در آن سخنرانیها راجع به توحید، امامت، ولایت، نبوّت و سایر مباحث اساسى بحث شده که الآن هم آنها را تأیید مى‌کنم. اینها پایه‌هاى فکرى براى ایجاد یک نظام اسلامى بود؛ اگرچه آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامى شش ـ هفت سال دیگر محقّق شود.
به گزارش گروه فرهنگی پایگاه خبری شهدای ایران ؛ چهل سال گذشته است، چهل سال... گوهری بس گرانبها و عزیز، در اطرافمان بوده، اما از آن غافل و از برکتش محروم بودیم. گوهری درخشان از دریای زلال قرآن حکیم، گوهری نورانی از جنس کتاب نور، چهل سال خاک خورد و فقدانش، مردم تشنة معارف قرآن و اهلبیت را آزار داد. گوهری بی مثل ومانند بهنام «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن».
روزهای آخر تابستان 1353، امام جماعت مسجد کوچک و نیمه‌کاره امام حسن مجتبی، در انتهای بازار سرشور مشهد، با شروع ماه رمضان، برنامة جدیدی برای مسجد میریزد. سیّدعلی خامنهایِ سی و پنج ساله، با آن قد رشید و چشمان نافذش، بنا می‌کند که هر روز ِماه مبارک، بعد از نماز ظهر و عصر، قرآن به دست، پشت تریبون بایستد، و یک ساعت، با حرارت سخنرانی کند، با موضوع «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن».
با شروع جلسات، شهر مشهد به‌هم میریزد. در آخرین روزهای تابستان، وقت نماز ظهر، که معمولاً شهر خلوت می‌شود و مردم به استراحتی چند ساعته تن می‌دهند، در گوشه‌ای از شهر، جنب و جوشی عجیب برپاست. مردم، از پیر و جوان و زن و مرد، از راههای دور و نزدیک، در هوای گرم ظهرها، با زبان‌های خشک روزهدار، در حرکتند به سمت مسجد کوچک و نیمه‌کارة امام حسن. همه مشتاقانه خود را به این مسجد کوچک و نیمه‌کاره میرسانند تا از سفرة پربرکت معارفی که سیّد جوان در بهترین ماه خدا برایشان پهن کرده است، بهره‌ها ببرند و تشنگی‌هایشان را فرو بنشانند.
هر روز به تعداد مستمعان این روحانی جوان اضافه و مجلسش شلوغ‌تر می‌شود. حتی دیگر در گاراژ بسیار بزرگ پشت مسجد هم جایی برای نشستن پیدا نمی‌شود. چشم که می‌گردانی، می‌بینی از همه قشری هم پای منبرش، پای کلاس درسش نشسته‌اند: طلبه، دانشجو، دانش‌آموز، کاسب، اهل محل، دختر، پسر؛ و اکثراً هم جوان.
در جلسة سیّدعلی آقای خامنه‌ای، همه چیز نو و جدید است. قبل از شروع جلسه، به هر نفر برگ‌های کپی‌شده می‌دهند که در آن خلاصه‌ای از مباحث جلسه نوشته شده. سخنران، برخلاف معمول، روی منبر نمی‌نشیند؛ پشت تریبون می‌ایستد و هر روز، با زبان روزه، بیش از یک ساعت، با حرارت و صدای بلند صحبت می‌کند. بعد از سخنرانی، یک قاری قرآن، در جایگاهی که روی منبر برایش آماده کرده‌اند، می‌نشیند و آیاتِ مطرح شده در آن جلسه را با صوت و لحن زیبا قرائت می‌کند. جلسة سخنرانیِ مسجد، بیشتر به یک کلاسِ آموزشی شباهت دارد تا یک جلسة سخنرانی ِمعمولی.
سالها، سالهای خفقان و استبداد و دیکتاتوری رژیم پهلوی، سالهای سیاه شکنجه و کشتنِ زیر شکنجه است. در این سالهای تاریک ـ که امام خمینی را تبعید کرده‌اند ـ در هیچ محفل دینی‌ای، نمی‌شود کوچکترین حرف یا حتی اشارهای به موضوعات حساسِ رژیم طاغوت کرد. ساواک در اوج اقتدار است و همه جا جاسوس دارد. خواندن آیاتِ مربوط به جهاد و مبارزه جرم است و اگر سخنرانی، در آیه‌ای نام بنی‌اسرائیل را بیاورد و اشارهای به اسرائیل بکند، مجلسش تعطیل و خودش زندانی می شود. بااین همه، روحانی جوان ِمسجد امام حسن، به سن جوانی، پیر مبارزه است. این شاگرد مکتب امام رضا می داند چطور سخنرانی کند و جلسه را اداره بکند که گرفتار گرگ های هار ساواک نشود. او در نهایت کیاست و درایت، معبری باز می کند برای رساندن نورِ کلام خدا، به امت دور مانده از قرآن.
