّیِّئاتِ»(10) می‌فرمایند: «صَلَاةُ الْمُؤْمِنِ بِاللَّیْلِ تَذْهَبُ بِمَا عَمِلَ مِنْ ذَنْبٍ بِالنَّهَارِ»(11)؛ نماز شب گناهانی که مؤمن در طول روز مرتکب شده است را از بین می‌برد.
حل مشکلات و گرفتاری‌ها
یکی دیگر از آثار نماز شب، مشکلات و گرفتاری‌ها است. در حدیثی از رسول خدا(ص) آمده است: «ای مردم هیچ کس از شما نیست مگر اینکه مشکلات و گرفتاری‌ها همچون کمربندی او را محاصره کرده است. پس زمانی که دو سوم شب گذشت و یک سوم آن باقی ماند، ملکی بر او وارد می‌شود و به او می‌گوید: ذکر خدا بگو که صبح نزدیک است. پس چنانچه او حرکت کرد و ذکر خدا را گفت، یک گره از گرفتاری‌هایش گشوده می‌شود و اگر او بلند شد و وضو گرفت و داخل نماز شد همه گرفتاری‌ها از او گشوده می‌شود. پس صبح می‌کند در حالی که همچون مردمک چشم (روشن و پاکیزه) شده است».(12)
همچنین امام صادق(ع) فرمودند: «عَلَیْکُمْ بِصَلَاةِ اللَّیْلِ فَإِنَّهَا سُنَّةُ نَبِیِّکُمْ وَ أَدَبُ الصَّالِحِینَ قَبْلَکُمْ وَ مَطْرَدَةُ الدَّاءِ عَنْ أَجْسَادِکُم»(13)؛ بر شما باد به نماز شب خواندن، زیرا سنت پیامبرتان است و روش صالحان قبل از شما بوده و دردها را از جسم شما برطرف می‌کند»، آن حضرت در روایت دیگری می‌فرمایند: «صَلَاةُ اللَّیْلِ تُحَسِّنُ الْوَجْهَ وَ تُحَسِّنُ الْخُلُقَ وَ تُطَیِّبُ الرِّیحَ وَ تُدِرُّ الرِّزْقَ وَ تَقْضِی الدَّیْنَ وَ تَذْهَبُ بِالْهَمِّ»(14)؛ نماز شب انسان را خوش سیما و خوش اخلاق و خوشبو می‌کند، و روزی را زیاد و قرض را ادا می‌کند و غم را می‌برد.
یکی از چیزهایی که در جبهه‌ها به رزمندگان آرامش می‌داد و تحمل مشکلات و سختی‌های جنگ را برای آنها آسان می‌کرد نماز شب بود، کاظم مقدس یکی از رزمندگان جنگ تحمیلی است. او نقل می‌کند در جبهه یکى از شهدا به نام شهید «محمد لطفى» داراى یک ویژگى بسیار جالب بود. او یکى دو ساعت مانده به اذان صبح برمى‌خاست. یک پارچه روى دوشش مى‌انداخت و شبیه چوپانان مى‌شد. او شروع مى‌کرد به خواندن چند بیت شعر و کم کم همه از خواب بیدار مى‌شدند و جهت نماز شب آماده مى‌شدند:
شب خیز که عاشقان به شب راز کنند/گرد در باب دوست پرواز کنند
هر جا که درى بود به شب در بندند/الا که در دوست را به شب باز کنند
آن کس که تو را شناخت، جان را چه کند/فرزند و عیال و خانمان را چه کند
دیوانه کنى هر دو جهانش بخشى/دیوانه تو هر دو جهان را چه کند
