مدخل امام باقر(ع) در جلد اول دانشنامه جهان اسلام به معرفی شخصیت این امام همام می پردازد.
به گزارش شهدای ایران به نقل از مهر؛ دربخشی از مقاله امام باقر که به کوشش حجت الاسلام حسن طارمی راد نگاشته شده چنین آمده است: بدون عکس
الباقر ، امام محمدبن‌علی علیه‌السّلام ،ابوجعفر محمّد بن‌علی‌بن الحسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب علیهم‌السّلام، امام پنجم از ائمّة اثناعشر و یکی از چهارده معصوم. راویان و محدثان شیعه غالباً با کنیة ابوجعفر از آن حضرت یاد کرده‌اند.
حضرت باقر علیه‌السّلام از سوی پدر، نوة امام حسین علیه‌السّلام و از سوی مادر، نوة امام حسن علیه‌السّلام است. مادرشان فاطمه دختر امام حسن علیه‌السّلام بود، از این رو در حقّ او گفته‌اند: علویی بود که از دو سوی علوی بود و فاطمیی بود که از دو سوی فاطمی بود..
فاطمه بنت‌الحسن که به ام عبداللّه (یا ام عبد، یا امّ حسن) شهرت داشت، بانویی جلیل‌القدر بود و از حضرت صادق علیه‌السّلام دربارة او نقل شده است که او صدّیقه بود و در آل‌حسن زنی چون او نبوده است .
برخی از متأخّران چون سبط ابن‌جوزی (متوفی ۶۴۵؛ ص ۳۰۲) و ابن‌خلّکان (متوفّی ۶۸۱؛ ج ۳، ص ۳۱۴) مادر امام پنجم را دختر حسن مثنّی و نوة امام مجتبی علیه‌السّلام دانسته‌اند. این قول صحیح نیست، زیرا مورّخان قرن سوّم و از جمله یعقوبی و نیز علوی عمری، نَسب‌شناس قرن پنجم تصریح کرده‌اند که او دختر امام مجتبی علیه‌السّلام بوده است. اِرْبِلی نیز به نقل از حافظ عبدالعزیز جُنابذی، مادر ام عبداللّه را ام فَرْوه دختر قاسم‌بن‌محمّدابی‌بکر دانسته، که اشتباه است. زیرا به تصریح علما، از جمله شیخ مفید امّ فروه همسر امام باقر علیه‌السّلام بوده است. منشأ این اشتباه خطایی است که در کتابت و نقل رخ داده و بر اثر حذف شدن قسمتی از روایت، عبارت راجع به فرزندان امام باقر علیه‌السّلام (یعنی امام صادق علیه‌السّلام و عبداللّه‌بن‌محمّد) به خطا به مادر آن حضرت نسبت داده شده است. این اشتباه عیناً در بحارالانوار (ج ۴۶، ص ۲۱۸) تکرار شده است، ولی عبارت درست و کامل را ابن‌سعد و ابن‌جوزی آورده‌اند. اربلی، نیز عبارت ابن‌جوزی را در صفحات بعد نقل کرده است.
همة منابع محل تولد آن حضرت را مدینه نوشته، ولی در سال ولادتشان اختلاف دارند. بیشتر منابع شیعی تولد آن حضرت را در ۵۷ هجری دانسته‌اند و برخی از مورخان اهل سنت نیز بر این قول‌اند. امّا عدّه‌ای سال ۵۶ را ذکر کرده‌اند. در روز تولد ایشان نیز اختلاف است. شیخ‌طوسی، فضل‌بن‌حسن طبرسی و دیگران روز ولادت آن حضرت را روز جمعه اول ماه رجب و به گفتة طبرسی بعضی تولّد ایشان را در سوم صفر می‌دانند. از معاصران نیز، سیدمحسن امین و حاج‌شیخ عباس قمی آن را سوم صفر یا اول رجب؛ و از اهل سنّت، ابن‌خلّکان سوم صفر ضبط کرده‌اند.