آقای خامنه‌ای با دقت و زیرکی تمام، مجموعة اعتقادات و عقاید اسلامی را از زبان، قرآن طوری بیان می کند که مردم علاوه بر ساختن دوبارة اعتقادات خود بر اساس معارف قرآن، به فکر ایجاد کردن جامعة اسلامی نیز می افتند! سیّد جوان، مباحثش را از ایمان شروع کرده، به توحید رسانده، و بعد با مطرح کردن نبوت و ولایت ـ و با تمام شدن ماه رمضان ـ این دورة اعتقادی ناب و بی نظیر را به پایان می رساند. سیّد جوان در این جلسات توانست با کاشتن بذر ِایمان آگاهانه در قلب و جان جوانان مشهد، آنان را با قرآن آشتی دهد. و قرآن عزیز را از غربتِ طاقچه ها و سفره های عقد و مجالس ختم، درآورده و در اختیار جوانان بگذارد.
سالهای سال، عده ای که فهم درستی از دین نداشتند، با افکار خشک خود مردم را به بهانه ها و معاذیر مختلف از قرآن دور نگه داشته بودند که مثلاً فهم قرآن کار مردم عادی نیست و فقط قرآن را باید به امید ثوابش خواند و این حرفها. حرفهایی که حکومتها از آن استقبال می کردند. اما سیّدعلی آقای خامنه‌ای اینها را یا توطئة دشمن می دانست یا کج‌فهمی‌های خواص.
خودش مجذوب قرآن بود، عاشق قرآن بود، فدایی قرآن بود، و کمر بسته بود که مهجوریت قرآن را از بین ببرد. یکّه و تنها، با قامتی رشید، با کلامی گرم و گیرا، قرآن به دست می گرفت، پشت تریبون می ایستاد، و تمام وجودش را وقف کلمات الهی می کرد. می خواست اندیشة ناب اسلامی را دوباره، از دل ناب‌ترین متن الهی احیا کند و قرآن را به قلب و عمل مردم ِمسلمان بازگرداند. او بر سر طاغوت‌هایی که بنایشان محو کامل محتوای معجزة ابدی خاتم پیغمبران و محدود کردن آن به جلدی و اوراقی بود، اینچنین فریاد میزد که:
«واى به حال آنهایى که مردم را از قرآن دور مى کنند، از قرآن مى رَمانند، به بهانه ها و معاذیر گوناگون، نمى گذارند مردم قرآن را باز کنند به قصد فهمیدن، وای به حالشان! و شما بدانید برادران و خواهران، که امروز سر و کار ما با قرآن است. همانطوری که پیغمبر خدا فرموده است: «فَاِذَا التَبَسَت عَلَیکُمُ الفِتَنُ کَقِطَعِ اللَّیلِ المُظلِمِ فَعَلَیکُم بِالقُرآنِ» آن روزى که فتنه ها مثل پاره هاى شب سیاه بر زندگى شما سایه بیفکند، بر شما باد به قرآن. کِى است آن روز؟ فتنه هاى تاریکِ مثل شب را نمى بینیم؟ راههاى عوضى را درمقابل چشم هاى نابینا و نزدیک‌بینمان مشاهده نمى کنیم؟ دزدان و غولها و راهزنها را از هرسویى و به هرشکلى، چشم بینا نمى بیند؟ پس کِى باید به قرآن رجوع کرد؟ برای کِى است؟ برای وقتىکه امام زمان صلوات الله علیه بیاید؟ او که خودش قرآن ناطق است؛ امروز روزىست که به قرآن مراجعه باید بکنیم.»
سرانجام، چند ماه پس از پایان یافتن جلسات طرح کلی در مسجد امام حسن، و پیرو جلسات شرح نه جالبلاغه، سیّدعلی آقای خامنه‌ای دستگیر شده و راهی پایتختِ ستم می‌شود؛ راهیِ یکی از مخوفترین شکنجهگاههای آن روزِ دنیا: «کمیتة مشترک ضد خرابکاری».
حالا چهل سال از آن ماه رمضانِ فراموش نشدنی گذشته است و در این چهل سال، آن دریای معارف قرآنی، فقط در سینة همان چند هزار مستمع مشهدی باقی ماند و باقیِ تشنگان از آن بی بهره بودند. چهل سال، از آن معارفِ ناب قرآنی، فقط خبری مانده بود و نشانی ـ آنقدر که از بودنش مطمئن شویم ـ کتابچهای بهنام «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن».