بعد از مدتى حسینیه پر از انسان‌هاى عاشق مى‌شد و مى‌دیدى که آنها مشغول نماز شب و عبادت می‌شدند. البته این اقدام شهید لطفى اعتراض هیچ کس را در بر نداشت، بلکه همه خوشحال هم مى‌شدند و خدا را شکر مى‌کردند که در کنار چنین انسان‌هاى مخلصى زندگى مى‌کنند.(15)
به اجابت رسیدن دعا
از دیگر آثار نماز شب استجابت دعا است، امام صادق(ع) می‌فرمایند: «خداوند به حضرت موسی(ع) فرمود: ای پسر عمران!... من بر دوستان خویش آگاهم. آنان هنگامی که شب می‌شود با چشمان دل متوجه من هستند ... عقوبت من در مقابل چشمان آنان متجسم می‌شود. آنان مرا می‌بینند و از روی مشاهده و حضور با من حرف می‌زنند، ای پسر عمران!... و از چشمانت در دل شب به من گریه و اشک هدیه کن (آن هنگام که همه خوابند تو بیدار شو و به ملاقات من بشتاب) و مرا بخواه و صدا بزن که خواهی دید من، هم نزدیک هستم و هم اجابت کننده»(16)، همچنین در روایت دیگری می‌فرمایند: «مَن قَدَّمَ اَربَعینَ رَجُلاً مِن اِخوانِهِ فَدعا لَهُم ثُمَّ دَعا لِنَفسِهِ اُستُجیبَ لَهُ فیهِم وَ فِی نَفسِه»(17)؛ کسی که در قنوت نماز وتر، 40 مؤمن و سپس برای خود دعا کند، خداوند دعاهای وی را مستجاب می‌گرداند.
گشایش درهای آسمان و افزایش روزی
حضرت هادی(ع) در روایتی زیبا می‌فرمایند: «گاه هست که بنده برای نماز شب برخیزد و خواب بر وی غلبه کند، چندان که او را به راست و چپ کشاند و گاهی چانه‌اش به سینه‌اش رسد، حق تعالی امر فرماید که درهای آسمان را بگشایند و فرشتگان را ندا دهند که نظر کنید که این بنده من، در راه نزدیکی به من چه سختی‌ها می‌کشد در چیزی که بر وی واجب نساخته‌ام به امید سه چیز: یا گناهش را بیامرزم یا توبه روزیش گردانم و یا رزق و روزی او را فراوان کنم. ای فرشتگان شما را گواه می‌گیرم که من همه را بدو عطا کردم».(18)
*سیره علما برای اینکه فرزندانشان را به خواندن نماز شب سوق دهند، چگونه بوده است؟
-با استفاده از تحریک احساس با اسلوب داستانی این کار را انجام می‌دادند، به عنوان نمونه در وصف حالات و سلوک معنوى مرحوم شیخ جعفر کاشف‌الغطاء- از علماى بزرگ قرن سیزدهم - آمده است: شبى براى خواندن نماز شب از خواب بر مى‌خیزد، فرزند جوانش را هم از خواب بیدار مى‌کند و از او مى‌خواهد با هم براى خواندن نماز به حرم مطهر امام على(ع) بروند. پسرش که در آن وقت شب، برخاستن از خواب برایش سخت بود، بهانه مى‌آورد، اما شیخ اصرار مى‌کند که حتماً باید با هم به حرم بروند.
