گروه فرهنگی پایگاه خبری شهدای ایران؛ خوب به خاطر دارم سالها پیش، دوستی از یكی از خوانندگان مشهور پرسید كه آیا آهنگ های خوانندگان لس آنجلس نشین را گوش می دهد یا نه؟ پاسخ داد كه "خیر، البته نه به خاطر تقید دینی و حرام بودن، بلكه یكبار شنیدن یك آهنگ كافیست تا ناخودآگاه در آهنگی كه می سازی اثر كند!" این همان بلایی است كه بر سر موزه دفاع مقدس تهران  آمده است! موزه یهود در برلین آلمان(كشور هیتلر) اثری است كه توسط دانیل لیبسكیند  یهودی، بر اساس تاریخ یهود ساخته شده، و این بنای بدیع، آنقدر در میان معماران کشورمان معروف است كه کمتر پیدا می شود تصاویر این بنا را ندیده باشند؛ و در چنین شرایطی، طراح موزه دفاع مقدس نیز بنای خود را در حال و هوای موزه یهود برلین طراحی كرده است. حالا وقتی به موزه دفاع مقدس سر می زنی، كانّه به موزه یهود قدم گذاشته ای! 

طراح باغ موزه دفاع مقدس تهران، خانم ژیلا نوروزی  (مهندس معمار) است كه در سال ١٣٨٦ در دفاع از طرح خود كه به سیاق معماری دانیل لیبسكیند، عجیب تكیه دارد، از موزه جنگ و موزه یهود لیبسكیند یاد كرد و حضار تالار بتهون خانه هنرمندان با این پرسش جدی مواجه شدند كه اصلا موزه یهود چه ربطی به دفاع مقدس دارد؟!  
آیا اساسا رابطه ای میان شهدای ما و کشتگان قوم یهود وجود دارد؟ آیا برای روایت آنچه در دفاع از وطن، بر شهدای ما گذشته است، معماری مناسبی وجود ندارد و به ناچار باید سراغ قالب معماری یهود برویم؟ آیا اساسا معمار موزه دفاع مقدس، درک درستی از دفاع مقدس و تمایز آن با سایر جنگ ها دارد؟ با چه معیارهایی طرح این معمار در مسابقه برنده شده است؟ 

 خانم ژیلا نوروزی(مهندس معمار و  طراح موزه دفاع مقدس)

 موزه دفاع مقدس تهران-طراح: خانم مهندس ژیلا نوروزی

 

نحوه شکل گیری طرح  
در آذرماه 1383 مطالعات اولیه موزه دفاع مقدس آغاز شد و برنامه پروژه طی جلسات متعدد مدیریت شهری، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس و ستاد كل نیروهای مسلح در فروردین 84 به تایید رسید و با نظر شورای اسلامی شهر تهران، طرح و اجرا مشخص گردید .
پس از آن، طراحی موزه دفاع مقدس به مسابقه گذاشته شد و 250 گروه در مسابقه شركت كردند كه از آن میان 42 اثر به دبیرخانه تحویل و جوایز برگزیدگان درتاریخ 23/8/84 طی مراسم ویژه ای با حضور شهردار تهران، ریاست شورای اسلامی شهر تهران و ریاست بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس اهدا شد. 

از اشكالات عمده ای كه در خصوص گرایش این طرح به موزه یهود وارد است، نخست این است كه طرح موزه یهود، تاریخ یهود را در لفافه ای مظلوم نمایانه با القای غیر مستقیم عنوان می كند، و مخاطبی كه پا به آنجا می گذارد، روایت صهیونیستی هالوكاست  را ناخودآگاهانه می پذیرد. پس (همانند همه آثار معماری که همه چیز در خدمت بیان پیام اثر است)، انتخاب سبك اثر، فرم و مصالح آن نیز در خدمت تبیین این روایت است، و برای ما نمی تواند الگو باشد. 