آری! چهل سال دیر شد و از دست رفت. اما باز هم این سجدة شکر دارد که بالاخره بعد از گذشت این همه سال، گرد و غبار از این گنجینه برگرفته شد و آن گوهر نورانی، شاداب و پر نشاط، سر برآورد و جلوه‌گر شد. الحمدلله...
قدمت چهل ساله، وقار و جذبه‌اش را بالا برده، و تازگی و جوانی، از هر کلمه‌اش میبارد. آغوش باز کنیم برای این مهمانِ عزیز چهل سال در راه مانده. گنجینة «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» از دل سالهای تاریک و سیاه و سراسر خفقان، برای امروز و فردا و فرداها، رسیده است تا قلبها را روشن کند. دریغ از سالهایی که گذشت...
کتابچه «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن»
«طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» پنجمین اثر مکتوب حضرت آیت الله خامنه‌ای بود که قبل از انقلاب، در سال 1354 به چاپ رسید.
این کتابچه مجموعة همان پلی‌کپی‌هایی بود که در جلسات روزانة ماه رمضان مسجد امام حسن در سال 1353 در اختیار حاضران قرار داده مى‌شد؛ به علاوة مقدمه‌ای که خود معظمله، قبل از چاپ بر آن نوشته بودند. مقدمه‌ای که در آن به خوبی ضرورت و لزوم ارائة طرحی کلی از اندیشة اسلامی مبتنی بر قرآن، بیان، و اهداف و ثمرات آن ذکر و دستاوردهایش برای مخاطب توضیح داده شده است. اما بعد از خواندن چنین مقدمه‌ای و رجوع به محتوا، خواننده متحیر می‌ماند که این مقدمه برای این کتاب است؟ افقی به این بلندی ترسیم شده برای این کتابچة مختصر؟
و جالب اینکه متن همین کتابچه نیز در عین مختصر و موجز بودن، ابعاد فردی و اجتماعی دین را درست در کنار هم قرار داده و برداشتی نو و بدیع از قرآن ارائه کرده است. به نظر نمی رسد برای چهل سال قبل باشد. ارجاعش به آیات، با عرف کتابها متفاوت است. به جای استناد به یک آیه، یک دسته آیه را انتخاب کرده است. کتابچهای به ظاهر مختصر، اما با محتوایی عمیق.
مخاطبِ تشنه که با مطالعة این کتابچه، جرعه‌ای نوشیده است، مشتاق یافتن سرچشمه است: اگر این خلاصة آن جلسات است، پس خود جلسات چیست! این کتابچه با تصویر جلساتی که در مقدمه ترسیم شده بود، فاصله‌ها داشت. تصویری از گوهری که مخفی بودنش مایة حسرت و حرمان بود. و این عطش وقتی بیشتر می‌شد که می‌شنیدیم آن جلسات تا چه اندازه مورد توجه خود آقاست:
«من در مشهد یک بحثى کردم در باب ولایت، یک برداشت جدیدى از کلمة ولایت و مسئلة ولایت؛ ماه رمضان بود و بحث‌هایى براى جوانها مى‌کردیم، آن وقت ها راجعبه توحید و نبوت و چه و ازجمله ولایت. یک بحث قرآنى خیلى خوب و کاملى بود، بعد هم چاپ شد؛ یعنى خلاصه‌اش هم یک جایى چاپ شد. اصل سخنرانیها هم بعد از انقلاب درآوردند چاپ کردند. بحثهاى خوبى است بحثهاى جالبى است. من حالا هم که نگاه مى‌کنم مى‌بینم بحثهاى عمیقى است این بحثها.»
اگرچه بعد از انقلاب محتوای شش جلسه از بیست وهشت جلسة این مجموعه، پس از پیاده سازی در قالب جزوه‌ای با عنوان «ولایت» توسط حزب جمهوری اسلامی در سال 60 به چاپ رسیده است، اما همان هم الان خیلی در دسترس نیست.
ما نیز چنین سرگشته و شیدا، همان کتابچه را ورق می‌زدیم. کار ما نبود رفتن و پیدا کردنش. این بود که دست به دامان حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا شدیم، همان آقایی که شاهد و ناظر برگزاری آن جلسات بودند، و توفیق دهنده به سخنران و مستمعین. می‌دانستیم اگر خبری شود از مشهد است.
