«عملیات والفجر3» از جمله عملیات‌هایی است که در قالب عملیاتهای محدود و به منظور جلوگیری از ایجاد رکورد جنگ و در ادامه عملیاتهای مسلم ابن عقیل، محرم، والفجر مقدماتی و والفجرهای 1 و 2 طراحی و اجرا شد.
به گزارش شهدای ایران، ویژگی عملیاتهای محدود این بود که توانستند تا حدی دشمن را سرگرم کنند تا در سایه آن عملیات بزرگ رزمندگان اسلام در اسفندماه سال 1362 به نام «خیبر» در هور العظیم اجرا شود.
**سابقه نظامی منطقه و نحوه اشغال مهران
قبل از هجوم سراسری ارتش عراق به سرزمین ایران اسلامی، از فروردین 1359 به طور متناوب شهر مهران و حومه آن با خمپاره و توپخانه هدف حمله قرار می‌گرفت. در آن هنگام شهر مهران و 15 روستای اطراف آن حدود 176 هزار نفر جمعیت داشت اما پس از مداومت و شدت نسبی حملات دشمن، از اردیبهشت 1359 تخلیه شهر به تدریج شروع شد. به مرور زمان به دلیل خالی شدن شهر از سکنه و تحرکات نیروهای دشمن در نقاط مختلف مرز، واحدهایی از تیپ اسلام‌آباد (ارتش) برای حفظ و تأمین منطقه اعزام شدند.
پس از استقرار نیروهای تیپ اسلام‌آباد در خط مرزی این منطقه و اجرای آتش متقابل (هر چند ضعیف) علیه دشمن، آتش عراق قطع شد و مردم به شهر بازگشتند. بعد از مدتی تیپ 84 خرم‌آباد جایگزین یگان قبلی در منطقه شد. مدتی از استقرار این یگان نگذشته بود که آتش دشمن مجدداً آغاز شد و به‌تدریج به آتش دو طرفه مبدل شد.
20 شهریور سال 1359، ارتش عراق «میمک» را اشغال کرد و هم‌زمان شهر مهران را زیر آتش توپخانه قرار داد و به تدریج آتش خود را تشدید کرد. هفت روز بعد، دشمن یک درگیری در پاسگاه‌های «زالوآب» و «رضاآباد» ایجاد کرد و نهایتاً عقب رفت اما مجدداً در 29 شهریور همان سال یک ستون نظامی از نیروهای دشمن که از طرف شهر «زرباطیه» به طرف «پاسگاه دراجی» و ارتفاعات 303 حرکت کرده بودند، در این منطقه مستقر شدند. هم‌زمان با هجوم سراسری در روز 31 شهیورماه سال 1359 نیروهای عراق از چند محور به خاک جمهوری اسلامی حمله کردند و ضمن درگیری و تصرف پاسگاه‌های بهرام‌آباد و فرخ‌آباد، به طرف شهر حرکت کردند. نیروهای نظامی خودی نیز با به جای گذاشتن تجهیزات خود عقب‌نشینی کردند.
ارتش عراق در ادامه حملات خود، 12 مهرماه سال59 در حالی‌که تعدادی از مردم هنوز در مهران بودند وارد این شهر شد. سرانجام نیروهای عراقی ارتفاعات شمالی (کوه‌گچ، زالوآب، کولک، زیل) و ارتفاعات جنوبی (قلاویزان، حمرین) و ارتفاعات شرقی (چکه‌موسی، چکه‌قمر، گره‌بور) و شهر مهران را تصرف کرد و در مستقر شدند.
بعد از آزادی خرمشهر، ارتش عراق از بیشتر مناطق اشغالی باقی‌مانده عملیات بیت‌المقدس و نیز شهر مهران و ارتفاعات مزبور عقب‌نشینی کرد و روی ارتفاعات شمالی و جنوبی شهر مهران در داخل خاک ایران مستقر شد.
بدین ترتیب اولین اشغال مهران پایان یافت، اما این منطقه همچنان زیر دید و تیر دشمن بود و شهر وضع عادی نداشت و در حالی که تقریباً به طور مداوم آماج آتش خمپاره عراقی‌ها بود، از برخی منازل حومه آن به عنوان پایگاه‌های تدارکاتی و پشتیبانی دیگر مقرهای نظامی استفاده می‌شد.