 

 لیبسكیند در كتاب خود( The Space of Encounter ) می گوید یكی از سه ایده اولیه برای موزه یهودش، این است كه مخاطب باید به صورت روحی و فیزیكی معنای هالوكاست را درك كند و هالوكاست جزو حافظه تاریخی خودآگاه شهر برلین است. دیگر اینكه تاریخ برلین را بدون روشنفكران و اقتصاددانان یهودی آن نمی توان شناخت. و دیگر آنكه در معماری خود از یك فضای تهی (به شكل ووید void) بهره می گیرد كه نشانگر شهر برلینِ تهی شده از جحود است. 

 

 

اگر موزه هاى جنگى كه در جهان برپا شده معیار باشد؛ همگی برای مذمت جنگ برپا هستند و اگر موزه یهود لیبسكیند ملاك است كه او هم از فرم خشن و خطوط نمای نامنظم و گوشه های شكسته و ملتهب با شكافهایی همچون زخم بر پیكره ساختمان موزه اش بهره می برد تا راوی زخم هایی جعلی باشد كه مثلا در طول تاریخ بر پیكره قوم یهود روا شده؛ لذا آنها وجه خشن جنگ را می بینند و این تجربه بشر به كار ما نمی آید؛ چرا كه جنگ ما اگر چه تلخ، اما با همه جنگهای یكصد ساله اخیر متفاوت است؛ و در پسِ پرده مذمت جنگ تحمیلی، نباید بركات آن در پرورش انسانهای حسینی اش را به غفلت سپرد.  بنابراین طراحی معماری موزه ها برای دفاع مقدس نیز هیچ ارتباطی با موزه های جنگ دنیا نمی یابد و تنها در سطوح خشن و نمایش ادوات جنگی خلاصه نمی شود. اگر معماری ما این موضوع یعنی، تمایز جنگ های باطل با دفاع مقدس را درك می كرد، برای خلق یك معماری كه روایت گر دفاع مقدس باشد و نه جنگ، دست به طرحی شایسته برای معرفی انسان نوظهورِ پس از انقلاب اسلامی در عرصه دفاع مقدس می زد كه در سایه آن، معماری مد نظر انقلاب اسلامی نیز شكل می گرفت. 

اما آیا اكنون موزه دفاع مقدس ما به موزه جنگ تبدیل نشده است؟ چه اینكه معماری آن راوی دفاع مقدس نیست.(اگرچه موضوعاتی که در موزه به نمایش درآمده، اعم از تصاویر و فیلم ها، گویای دفاع مقدس هم می باشد؛ اما مساله اصلی خود معماری موزه است که ظرفیت مناسب را برای القاء پیام دفاع مقدس ندارد) در چنین شرایطی حتی به لیبسكیند هم که می نگریم؛ می بینیم كه به تاریخ یهود خوب اشراف دارد و با ایجاد سه محورِ مرگ، تبعید و تداوم در پلان و برنامه فیزیكی موزه اش؛ به خوبی وفاداری خود را به یهود ابراز و تلاش می كند تا با امكانات معماری و استفاده درست از مصالح، سیاست مظلوم نمایی قوم یهود را در روایت آوارگی و گمگشتگی تبیین كند. ما چرا معماری ویژه خودمان را برای روایت فتوحات مان در تاریخ اسلام و دفاع مقدس و بیان اعتقاداتمان خلق نمی كنیم؟ فراموش نشود كه اگر در رویكردی مقلدانه به سراغ معماری غرب و خصوصا یهود برویم، لاجرم روایت آنها را بازگو كرده ایم. یعنی آنكه تقلید از معماری موزه یهود، مساوی است با بازگویی ناخوداگاه روایت یهود از هالوكاست در تهران! 

از آنجا كه طرح موزه دفاع مقدس، بیشترین قرابت را با موزه یهود، در ورق های نقره فام و براق خود می یابد؛ منتقدان این اثر، چنین به اعتراض نظر دادند كه "سطوح براق و چشم‌نواز آن بی ارتباط با ارزش‌های دفاع مقدس است و شاید بعدها با تغییراتی جزیی بتواند به عنوان یك باشگاه یا یك هتل مجلل استفاده شود!" اگر چه چنین نقدی از منتقدان هم، با نگاه غربی است و با زاویه نگاه ما تفاوت دارد. 