نحوة دستیابی صهـبا به نوارهای جلسات
مدتها، دستیابی به محتوای این جلسات، یکی از آرزوها و دعاهای قلبی‌مان بود که روزی، مصاحبه‌ای دیدیم از آقای سادات فاطمی دربارة فعالیت قرآنیشان پیش از انقلاب، و دربارة مرکز نوارفروشی‌ای که در خیابان سناباد داشتند. ایشان از قاریان و اساتید قرآنی ممتاز کشور هستند که در دوران قبل از انقلاب، از یاران و نزدیکان و معتمدان مقام معظم رهبری بودند و بعد از انقلاب نیز همچنان مورد توجه و عنایت ایشان قرار دارند.
آقای سادات فاطمی در مصاحبة خود، به احیاگری های قرآنی مقام معظم رهبری در آن دوره اشاره کرده بودند. البته هر کس دیگری هم که بود و می خواست از قرآن و فعالیت قرآنی در آن دوره سخنی بگوید، سخنش به حضرت آقا و جلساتشان، و در میان همة آنها، به طرح کلی می‌رسید. در جایی از مصاحبه نیز اشاره به جلسات طرح کلی داشتند و تصریح کرده بودند که مسئول ضبط صوت جلسات بوده‌اند. درنگ نکردیم. به مشهد رفتیم. هیچ نشانی نداشتیم جز مسجد امام حسن مجتبی و مسجد کرامت. هنگام نماز، به مسجد رفتیم و دنبال پیرمردها و قدیمی‌ها گشتیم. سراغ آقای سادات فاطمی را گرفتیم، نشانی مساجد دیگر را دادند. از این مسجد به آن مسجد. آنجا متوجه شدیم که بین دو برادر، آقا سید مرتضی و آقا سید جواد، باید دنبال آقا سید مرتضی بگردیم. بالاخره پرسوجوها به نتیجه رسید و وارد محل کار یا بهتر بگوییم، مرکز آموزش قرآن آقای فاطمی شدیم.
از مصاحبة ایشان ذکری به میان آوردیم و از صوت جلسات طرح کلی پرسیدیم. ایشان فرمودند که صوت همة جلسات ضبط شده، کتاب طرح کلی اندیشة اسلامی هم چاپ شده و از آن کتاب می‌توان به محتوای جلسات، دست پیدا کرد. وقتی به ایشان عرض کردیم که آن کتاب، تنها شامل محتوای پلی‌کپی‌ها می‌شود و از متن جلسات خالی است، متعجبانه افسوس خوردند. برایشان قابل تصور نبود که قریب چهل سال از آن روزها می‌گذرد و مردم از محتوای آن جلسات بی‌بهره‌اند. از ایشان پرسیدیم که نوارها را در اختیار دارند یا خیر. جواب مثبت بود، اما ریل‌ها ـ که همان اصل سندها بود ـ به مراکز اصلی نگهداری اسناد مربوط به معظم له رفته بود و تنها یک کپی از کاست آن جلسات موجود بود.
آقای فاطمی بدون هیچگونه چشمداشتی، آن نوارهای کاست را در اختیار ما قرار دادند و ما نیز هیچگاه نتوانستیم آنطور که باید، از ایشان تشکر کنیم. ایشان متواضعانه همان کاری را انجام دادند که چهل سال قبل، به ایشان محوّل شده بود: نشر و تکثیر نوارها به معتمدان. گویی بعد از سالهای سال، دوباره یک نفر از راه دور، به مرکز پخش نوارهای مذهبی آمده تا نوارهای آقای خامنه‌ای را تهیه کند؛ و ایشان همان کاری را کردند که سالهای قبل از انقلاب می‌کردند. خداوند حافظ وجود نورانی و قرآنیشان باشد.
ارزش و جایگاه کتاب
مخاطبی که کتابچة «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» را خوانده باشد، به ارزش و جایگاه کتاب کم و بیش آگاه است. ارزش محتوایی این کتاب با دقت در مطالعه، مرور و چندبارخوانی و مطالعه‌های جنبی، برای مخاطب بیش از پیش آشکار خواهد شد.
اینجا، برآنیم با ذکر مختصری از مشخصات کتاب، خوانندة گرامی را به اهمیت انتشار و مطالعة آن آگاه کنیم تا با آگاهی از ارزش محتوای کتاب، زمان مناسب و کافی به مطالعة آن اختصاص دهد و با دقت و تیزبینی مشغول مطالعه شود.