تاریخ شهادت امام باقر علیه‌السّلام را با اختلاف پنج سال، از ۱۱۳ تا ۱۱۸، ذکر کرده‌اند. ابن‌سعد نخست با نقل خبری از استاد خود واقِدی تاریخ رحلت آن حضرت را سال ۱۱۷ و مدت عمرشان را ۷۳ سال ذکر می‌کند، سپس می‌گوید که رحلت ایشان را در ۱۱۸ و ۱۱۴ هم دانسته‌اند. ابن‌اثیر (ج ۵، ص ۱۸۰) نیز عمر حضرت باقر علیه‌السّلام را ۷۳ سال ثبت کرده و ۵۸ سال را نیز نسبت داده است. امّا بیشتر مورخان شیعی و سنی وفات آن حضرت را در ۱۱۴ و اکثر سیره‌نویسان شیعه عمر وی را ۵۷ سال دانسته‌اند (ابن‌عماد، همانجا؛ ذهبی، همانجا؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۴۶، ص ۲۱۲ـ۲۱۹ و منابع دیگر). به هر حال، ۷۳ سال یقیناً نادرست است، زیرا در آن صورت باید در سال ۴۴ متولد شده باشند. امّا چون عموم مورخان تولّد پدرش علی‌بن‌حسین علیه‌السّلام را در سال ۳۸ نوشته‌اند و بنابر این در سال ۴۴ آن حضرت بیش از شش سال نداشته است، امکان تولّد حضرت باقر علیه‌السّلام در سال ۴۴ منتفی است. یعقوبی هر چند وفات حضرت باقر علیه‌السّلام را به سال ۱۱۷ می‌داند، می‌گوید که وی ۵۸ سال عمر کرده و در واقعة عاشورا چهار ساله بوده است. امّا چون واقعة عاشورا در سال ۶۱ هجری بوده، وفات آن حضرت سال ۱۱۴ می‌شود نه ۱۱۷. به نظر می‌رسد که چون مورخان اهل سنّت، ولادت را سال ۵۶ و وفات را ۱۱۴ ثبت کرده‌اند، باید عمر امام باقر علیه‌السّلام را ۵۸ سال بدانند؛ در حالی که ابن‌عماد، صفدی و ذهبی ۵۶ نوشته‌اند.در ماه و روز رحلت آن حضرت نیز اختلاف است و آن را در ربیع‌الاوّل و هفتم ذی‌الحجه و ربیع‌الا´خر گفته‌اند.
برخی از مورخان، از جمله ابن‌خلّکان و صفدی محل شهادت او را دهکده‌ای به نام حُمَیْمَة واقع در منطقة شراة بین راه مدینه به دمشق دانسته‌اند. در بارة محل دفن آن حضرت، گورستان بقیع در مدینه، اختلافی دیده نمی‌شود.در روایت ابوبصیر از حضرت صادق علیه‌السّلام که کلینی و به‌نقل از او مجلسی آورده است، آن حضرت می‌فرماید که پدرم به سال ۱۱۴ وفات یافت و پس از پدر نوزده سال و دو ماه زنده بود. چون رحلت امام سجاد علیه‌السّلام را بیشتر مورخان در محرم نوشته‌اند، ظاهراً رحلت امام باقر علیه‌السّلام در ربیع‌الاول بوده است. ولی از ظاهر تعبیرِ بیشترِ مورخان و صریح عبارت شهید اوّل برمی‌آید که هفتم ذی‌الحجه را برگزیده‌اند.
بنابر اشهر اقوال، تولد امام باقر علیه‌السّلام در سال ۵۷ و شهادت آن حضرت در ۱۱۴ است و مدت عمر او ۵۷ سال و مدت امامتش ۱۹ یا ۲۰ سال (محرّم ۹۴ تا ربیع‌الاوّل یا ذی‌الحجه ۱۱۴)است. چهارسال از حیات جدّ خود امام‌حسین علیه‌السّلام و ۳۷ سال از زندگی پدر خود حضرت‌علی‌بن‌حسین علیه‌السّلام را درک کرد و دوران زندگیش با حکومت ده تن از خلفای اموی (از معاویة‌بن‌ابی‌سفیان تا هشام‌بن‌عبدالملک) و ایام امامتش با حکومت پنج تن از ایشان ـ ولیدبن‌عبدالملک (متوفی ۹۶) و سلیمان‌بن‌عبدالملک (متوفی ۹۹) و عمربن عبدالعزیز (متوفی ۱۰۱) و یزیدبن‌عبدالملک (متوفی ۱۰۵) و هشام‌بن‌عبدالملک (متوفی ۱۲۵) مقارن بود.
پس اینکه بعضی از جمله ابن‌شهر آشوب و مجلسی به نقل از او در بحارالانوار، سالهای امامت او را تا زمان خلافت ولیدبن‌یزیدبن‌عبدالملک و یزیدبن‌ولیدبن عبدالملک و برادرش ابراهیم‌بن‌ولید بسط داده‌اند، اشتباه کرده‌اند.
مسعودی ضمن آنکه وفات امام‌باقر علیه‌السّلام را به دوران حکومت ولیدبن‌یزید نسبت داده، گفته است که بعضی شهادت ایشان را در روزگار یزیدبن‌عبدالملک دانسته‌اند.