 

 

هنگامی كه هیچ اِلِمان، نماد، سمبل، نشانه و تزئیناتی در معماری بیرونی موزه ما یافت نمی شود كه نشانی از اسلامیت و ایرانیت داشته باشد(با عدم بهره گیری از الگوهای معماری اسلامی ایرانی) ناگزیر باید آنقدر در اطراف بنا پرچم ایران را به اهتزاز درآورد تا با برلین اشتباه نشود! 

 

استمرار چنین اشتباهی در بكارگیری مبالغه آمیز اعداد است. ٨ پرچم، ٨نخل، ٨ چراغ، ٨ شهیدگمنام! و در جایی ٧٢ ستون(طبق گفته طراح). مساله این است كه چگونه می توان اطمینان داشت كه مخاطب، این عناصر طراحی شده را می شمرَد؟ لازمه چنین طراحی كردنی، آن است كه همواره طراح با مخاطب همراه باشد و به طرح منگنه شود تا مدام این اعداد را گوشزد كند. حال آن كه معماری باید خود گویای معنا باشد و این عناصر زبانِ گویای معمار.  

 

درخصوص محیط اطراف(محوطه سازی) و ارتباط آن با ساختمان موزه نیز باید گفت كه این ارتباط بسیار ضعیف است و صرفا از حیث گرافیكی، خطوط كلی ساختمان و محوطه، هردو با خشونت ترسیم شده و بدین ترتیب به هم مرتبط است، و گرنه در عملكرد كاملا بی ارتباط است. بعلاوه آن كه استفاده مفرط از شمشاد، هرس كردن درختان و استفاده از محورهای خشن و خطوط متقاطع تیز گوشه در باغ سازی، از مولفه های باغ سازی فرانسوی است و برای ما كه صاحب سبك باغ سازی و كوشك های ایرانی هستیم، این امر، تمنای خودداشته از بیگانه است. چه این كه  شیوه باغ سازی ایرانی یعنی روایت رابطه انسان با طبیعت از نگاه اسلام(بهشت در قرآن)، و نه غرب! 

 

 

مفهوم موزه از الهه میوز، در اساطیر یونان اخذ شده است
شاید در ابتدا باید از این پرسش آغاز کرد که مفهوم "موزه" فی نفسه چیست و در کجا ریشه دارد؟ وقتی لغت موزه (که همان مفهوم Museum  در زبان انگلیسی است) را در فرهنگ لاتین ریشه یابی می کنیم، در می یابیم که ریشه در کلمه Mousa  دارد  و آن هم ریشه در کلمه Muse که نام الهه ای در اساطیر یونان است.  الهه میوز، دختران زئوس هستند که چون به مردی عشق ورزند؛ وی آرامش یافته و از هر تشویشی دور می شود، لذا منبع الهام هنرمند غربی است و .... و تاثیر ناخودآگاه موسیقی(Music) بر انسان نیز با این الهه های اساطیری تفسیر می شود. 

در چنین شرایطی آیا لازم نیست که اندکی در مفاهیم تدبر کنیم و سپس آگاهانه انتخاب کنیم که؛ ما نیز که نسبتی متفاوت با الهه های یونانی داریم و با ذکر لا اله الا الله همه الهه ها را نفی کرده ایم، می توانیم مفهوم موزه را بربتابیم یا خیر؟ و یا آنکه به جای مفهوم موزه، از مفهومی دیگر برای فضای نمایش آنچه بر اسطوره های حقیقی دفاع مقدس گذشته است، استفاده کرد؟ 

 

با وجود همه انتقادات، یکی از نقاط قوتی که در برنامه معماری بنا دیده می شود، این است که مخاطب را پس از بازدید از فضاهای داخلی موزه، در گام نهایی به یک مسجد در ضلع شمالی می رساند. این همان "مسجد جامع خرمشهر" است که نماد مقاومت ایران است و از آنجا که عینا بازسازی شده، از معماری اسلامی ایرانی بهرمند است و دیگر از پست مدرنیسم خبری نیست، اما بی گمان مخاطب را در کنار موزه، به مقایسه معماری ناب ایرانی مساجد گذشته با معماری غرب آلود معاصر(حتی موزه دفاع مقدس) می کشاند که هیچ اثری از الگوی معماری اسلامی ایرانی بر چهره ندارد و دیگر از آن کاشی های الوان و اسلیمی های تافته خبری نیست!