کتاب حاضر کتابی منحصر به فرد در ارائة درست و کامل از اندیشة اسلامی است. این کتاب با کتاب‌های متعددی که با عنوان اندیشة اسلامی یا اصول عقاید به رشتة تحریر درآمده‌اند متفاوت است. این کتابها اصول اعتقادی دین را بیشتر به عنوان مفاهیم ذهنی تلقّی کرده و در مقام اثبات درستی این اصول و پاسخگویی به شبهات مطرح شده، هستند. برخلاف این کتابها، «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» مباحث ضروری دین را به گونه‌ای تعهدآفرین معرفی کرده است. یعنی در کتاب، اصول اساسیِ اعتقادی دین، مبتنی بر آیات قرآن به مخاطب عرضه شده است، به طوری که این اصول اعتقادی از سطح مفاهیمی ذهنی خارج شده و رنگ و بوی عملی گرفته‌اند.
بنابراین، اولین ویژگی همین است که این کتاب از جنس کتاب‌های کلامی نیست که روند اثبات و نفی در پیش گرفته باشد، بلکه اصول اصلی اندیشة اسلامی را از روی آیات قرآن و بر مبنای توضیح مسائل ضروری دین ـ مسائلی که آگاهی از آنها برای سعادت انسانها مفید است ـ تبیین کرده است.
دومین ویژگی کتاب، ارائة نمایی کلی از اندیشة اسلامی به جهانیان است، نه فقط مسلمانان، بلکه یکایک انسانها، چه موحد و چه غیر موحد. هر کس، با هر ایده و تفکری، می‌تواند مخاطب این کتاب باشد. چون روند بحث و نکات عرضه شده در کتاب، آنچنان منطقی و دور از هرگونه تعصب ورزی است که مورد پسند هر عقل سلیمی قرار خواهد گرفت.
سومین ویژگی کتاب این است که در آن تعریفی دوباره از دین به مخاطب داده است. تعریفی که دین را تنها مجموعه‌ای از اصول فکری یا عملیِ مجزا نمی‌داند، بلکه آن را مجموعه‌ای متحد تعریف می‌کند که با نظمی خاص در کنار هم قرار گرفته‌اند.
این کتاب سندی است گویا از اقدامات حضرت آیت الله خامنه‌ای در راستای احیای تفکر اسلامی. سالها بود که تفکر اسلامی، به دلیل دوری از قرآن و عترت رنگ باخته بود. مفاهیم دینی از معانی حقیقی خود تهی شده و جز پوسته ای از آن چیزی باقی نمانده بود. دین، نظام و مکتبی جامع نبود. بیشترِ معارف قرآنی در حوزة عملِ فردی معنا و تبیین می شد و سخن از اصول عقایدی بود که ـ با تمام شقوق و ظرایف مختلفش ـ از محدودة ذهن فراتر نمی رفت. گرچه، حرکتها و سخن برخی از اندیشمندان اسلامی، نگاهها را دوباره متوجه اسلام و مفاهیم عمیق آن کرده بود، اما آنچه کم بود یا نبود، طرحی جامع از دین بود. طرحی که دین را فقط در حوزة فردی تعریف نکند و آن را ناظر به عمل بداند؛ از ضروریات و اصول دین و ارتباط آنها با هم حرف بزند؛ از تأثیرات دین بر سرنوشت جوامع بحث کند؛ و اینکه بتواند خلأ فکری مسلمانان را در برابر مکاتب پوچ و خالی بشری پر کند و زمینه را برای نفوذ اسلام در میان جوامع و آزاداندیشان فراهم آورد.
حضرت امام خمینی(ره) قطعاً احیاگر اسلام در این عصر بود. با شروع نهضتِ امام، نام اسلام دوباره بر سرِ زبانها افتاد و قلوب خمودة مسلمین بیدار شد. بعد از تبعید حضرت امام این شور و علاقة ایجاد شده برای شاگردان مجاهد امام بستری بود برای کار عمیق فکری و ایمانی. برای ساختن زیربنایی محکم از تفکر ناب اسلام محمدی.
ارائة چنین طرحی میسر نبود، مگر از متفکری آگاه و مسئول، آشنا به مفاهیم قرآن و آگاه از مقصود و مقصد دین. حضرت آیت الله خامنه‌ای با احساس این خلأ و نیاز در جامعه، و با اشراف به آثار اندیشمندان اسلامی و مراوده با عالمان زمان‌شناس عصر، همچون شهید مطهری و با تسلط و تمسّک به قرآن، مباحث «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» را در ماه مبارک رمضان مطرح کردند؛ مباحثی که به دلیل ارائة نگاهی جامع از تفکر توحیدی و با در نظر داشتن شئون مختلف زندگی بشر، بابی است برای ورود به حوزة تفکر اسلامی. این چهارمین ویژگی برای این کتاب است.