**موقعیت منطقه
در منطقه دشت مهران، دو رشته ارتفاعات وجود دارد: در شمال، ارتفاعات زالوآب و «کانی سخت» و «نمه کلان‌بو» است که قسمت عمده آن در خاک ایران قرار دارد و در جنوب، ارتفاعات « قلاویزان » واقع است که مرز ایران عراق را مشخص می‌سازد . بین دو ارتفاع یاد شده، دشت مهران و « دشت ورمهراز » و « زرباطیه » عراق واقع است. در قسمتی از ارتفاعات زالوآب و کانی سخت، مرز مشترک ایران و عراق قرار دارد که در سمت غربی آن، ارتفاعات نمه‌کلان‌بو، با قللی بیش از 200 و کمتر از 400 متر ارتفاع واقع است. همچنین ارتفاعات زالوآب که دارای تپه‌هایی به ارتفاع 340 ، 325 ، 343 و 310 است، در سمت شرق « نمه‌کلان‌بو » قرار دارد که مهمترین ارتفاع آن معروف به کله‌قندی دارای 363 متر ارتفاع است.
**طرح مانور
با توجه به مختصات جغرافیائی منطقه و اهمیت استراتژیک آن، عملیات به ترتیب در سه محور زالوآب و نمه‌کلان‌بو، دشت مهران و قلاویزان، به منظور تأمین اهداف از پیش تعیین شده طراحی شد. در این عملیات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی با استعداد یک تیپ زرهی ( که در خط داشت) و یک گردان نیروی پیاده و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به استعداد سه لشکر، دو تیپ ، یک تیپ منهای پیاده و یک تیپ زرهی به صورت ادغامی وارد عمل شدند.
**شرح عملیات
عملیات ساعت11 هفتم مردادماه سال 1362 با رمز « یا فاطمه‌الزهرا( س )» آغاز شد. محور شمالی عملیات قبلاً جاده 490 با غافلگیری تا پشت نمه کلان‌بو کشیده شده بود و تعدادی قاطر جهت ترابری یکروزه تا تکمیل جاده منظور شده بود.
با شروع عملیات در این محور، شب اول ارتفاعات نمه کلان‌بو تصرف و تأمین شد و برای شب دوم جاده 490 ( که در رابطه با عقبه نیروهای خودی نقشی تعیین کننده و سرنوشت‌ساز داشت ) با ماشین‌آلات مهندسی، کامل شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
در محور میانی ( دشت مهران ) از پاسگاه دوراجی تا فرخ‌آباد، با پشت سر گذاردن جاده مهران ایلام ، هدفها تأمین شد و سپس جهت پدافند خاکریز احداث شد. ضمناً 60 تن از نیروهای عراقی نیز به اسارت درآمدند.
در محور جنوبی علیرغم موفقیت‌های چشمگیر اولیه، از آنجا که فرصت لازم برای احداث خاکریز از یال قلاویزان به سمت فیروآباد ( در دشت مهران ) و از آنجا به فرخ‌آباد بدست نیامد، لذا اهداف این محور به طور صددرصد تأمین نشد.
در محور شمالی با توجه به اهمیت ارتفاعات زالوآب و کله‌قندی ( که دومی مسلط بر تنگه میان تنگ است)، علیرغم اینکه کله‌قندی در محاصره نیروهای خودی قرار داشت،دشمن تلاش فراوان می‌کرد که به هر نحو که ممکن است کله‌قندی را از محاصره خارج کرده و بر روی آن استقرار یابد. بدین منظور دشمن نزدیک یک هفته به وسیله هلیکوپتر به نیروهای تحت محاصره خود با اسلینگ آذوقه و کمک می‌رساند.
از سوی دیگر سعی وافر داشت که خط خودی را در دوراجی شکسته، با جناح چپ الحاق کند تا بدین وسیله صرف‌نظر از شکسته شدن محاصره کله‌قندی ، با محاصره نمه‌کلان‌بو، تمامی موقعیت جناح شمالی عملیات را متزلزل کند و پس از آن محور میانی را از دشت مهران پس بزند. بر این اساس و با توجه به روند حرکت‌های دشمن، در محور « دوراجی » و « نمه کلان‌بو »، مقاومت چشمگیری به عمل آمد.
از سوی دیگر، دشمن یک گردان از نیروهای پیاده خود را به یکی از شیارهای پشت ارتفاعات منتقل کرده بود تا شب را در آنجا استراحت کنند و صبح با آغاز روشنائی هوا پاتک خود را با رعایت غافلگیری انجام دهند. در این میان، نیروهای شناسائی ایران به طور غیرمنتظره با حضور نیروهای عراقی در داخل شیار مواجه می‌شوند که بلافاصله موضوع به اطلاع یکی از یگان‌های سپاه می‌رسد و شیارها زیر آتش شدید خمپاره قرار می‌گیرد که در نتیجه، از نیروهای دشمن جز تعدادی انگشت شمار، جان سالم بدر نبرده و بقیه در داخل شیار به هلاکت می‌رسند.