 

از ضلع شرقی که به ساختمان موزه می نگری، ساختمان موزه را در حالتی خفته می یابی که از شمال به مناره های مسجد خرمشهر و از جنوب به مناره های مصلی در گردش سیال چشم ختم می شود، و ما را به جستجوی معماری ناب اسلامی و ایرانی فرا می خواند؛ که البته چون در روبرویمان با یک ساختمان غرب آلود مواجهیم، سرخورده می شویم و معترض. 

 

 انقلاب اسلامی، انقلابی است كه، تنها غایت خود را در ساقط كردن حكومت ظلم نمی جست بلكه انقلابی در همه شئون زندگی انسان است كه البته هنوز تمام نشده(و تا ظهور حضرتش ادامه خواهد یافت)، انقلاب اسلامی منشور تجدید عهد هنر است و بر این اساس، تعدادی از هنرها خود را در آئینه آن باز یافته اند. از آن میان، هنر موسیقی انقلابی، از همان روزهای نخست پیروزی، با نغمه های حماسی پیروزی انقلاب، عهد خود را به جای آورد و شان انقلابی خود را یافت. 
کلام آخر
دیگر هنرها نیز كم و بیش؛ اما سینمای مد نظر انقلاب اسلامی با گذر از گردنه انقلاب، و در روزهای سخت جنگ تحمیلی، هنگامی توانست به وادی انقلاب و ساحت انسانیت بال گشاید كه درك كرد میان همه جنگ های یكصد ساله اخیر با این جنگ هشت ساله، تفاوت از سریر تا سریاست. لذا بزرگانی چون شهید سید مرتضای آوینی، به راحله عشق پای گشودند تا چشم سیاه سینما را،  آنقدر كه ظرفیت دارد، به دریچه حكمت بگشایند و از این رو با سلسله مستندهای روایت فتح، راوی هنر سینمای مد نظر انقلاب اسلامی باشند و در اندك زمانی شاگردانش با ساخت فیلم های سینمایی مهاجر و دیدبان، سینمای انقلاب اسلامی را به پرده ظهور كشاندند. حتی اگر یكی از فیلم های كانی مانگا، پایگاه جهنمی و ... را دیده باشی تفاوت میان جنگ و دفاع مقدس را در می یابی، یعنی آنكه سینمای انقلاب اسلامی در تعریف تمایز میان جنگ و دفاع مقدس شكل گرفت.

 اما هنر معماری كه از قضا دیر شكل می گیرد اما دیرپاترین هنر می تواند باشد، همه را سخت به انتظار رخ نمایی معماری مد نظر انقلاب اسلامی نشانده و اكنون پس از سی و چند سال هنوز دست انتظار به زیر چانه مانده؛ و شاید اگر هنر معماری، همانند سینما، راه بازیابی خود را در آئینه تفاوت جنگ و دفاع مقدس می دید، امروز شاهد ظهور معماری خاص انقلاب اسلامی نیز می بودیم و فرصت ها بیش از این از دست نمی رفت.

 فرصت های زیادی از دست رفته، چه اینكه موزه های دفاع مقدس كه در شهرهای بزرگ كشور از جمله باغ موزه دفاع مقدس تهران، شكل گرفته، نتوانسته اند روایت گر دفاع مقدس باشند و همانند فیلمهای كانی مانگا و پایگاه جهنمی، صرفا روایت گر جنگ است و خب می دانید كه جنگ مذموم است و آنچه ممدوح است جهاد در راه خداست و آنچه لباس عزت به تن اهل تقوا می كند همین دفاع مقدس است كه مردان خدا را برگزید تا سجاده بر آتش بگسترند. 

حالا در گذر فقر سواد و ذوق و قریحه بعضی معماران، در كوچه پس كوچه های بی تدبیری برخی مسئولان، در باغ غفلت عده ای از مردمان، زمان چون باد هویت ما را با خود برده است، می برد، خواهد برد! زمان عجیب به دستور زبان پایبند است! 

منبع : مشرق