پنجمین ویژگی کتاب، بازتاب نگاه نو و بدیع ایشان به مفاهیم دینی است. اگرچه کلمات کلماتی هستند که مکرر به گوش شنونده رسیده است، اما در کلام ایشان جانی تازه می گیرند. نگاهی که به مفاهیم دینی ابعادی تازه می بخشید و در آن روزگار مورد انتقاد قرار می گرفت: «یک عدهاى در مشهد جنجال علیه من به راه انداختند که چرا در زیر کلمة «ولایت»، فلانى، این حرفها را زده؛ درحالى که این، انکار آن ولایتى که آنها مى گفتند که نبود. آنها مى گفتند ولایت یعنى محبت. خب ما محبت ائمه را که قبول داریم، ولایت یعنى اعتقاد به امامت على علیه السلام . این را که ما قبول داشتیم. یک چیزهایى علاوة بر اینها ما از کلمة ولایت پیدا کرده بودیم. من آیات ولایت را در قرآن جمع کردم. آیاتى که در آن کلمة ولایت به کار رفته است، «هُنالِکَ الوَلایَـةُ لِلهِ» مثلاً فرض کنید و آیات متعددى را؛ از این آیات یک برداشت جدیدى از کلمة ولایت را من عرضه کردم، مطرح کردم. خب، این باید مغتنم شمرده بشود. در عالم پزشکى اگر یک نفرى بیاید، فرض بفرمایید دربارة حصبه یک ایدة جدیدى را مطرح کند که اضافة بر معلومات قبلى باشد، با او چه جورى رفتار مى کنند؟ خب احترامش مى کنند، تکریمش مى کنند، تشکر از او مى کنند. در مسائل دینى اگر حرف جدیدى مطرح مى شد، یک برداشت نویى در یک مسئله‌اى مطرح مى‌شد، ولو اینکه حرفهاى گذشته را تخطئه نمى کرد، همین قدر که نو بود، با آن یک عدهاى بنا مى‌کردند مخالفت کردن، الان هم این حالت هنوز در یک عدهاى هست.»
ششمین ویژگی کتاب، انطباق مباحث آن با سیرة سیاسیـ مبارزاتی ائمه علیهما لسلام برای برقراری حکومت اسلامی است. دیدگاه ایشان نسبت به زندگی ائمه ـ که در کتاب انسان 250 ساله جمع آوری شده است ـ سبب شده بود تا ایشان در میدان مبارزه همواره سه نکته را مد نظر قرار دهند: اول، تبیین اسلام به شکل درست؛ دوم، سخن از جامعة اسلامی و حکومت علوی؛ و سوم، صحبت از حاکم جامعة اسلامی و توجه دادنِ مردم به مصداق فعلی آن بود. این کتاب نمونه ای است از شیوة مبارزة زیرکانة ایشان در آن دوران سیاه.
«در رژیم گذشته، آن وقتى که کار خیلى بر ما سخت مى شد و من در مسجد کرامت یا مسجد امام حسن مشهد سخنرانى مى کردم، مطلبى را که فکر مى کردم دانستن آن براى نظام و رژیم به شدت مضر است، بدون اینکه اندک اشاره‌اى به دستگاه بکنم، مطرح مى کردم. هیچ گوشه و کنایه‌اى هم مطلقا به دستگاه نمى زدم. مثلا فرض کنید آن زمان مى گفتیم «حکومت علوى»! اگر مى گفتیم حکومت اسلامى، حساس مى شدند! مى گفتیم «نظام علوى» یا «حکومت علوى». در بحث هاى آن وقت من، از اینگونه تعابیر پر بود. کانه دیلم را مى دادیم زیر ریشة دستگاه تا آن را با یک فشار بیرون بکشیم. دستگاه هم ملتفت نبود؛ چون به تنة او، هیچگونه برنمىخورد.»
ویژگی هفتم کتاب، توجه ویژة آن است به درد اصلی جوامع بشری ومسلمانها: ضعف ایمان. ایشان با غور در آیات مختلف قرآن، حقیقت ایمان را به مخاطبان خود معرفی می کنند؛ و تشریح می کنند که این باور آگاهانه و تعهدآور، اگر درست شناخته شود، همچون روحی که جسم را به حرکت درمیآورد، عقاید را به صحنة زندگی و اجتماعات بشری وارد کرده و آنگاه، این ایمان، انسانساز و جامعه ساز خواهد شد.