نظر به اینکه مقاومت نیروهای دشمن در کله‌قندی نقشی مؤثر در امیدواری دشمن جهت انجام پاتک داشت، لذا پس از گذشت 11 شب از محاصره نیروهای دشمن، حاج همت فرمانده لشکر 27 محمد رسول‌الله(ص)، به منظور درهم کوبیدن مقاومت دشمن با نیروهای تحت فرماندهی خود اعزام شد و در همان شب بلافاصله وارد عمل شد و بدین شکل زائده حاصله از حضور دشمن پاکسازی شد.
فرمانده دشمن در کله‌قندی، سرهنگ «جاسم یعقوب» بود که در هنگام اسارت جراحات متعددی برداشته بود و در حین انتقال به خطوط پشت جبهه به هلاکت رسید.
**نتایج عملیات والفجر 3
آزادسازی جاده ایلام مهران دهلران، آزادسازی ارتفاعات زالوآب و نمه کلان‌بو، آزادسازی دشت مهران،
برقراری ارتباط جبهه‌های میانی و جنوبی از طریق دو جاده ایلام مهران دهلران.
** خسارات وارده به دشمن و نیز غنائم بدست آمده به شرح زیر بود:
سقوط یک فروند هواپیمای جنگی،سه فروند هلیکوپتر، 10 انبار مهمات،سه دستگاه لودر و بلدوزر، 16 قبضه خمپاره‌انداز، 60 قبضه تیربار،33 دستگاه خودرو. همچنین بیش از 70 دستگاه تانک و نفربر از دشمن منهدم شد.
در میان غنائم 15 دستگاه خودرو، پنج دستگاه لودر و بلدوزر، 16قبضه خمپاره‌انداز، سه دستگاه تانک، بیش از 1800 قبضه تیربار، بیش از 51 قبضه خمپاره 80 و 120 و مقادیر قابل توجهی سلاح و تجهیزات انفرادی به چشم می‌خورد.
هنگام کمک‌رسانی دشمن به ارتفاعات زالوآب نیز -با هلیکوپتر صورت گرفت مقدار زیادی غنائم بدست آمد، همچنین 5000 نفر از نیروهای دشمن کشته و زخمی شده و 509 نفر به اسارت درآمدند.
*ایسنا
**سابقه نظامی منطقه و نحوه اشغال مهران
قبل از هجوم سراسری ارتش عراق به سرزمین ایران اسلامی، از فروردین 1359 به طور متناوب شهر مهران و حومه آن با خمپاره و توپخانه هدف حمله قرار می‌گرفت. در آن هنگام شهر مهران و 15 روستای اطراف آن حدود 176 هزار نفر جمعیت داشت اما پس از مداومت و شدت نسبی حملات دشمن، از اردیبهشت 1359 تخلیه شهر به تدریج شروع شد. به مرور زمان به دلیل خالی شدن شهر از سکنه و تحرکات نیروهای دشمن در نقاط مختلف مرز، واحدهایی از تیپ اسلام‌آباد (ارتش) برای حفظ و تأمین منطقه اعزام شدند.
پس از استقرار نیروهای تیپ اسلام‌آباد در خط مرزی این منطقه و اجرای آتش متقابل (هر چند ضعیف) علیه دشمن، آتش عراق قطع شد و مردم به شهر بازگشتند. بعد از مدتی تیپ 84 خرم‌آباد جایگزین یگان قبلی در منطقه شد. مدتی از استقرار این یگان نگذشته بود که آتش دشمن مجدداً آغاز شد و به‌تدریج به آتش دو طرفه مبدل شد.
20 شهریور سال 1359، ارتش عراق «میمک» را اشغال کرد و هم‌زمان شهر مهران را زیر آتش توپخانه قرار داد و به تدریج آتش خود را تشدید کرد. هفت روز بعد، دشمن یک درگیری در پاسگاه‌های «زالوآب» و «رضاآباد» ایجاد کرد و نهایتاً عقب رفت اما مجدداً در 29 شهریور همان سال یک ستون نظامی از نیروهای دشمن که از طرف شهر «زرباطیه» به طرف «پاسگاه دراجی» و ارتفاعات 303 حرکت کرده بودند، در این منطقه مستقر شدند. هم‌زمان با هجوم سراسری در روز 31 شهیورماه سال 1359 نیروهای عراق از چند محور به خاک جمهوری اسلامی حمله کردند و ضمن درگیری و تصرف پاسگاه‌های بهرام‌آباد و فرخ‌آباد، به طرف شهر حرکت کردند. نیروهای نظامی خودی نیز با به جای گذاشتن تجهیزات خود عقب‌نشینی کردند.