فرزند به ناچار و با اکراه بلند مى‌شود و وضو مى‌گیرد و با پدر به حرم مطهر امام على(ع) مى‌روند. کنار در صحن مطهر که مى‌رسند، مرد فقیرى را مى‌بینند که نشسته و دست به طرف مردم دراز مى‌کند، شیخ جعفر از فرزندش مى‌پرسد: این شخص در این وقت شب اینجا چه مى‌کند؟ براى چه نشسته اینجا؟ پسرش مى‌گوید: براى گدایى از مردم شیخ مى‌گوید: ببین فرزندم! این آدم به خاطر مبلغ اندک، این وقت شب از خواب و آسایش دست شسته و دست به سوى مردم دراز مى‌کند، آیا تو به اندازه او به وعده‌هاى خدا درباره شب زنده‌داران اعتماد ندارى که مى‌فرماید: «فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِیَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَعْمَلُونَ»(19)؛ هیچ کس نمىداند چه پاداش‌هاى مهمّى که مایه روشنى چشمهاست براى آنها نهفته شده، این پاداش کارهایى است که انجام مىدادند، فرزند جوانش از شنیدن این جمله، به شدت منقلب مى‌شود و در وجودش تحولى پدید مى‌آید، به طورى که تا آخر عمر نماز شب او ترک نشد.(20)
رسیدن به بهشت و رهایی از عذاب و آتش
رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «در قیامت پس از آنکه خداوند همه انسان‌ها را جمع کند، منادى ندا مى‌کند و مى‌گوید: پیش آیند کسانى که در نیمه‌هاى شب از بستر خواب دور مى‌شدند و خدا را مى‌خواندند و از خشم و غضبش بیمناک و به رحمتش امیدوار بودند. آن‌گاه جمعى پیش روند و قبل از دیگران به جایگاه‌هاى خود (در بهشت) وارد شوند و بعد از آنان به حساب مردمِ دیگر رسیدگى کنند».(21)
همچنین آن حضرت می‌فرمایند: «در بهشت درختى است که از آن اسب‌هاى ابلق سیاه و سفید با دوبال و با زینهایى از یاقوت بیرون مى آیند. اولیاء خدا بر آنها سوار مى شوند و به هر جاى بهشت بخواهند به پرواز در مى‌آیند. اهل بهشت از خدا مى‌پرسند، خدایا! این بندگان تو چگونه به این مقام و جایگاه رسیده‌اند که ما از آن محروم هستیم. جواب مى‌شنوند: آنها کسانى هستند که در دنیا شب‌ها از بستر خواب بیرون مى‌آمدند و به نماز و راز و نیاز مشغول بودند، در حالى که شما در خواب بودید و روزها که شما مى‌خوردید و مى‌نوشیدید، آنها روزه مى‌گرفتند و همیشه از ترس و شوق من مى‌گریستند».(22)
امام رضا(ع) فرمودند: «بر شما باد نماز شب! هیچ بنده‌ای نیست که در آخر شب از خواب بلند شود و هشت رکعت نماز شب و دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر بخواند و در قنوت نماز وتر 70 بار استغفار کند، مگر اینکه از عذاب قبر و عذاب آتش جهنم ایمن و پناه داده شود».(23)
*صحبت پایانی...
در پایان بجاست تا سخن مهم علامه طباطبایی را در این‌باره بیاوریم که می‌فرمود: یک روز در مدرسه‌ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی (استاد علامه در اخلاق و عرفان) از آنجا عبور می‌کردند. چون به من رسیدند، دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: ای فرزندم! دنیا می‌خواهی نماز شب بخوان، آخرت می‌خواهی نماز شب بخوان!
*پی‌نوشت‌ها:
1-ریاحین الشریعه، ج 3، ص 61.
2- همان، ص 62.
3- همان، ص 61.
4-همان، ص 62.
5-همان
6-بهترین پناهگاه حکایات و داستان‌هاى نماز، ص 99.
7-سجده:17.
8-تفسیر نورالثقلین، ج4، ص 230 و بحارالانوار، ج 8، ص 93.
9-مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج6، ص 337.
10-هود: 114.
11-الکافی، ج3، ص 266.
12-بحارالانوار، ج84، ص155.
13-من لایحضر، ج 1، ص 472.
14-ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، ص 42 و بحارالانوار، ج59، ص 268.
15-بهترین پناهگاه، حکایات و داستان‌های نماز، رحیم کارگر محمدیاری.
16-امالی صدوق، ص 357.
17-خصال، ج2، ص 538.
18-وسائل الشیعه، ج 8، ص 151.
19-سجده:17.
20-بهترین پناهگاه حکایات و داستان‌هاى نماز، ص 102.
21-ارشاد القلوب، ج1، ص 86.
22-همان.
23-عیون الاخبار، ج 2، ص 181.