هشتمین ویژگی کتاب، وحدت آفرین بودن مباحث آن است برای امت اسلامی. معظمله در آن زمان با بصیرتی که داشتند، دستهای پنهان استعمار را در ایجاد اختلاف بین امت اسلامی به خوبی می دیدند؛ لذا با تکیه بر اصول اساسی اعتقادی اسلام، مانند توحید و دقت به ابعاد آنها، زمینة وحدت امت اسلامی را در برابر طاغوت های زمان، فراهم آورده‌اند.
کوشش و تلاش معظمله برای آموزش شیوة تدبر و تعمق در قرآن به مخاطبان، نهمین ویژگی کتاباست. ایشان عموماً برای بحثهای خود دستهای از آیات را انتخاب میکرده‌اند. و ضمن ترجمة آیات، مخاطبان را ترغیب به پیدا کردن رابطة آیات با یکدیگر می کردند. ایشان هنگام ترجمه و شرح آیات، گام به گام با مخاطب پیش رفته و او را به تأمل و کشف ارتباط آیات دعوت می کنند. و با برداشتی که از آیات دارند، در مخاطب نگاهی نو نسبت به قرآن ایجاد می کنند.
دهمین ویژگی کتاب، توجه خاص حضرت آیت الله خامنه‌ای به جوانان است. آنچه که از بیانات ایشان در این سلسلة از دروس برمی‌آ‌ید، این است که مخاطب اصلی این جلسات، عموماً قشر جوان هستند.
«من به شما عزیزان جوان دانشجو که نگاه می کنم، مسجد کرامت و مسجد امام حسن مجتبى را به یاد مى آورم؛ که آنجا هم همین شماها ـ شماهاى سى وپنج سال قبل ـ مى نشستید و درس تفسیر قرآن و تفسیر نهج البلاغه و مبانى نهضت اسلامى، مذاکره و بحث می شد، نوشته می شد و گفته می شد. چوبش را هم می خوردیم؛ هم شما می خوردید، هم ما می خوردیم. دستگاه جبّار طاغوت، آن روز تحمل نمی کرد که یک طلبه با جمعى دانشجو بنشینند و از دین حرف بزنند؛ به خصوص که محفل دانشجویى ما آن روز، محفل گرمى هم بود؛ محفل پرجمعیت و متراکمى بود. البته این جمعیت هایى که امروز شما بعد از انقلاب مىبینید، قبل از انقلاب در هیچ جا و به هیچ مناسبتى شکل پیدا نمی کرد، اما نسبت به جلسات و اجتماعات آن روز، هیچ اجتماعى شاید در کشور ـ اجتماع دانشجویی ـ به یکپارچگى، یکدستى و تراکم اجتماع مسجد امام حسن یا مسجد کرامت که بنده آنجا درس تفسیر براى دانشجوها می گفتم، وجود نداشت.»
ورای همة ویژگی‌های منحصر به فردی که ذکر شد، اهمیت این کتاب در میان آثار معظم له، از دو جنبه است:
جنبة اول اینکه، محتوای این جلسات از ابتدا تا انتها، همه با نظر معظم له تنظیم یافته است. از انتخاب عنوان «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن» برای مجموعة جلسات و کتابچهای که چاپ شده است، ترتیب بخش های ایمان، توحید، نبوت و ولایت، انتخاب عنوان برای هر جلسه، نحوة ورود و خروج به بحث، انتخاب آیات و غیره، همه با نظر ایشان بوده است.
جنبة دوم اینکه، می توان گفت مبحث ضروری و مهمی نیست که در این مجموعه به آن اشاره نشده باشد. از این مهمتر اینکه این طرح، درحقیقت بازگوکنندة نظام فکری معظم له است. ایشان در طی این جلسات، پایه‌های نظام فکری خود را که برگرفته از آیات قرآن و سیرة ائمه است تبیین کرده‌اند. درستی این ادعا زمانی بیشتر معلوم می شود که با نگاهی دقیق، بیانات معظم له و جهت‌گیری‌های ایشان در این سالها را بررسی کنیم. خطی کلی و اساسی دیده نمی شود، مگر اینکه ریشه در این نظام ترسیم شده داشته باشد. حتی آیات مطرح شده در این سلسله جلسات، جزو آیاتی هستند که ایشان به طور معمول در بیاناتشان به کار می برند. لذا مخاطب با مطالعة کتاب حاضر، گامی مهم در راستای آشنایی با نظام فکری معظمله برداشته است.