الباقر ، امام محمدبن‌علی علیه‌السّلام ،ابوجعفر محمّد بن‌علی‌بن الحسین‌بن علی‌بن ابی‌طالب علیهم‌السّلام، امام پنجم از ائمّة اثناعشر و یکی از چهارده معصوم. راویان و محدثان شیعه غالباً با کنیة ابوجعفر از آن حضرت یاد کرده‌اند.
حضرت باقر علیه‌السّلام از سوی پدر، نوة امام حسین علیه‌السّلام و از سوی مادر، نوة امام حسن علیه‌السّلام است. مادرشان فاطمه دختر امام حسن علیه‌السّلام بود، از این رو در حقّ او گفته‌اند: علویی بود که از دو سوی علوی بود و فاطمیی بود که از دو سوی فاطمی بود..
فاطمه بنت‌الحسن که به ام عبداللّه (یا ام عبد، یا امّ حسن) شهرت داشت، بانویی جلیل‌القدر بود و از حضرت صادق علیه‌السّلام دربارة او نقل شده است که او صدّیقه بود و در آل‌حسن زنی چون او نبوده است .
برخی از متأخّران چون سبط ابن‌جوزی (متوفی ۶۴۵؛ ص ۳۰۲) و ابن‌خلّکان (متوفّی ۶۸۱؛ ج ۳، ص ۳۱۴) مادر امام پنجم را دختر حسن مثنّی و نوة امام مجتبی علیه‌السّلام دانسته‌اند. این قول صحیح نیست، زیرا مورّخان قرن سوّم و از جمله یعقوبی و نیز علوی عمری، نَسب‌شناس قرن پنجم تصریح کرده‌اند که او دختر امام مجتبی علیه‌السّلام بوده است. اِرْبِلی نیز به نقل از حافظ عبدالعزیز جُنابذی، مادر ام عبداللّه را ام فَرْوه دختر قاسم‌بن‌محمّدابی‌بکر دانسته، که اشتباه است. زیرا به تصریح علما، از جمله شیخ مفید امّ فروه همسر امام باقر علیه‌السّلام بوده است. منشأ این اشتباه خطایی است که در کتابت و نقل رخ داده و بر اثر حذف شدن قسمتی از روایت، عبارت راجع به فرزندان امام باقر علیه‌السّلام (یعنی امام صادق علیه‌السّلام و عبداللّه‌بن‌محمّد) به خطا به مادر آن حضرت نسبت داده شده است. این اشتباه عیناً در بحارالانوار (ج ۴۶، ص ۲۱۸) تکرار شده است، ولی عبارت درست و کامل را ابن‌سعد و ابن‌جوزی آورده‌اند. اربلی، نیز عبارت ابن‌جوزی را در صفحات بعد نقل کرده است.
همة منابع محل تولد آن حضرت را مدینه نوشته، ولی در سال ولادتشان اختلاف دارند. بیشتر منابع شیعی تولد آن حضرت را در ۵۷ هجری دانسته‌اند و برخی از مورخان اهل سنت نیز بر این قول‌اند. امّا عدّه‌ای سال ۵۶ را ذکر کرده‌اند. در روز تولد ایشان نیز اختلاف است. شیخ‌طوسی، فضل‌بن‌حسن طبرسی و دیگران روز ولادت آن حضرت را روز جمعه اول ماه رجب و به گفتة طبرسی بعضی تولّد ایشان را در سوم صفر می‌دانند. از معاصران نیز، سیدمحسن امین و حاج‌شیخ عباس قمی آن را سوم صفر یا اول رجب؛ و از اهل سنّت، ابن‌خلّکان سوم صفر ضبط کرده‌اند.