ارتش عراق در ادامه حملات خود، 12 مهرماه سال59 در حالی‌که تعدادی از مردم هنوز در مهران بودند وارد این شهر شد. سرانجام نیروهای عراقی ارتفاعات شمالی (کوه‌گچ، زالوآب، کولک، زیل) و ارتفاعات جنوبی (قلاویزان، حمرین) و ارتفاعات شرقی (چکه‌موسی، چکه‌قمر، گره‌بور) و شهر مهران را تصرف کرد و در مستقر شدند.
بعد از آزادی خرمشهر، ارتش عراق از بیشتر مناطق اشغالی باقی‌مانده عملیات بیت‌المقدس و نیز شهر مهران و ارتفاعات مزبور عقب‌نشینی کرد و روی ارتفاعات شمالی و جنوبی شهر مهران در داخل خاک ایران مستقر شد.
بدین ترتیب اولین اشغال مهران پایان یافت، اما این منطقه همچنان زیر دید و تیر دشمن بود و شهر وضع عادی نداشت و در حالی که تقریباً به طور مداوم آماج آتش خمپاره عراقی‌ها بود، از برخی منازل حومه آن به عنوان پایگاه‌های تدارکاتی و پشتیبانی دیگر مقرهای نظامی استفاده می‌شد.
**موقعیت منطقه
در منطقه دشت مهران، دو رشته ارتفاعات وجود دارد: در شمال، ارتفاعات زالوآب و «کانی سخت» و «نمه کلان‌بو» است که قسمت عمده آن در خاک ایران قرار دارد و در جنوب، ارتفاعات « قلاویزان » واقع است که مرز ایران عراق را مشخص می‌سازد . بین دو ارتفاع یاد شده، دشت مهران و « دشت ورمهراز » و « زرباطیه » عراق واقع است. در قسمتی از ارتفاعات زالوآب و کانی سخت، مرز مشترک ایران و عراق قرار دارد که در سمت غربی آن، ارتفاعات نمه‌کلان‌بو، با قللی بیش از 200 و کمتر از 400 متر ارتفاع واقع است. همچنین ارتفاعات زالوآب که دارای تپه‌هایی به ارتفاع 340 ، 325 ، 343 و 310 است، در سمت شرق « نمه‌کلان‌بو » قرار دارد که مهمترین ارتفاع آن معروف به کله‌قندی دارای 363 متر ارتفاع است.
**طرح مانور
با توجه به مختصات جغرافیائی منطقه و اهمیت استراتژیک آن، عملیات به ترتیب در سه محور زالوآب و نمه‌کلان‌بو، دشت مهران و قلاویزان، به منظور تأمین اهداف از پیش تعیین شده طراحی شد. در این عملیات نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی با استعداد یک تیپ زرهی ( که در خط داشت) و یک گردان نیروی پیاده و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به استعداد سه لشکر، دو تیپ ، یک تیپ منهای پیاده و یک تیپ زرهی به صورت ادغامی وارد عمل شدند.
**شرح عملیات
عملیات ساعت11 هفتم مردادماه سال 1362 با رمز « یا فاطمه‌الزهرا( س )» آغاز شد. محور شمالی عملیات قبلاً جاده 490 با غافلگیری تا پشت نمه کلان‌بو کشیده شده بود و تعدادی قاطر جهت ترابری یکروزه تا تکمیل جاده منظور شده بود.
با شروع عملیات در این محور، شب اول ارتفاعات نمه کلان‌بو تصرف و تأمین شد و برای شب دوم جاده 490 ( که در رابطه با عقبه نیروهای خودی نقشی تعیین کننده و سرنوشت‌ساز داشت ) با ماشین‌آلات مهندسی، کامل شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
در محور میانی ( دشت مهران ) از پاسگاه دوراجی تا فرخ‌آباد، با پشت سر گذاردن جاده مهران ایلام ، هدفها تأمین شد و سپس جهت پدافند خاکریز احداث شد. ضمناً 60 تن از نیروهای عراقی نیز به اسارت درآمدند.