«من چند سال قبل به مشهد رفته بودم؛ یکى از رفقاى قدیمى ما ـ که پاى بحث هاى خصوصى و عمومى ما خیلى بوده است و الآن هم او را زیاد مى بینم ـ نوارى به من داد و گفت خواهش مى کنم شما این نوار را همینطور که در ماشین نشسته‌اید، گوش کنید. گفتم خیلى خوب. نوار را گذاشتم، دیدم او در سخنرانی‌هاى دوره‌هاى طولانى من گشته است و از هر کدام تکّه‌اى را انتخاب کرده که در آن، تصویر آینده و وعدة به آینده و حکومت علوى وجود دارد و از من مى خواهد بپرسد الآن هم همان تصویر را در ذهن دارید؟ البته اِشکال او وارد نبود. من، بعد خودش را دیدم و به او گفتم این اشکال وارد نیست. الآن هم اگر بخواهم در آن مقام حرف بزنم، همان حرفها را مى زنم و حرفم عوض نشده است.
بنده یک ماهِ رمضان در مسجد امام حسنِ مشهد سخنرانىِ مستمرِّ سى جلسه‌اى داشتم ..آن زمان به ضبط سخنرانی ها خیلى اهمیت داده نمى شد؛ اما استثنائاً همة این سى سخنرانى ضبط شده است. این سخنرانی ها منبع خوبى براى مچ‌گیرى ماست! در آن سخنرانیها راجع به توحید، امامت، ولایت، نبوّت و سایر مباحث اساسى بحث شده است که الآن هم آنها را تأیید مى کنم. اینها پایه‌هاى فکرى براى ایجاد یک نظام اسلامى بود؛ اگرچه ما آن موقع امیدوار نبودیم که نظام اسلامى شش، هفت سال دیگر محقّق شود. مى گفتیم اگر پنجاه سال دیگر هم ایجاد نشود، بالاخره پایه‌هاى فکرى‌اش اینهاست. آن کار، جهت دادن به فکر نسل جوانِ آن روز بود.»
غرفه موسسه صهبای جهادی در نمایشگاه کتاب
با برشمردن ویژگی های منحصر به فرد «طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن»، پَر واضح است که کتاب حاضر، از لحاظ محتوا، کتابی است بسیار غنی. به دلیل کمبود وقت، پیش‌آمده که معظمله از کنار یک مطلب، تنها با یک اشاره عبور کرده‌اند، حال آنکه مطلب نیازمند شرح بیشتری بوده است. تکثّر این موارد و ارجاع حضار ـ توسط معظم له هنگام برگزاری جلسات ـ به قرآن و منابع روایی، موجب شد تا تصمیم به تهیة درسنامة این کتاب بگیریم.
درسنامة کتاب طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن، «تشریح تبیینی» مفاهیمی است که ایشان در این کتاب مبسوط یا مختصر مطرح کرده‌اند. در تشریح تبیینی مفاهیم، علاوه بر استمداد از آیات قرآن، از روایات معتبر، به ویژه کلام امیرالمؤمنین در نهج البلاغه و ادعیه، به خصوص صحیفة سجادیه بهره گرفته و در قسمت های مناسب، نکات لغوی و تاریخی مرتبط ذکر می شود.
بنا بر تصریح معظم له در همین جلسات، نظر ِمبارک ایشان، پیش از آغاز جلسات بر این بوده که علاوه بر مطالبی که حالا در کتاب وجود دارند، گفتاری در مورد معاد نیز داشته باشند. از آنجا که معظم له به دلیل کمبود وقت موفق به ارائة این مبحث نشدند، در نظر است فصلی با عنوان «معاد» در درسنامه داشته باشیم و با دیگر بیانات معظم له این فصل را بازسازی کنیم.
درسنامة کتاب طرح کلی اندیشة اسلامی در قرآن، خودآموزی خواهد بود برای علاقه مندانی که می خواهند با مباحث کتاب، عمیق‌تر و پردامنه‌تر آشنا شوند و کمک‌کاری برای معلمانی که قصد تدریس آن را دارند. لذا از ساختاری آموزشی در ارائة مطلب، برای کمک به امر آموزش و تمرین هایی برای یادگیری بهتر فراگیرندة مباحث برخوردار است.
سبک تنظیم کتاب
مخاطب نباید فراموش کند که این محتوای تازه و بدیع، چهل سال قبل تنظیم شده است. اینگونه، عظمت کار و بزرگی اندیشة صاحب کتاب بیشتر خودنمایی می کند. برای این کار سعی کردیم ظاهر کتاب، آن مقدار که مقدور است و به محتوای کتاب ضرری نمی رساند، مشابه کتاب های آن زمان باشد؛ و قلم، صفحه‌آرایی، صفحات ابتدایی جلسات، رنگ کاغذ، و رسم‌الخط آیات نیز، همه کمک‌کنندة به این امر باشند. محتوای اثر نیز باید القاکنندة سلسله‌وا