تاریخ شهادت امام باقر علیه‌السّلام را با اختلاف پنج سال، از ۱۱۳ تا ۱۱۸، ذکر کرده‌اند. ابن‌سعد نخست با نقل خبری از استاد خود واقِدی تاریخ رحلت آن حضرت را سال ۱۱۷ و مدت عمرشان را ۷۳ سال ذکر می‌کند، سپس می‌گوید که رحلت ایشان را در ۱۱۸ و ۱۱۴ هم دانسته‌اند. ابن‌اثیر (ج ۵، ص ۱۸۰) نیز عمر حضرت باقر علیه‌السّلام را ۷۳ سال ثبت کرده و ۵۸ سال را نیز نسبت داده است. امّا بیشتر مورخان شیعی و سنی وفات آن حضرت را در ۱۱۴ و اکثر سیره‌نویسان شیعه عمر وی را ۵۷ سال دانسته‌اند (ابن‌عماد، همانجا؛ ذهبی، همانجا؛ مجلسی، ۱۴۰۳، ج ۴۶، ص ۲۱۲ـ۲۱۹ و منابع دیگر). به هر حال، ۷۳ سال یقیناً نادرست است، زیرا در آن صورت باید در سال ۴۴ متولد شده باشند. امّا چون عموم مورخان تولّد پدرش علی‌بن‌حسین علیه‌السّلام را در سال ۳۸ نوشته‌اند و بنابر این در سال ۴۴ آن حضرت بیش از شش سال نداشته است، امکان تولّد حضرت باقر علیه‌السّلام در سال ۴۴ منتفی است. یعقوبی هر چند وفات حضرت باقر علیه‌السّلام را به سال ۱۱۷ می‌داند، می‌گوید که وی ۵۸ سال عمر کرده و در واقعة عاشورا چهار ساله بوده است. امّا چون واقعة عاشورا در سال ۶۱ هجری بوده، وفات آن حضرت سال ۱۱۴ می‌شود نه ۱۱۷. به نظر می‌رسد که چون مورخان اهل سنّت، ولادت را سال ۵۶ و وفات را ۱۱۴ ثبت کرده‌اند، باید عمر امام باقر علیه‌السّلام را ۵۸ سال بدانند؛ در حالی که ابن‌عماد، صفدی و ذهبی ۵۶ نوشته‌اند.در ماه و روز رحلت آن حضرت نیز اختلاف است و آن را در ربیع‌الاوّل و هفتم ذی‌الحجه و ربیع‌الا´خر گفته‌اند.
برخی از مورخان، از جمله ابن‌خلّکان و صفدی محل شهادت او را دهکده‌ای به نام حُمَیْمَة واقع در منطقة شراة بین راه مدینه به دمشق دانسته‌اند. در بارة محل دفن آن حضرت، گورستان بقیع در مدینه، اختلافی دیده نمی‌شود.در روایت ابوبصیر از حضرت صادق علیه‌السّلام که کلینی و به‌نقل از او مجلسی آورده است، آن حضرت می‌فرماید که پدرم به سال ۱۱۴ وفات یافت و پس از پدر نوزده سال و دو ماه زنده بود. چون رحلت امام سجاد علیه‌السّلام را بیشتر مورخان در محرم نوشته‌اند، ظاهراً رحلت امام باقر علیه‌السّلام در ربیع‌الاول بوده است. ولی از ظاهر تعبیرِ بیشترِ مورخان و صریح عبارت شهید اوّل برمی‌آید که هفتم ذی‌الحجه را برگزیده‌اند.
بنابر اشهر اقوال، تولد امام باقر علیه‌السّلام در سال ۵۷ و شهادت آن حضرت در ۱۱۴ است و مدت عمر او ۵۷ سال و مدت امامتش ۱۹ یا ۲۰ سال (محرّم ۹۴ تا ربیع‌الاوّل یا ذی‌الحجه ۱۱۴)است. چهارسال از حیات جدّ خود امام‌حسین علیه‌السّلام و ۳۷ سال از زندگی پدر خود حضرت‌علی‌بن‌حسین علیه‌السّلام را درک کرد و دوران زندگیش با حکومت ده تن از خلفای اموی (از معاویة‌بن‌ابی‌سفیان تا هشام‌بن‌عبدالملک) و ایام امامتش با حکومت پنج تن از ایشان ـ ولیدبن‌عبدالملک (متوفی ۹۶) و سلیمان‌بن‌عبدالملک (متوفی ۹۹) و عمربن عبدالعزیز (متوفی ۱۰۱) و یزیدبن‌عبدالملک (متوفی ۱۰۵) و هشام‌بن‌عبدالملک (متوفی ۱۲۵) مقارن بود.
پس اینکه بعضی از جمله ابن‌شهر آشوب و مجلسی به نقل از او در بحارالانوار، سالهای امامت او را تا زمان خلافت ولیدبن‌یزیدبن‌عبدالملک و یزیدبن‌ولیدبن عبدالملک و برادرش ابراهیم‌بن‌ولید بسط داده‌اند، اشتباه کرده‌اند.
مسعودی ضمن آنکه وفات امام‌باقر علیه‌السّلام را به دوران حکومت ولیدبن‌یزید نسبت داده، گفته است که بعضی شهادت ایشان را در روزگار یزیدبن‌عبدالملک دانسته‌اند.