در محور جنوبی علیرغم موفقیت‌های چشمگیر اولیه، از آنجا که فرصت لازم برای احداث خاکریز از یال قلاویزان به سمت فیروآباد ( در دشت مهران ) و از آنجا به فرخ‌آباد بدست نیامد، لذا اهداف این محور به طور صددرصد تأمین نشد.
در محور شمالی با توجه به اهمیت ارتفاعات زالوآب و کله‌قندی ( که دومی مسلط بر تنگه میان تنگ است)، علیرغم اینکه کله‌قندی در محاصره نیروهای خودی قرار داشت،دشمن تلاش فراوان می‌کرد که به هر نحو که ممکن است کله‌قندی را از محاصره خارج کرده و بر روی آن استقرار یابد. بدین منظور دشمن نزدیک یک هفته به وسیله هلیکوپتر به نیروهای تحت محاصره خود با اسلینگ آذوقه و کمک می‌رساند.
از سوی دیگر سعی وافر داشت که خط خودی را در دوراجی شکسته، با جناح چپ الحاق کند تا بدین وسیله صرف‌نظر از شکسته شدن محاصره کله‌قندی ، با محاصره نمه‌کلان‌بو، تمامی موقعیت جناح شمالی عملیات را متزلزل کند و پس از آن محور میانی را از دشت مهران پس بزند. بر این اساس و با توجه به روند حرکت‌های دشمن، در محور « دوراجی » و « نمه کلان‌بو »، مقاومت چشمگیری به عمل آمد.
از سوی دیگر، دشمن یک گردان از نیروهای پیاده خود را به یکی از شیارهای پشت ارتفاعات منتقل کرده بود تا شب را در آنجا استراحت کنند و صبح با آغاز روشنائی هوا پاتک خود را با رعایت غافلگیری انجام دهند. در این میان، نیروهای شناسائی ایران به طور غیرمنتظره با حضور نیروهای عراقی در داخل شیار مواجه می‌شوند که بلافاصله موضوع به اطلاع یکی از یگان‌های سپاه می‌رسد و شیارها زیر آتش شدید خمپاره قرار می‌گیرد که در نتیجه، از نیروهای دشمن جز تعدادی انگشت شمار، جان سالم بدر نبرده و بقیه در داخل شیار به هلاکت می‌رسند.
نظر به اینکه مقاومت نیروهای دشمن در کله‌قندی نقشی مؤثر در امیدواری دشمن جهت انجام پاتک داشت، لذا پس از گذشت 11 شب از محاصره نیروهای دشمن، حاج همت فرمانده لشکر 27 محمد رسول‌الله(ص)، به منظور درهم کوبیدن مقاومت دشمن با نیروهای تحت فرماندهی خود اعزام شد و در همان شب بلافاصله وارد عمل شد و بدین شکل زائده حاصله از حضور دشمن پاکسازی شد.
فرمانده دشمن در کله‌قندی، سرهنگ «جاسم یعقوب» بود که در هنگام اسارت جراحات متعددی برداشته بود و در حین انتقال به خطوط پشت جبهه به هلاکت رسید.
**نتایج عملیات والفجر 3
آزادسازی جاده ایلام مهران دهلران، آزادسازی ارتفاعات زالوآب و نمه کلان‌بو، آزادسازی دشت مهران،
برقراری ارتباط جبهه‌های میانی و جنوبی از طریق دو جاده ایلام مهران دهلران.
** خسارات وارده به دشمن و نیز غنائم بدست آمده به شرح زیر بود:
سقوط یک فروند هواپیمای جنگی،سه فروند هلیکوپتر، 10 انبار مهمات،سه دستگاه لودر و بلدوزر، 16 قبضه خمپاره‌انداز، 60 قبضه تیربار،33 دستگاه خودرو. همچنین بیش از 70 دستگاه تانک و نفربر از دشمن منهدم شد.
در میان غنائم 15 دستگاه خودرو، پنج دستگاه لودر و بلدوزر، 16قبضه خمپاره‌انداز، سه دستگاه تانک، بیش از 1800 قبضه تیربار، بیش از 51 قبضه خمپاره 80 و 120 و مقادیر قابل توجهی سلاح و تجهیزات انفرادی به چشم می‌خورد.
هنگام کمک‌رسانی دشمن به ارتفاعات زالوآب نیز -با هلیکوپتر صورت گرفت مقدار زیادی غنائم بدست آمد، همچنین 5000 نفر از نیروهای دشمن کشته و زخمی شده و 509 نفر به اسارت درآمدند.
*ایسنا
