سرویس فرهنگی پایگاه خبری شهدای ایران؛ در خيال خرمشهر كه كنار كارون آرام نشسته بود، هيچ صداي خمپاره اي نبود. نخلستان هايش صداي چرخ هاي تانك را تا آن روز نشنيده بود. آن را «عروس خاورمیانه» می نامیدند و گروهی هم به خرمشهر «زیبانجف ثانی» می گفتند. تا 31شهريور سال ۵۹ كه خرمشهر، «خونين شهر» شد. پس از گذشت روزهاي تاريك و پر دود اسارت، در سوم خرداد ۱۳۶۱ شهر از اشغال درآمد. یعنی این همان تعریف کوتاه از خرمشهر است. ولی آیا تمام داستان همین است؟! بگذارید روایت خرمشهر را یک به یک با هم ورق بزنیم.

از«بارما» تا «خرمشهر»

«بارما» نام شهری است که سرحد مرزی خوزستان پیش از اسلام بوده که در زمان خلافت خلیفه دوم تبدیل به «بیان»شد و محل آن در حدود 18 کیلومتری شمال خرمشهر فعلی بوده است. این شهر تا نیمه سوم قرن هجری، برپا بود اما بر اثر جنگهایی که رخ داد، ویران شد. بعد از این در تاریخ، دیگر از شهر «بیان» نامی دیده نشده است. تا قرن هفتم هجری، که بندری کوچک در ابتدای آبادان به نام «محرزه» که «مهمانراه» هم به آن گفته می شد به وجود آمد. پس از آن در قرن سیزدهم هجری قمری شهری بنام «محمره» ایجاد شد که در انتهای کانال «عضدی» قرار داشته و آبادی آن مربوط به زمان پادشاهی «آقا محمد خان قاجار» و حکمرانی «معتمد الدوله فرهاد میرزا» در خوزستان است. تکمیل و گسترش خرمشهر در ایام پادشاهی «ناصرالدین شاه» به وسیله «حشمت الدوله خان میرزا» و به دستیاری «شیخ کعبی» و بعد از آن به وسیله «شیخ سامر کعبی» انجام گرفت. سپس پسرش «حاج جابر خان» با ایجاد گمرگ و ساختن انبارهایی چند، موافقت دولت را نسبت به خود جلب و خرمشهر به جاده آبادی و توسعه راه یافت.


حمله «ترک ها» و «اعراب» به خرمشهر

با تولد بندر خرمشهر، عملاً از اهمیت بندر بصره کاسته شد و این امر سبب حمله حاکم بغداد با لشکری از «ترکها» و «اعراب» به خرمشهر شد که در این حمله شهر تخریب و مردمش اسیر شدند. آبادانی و گسترش مجدد خرمشهر به ویژه به دوره بعد از جنگ جهانی اول باز می گردد. در جریان این جنگ به علت مسدود شدن دیگر راههای ارتباطی، خرمشهر به عنوان یگانه راه تجارت، اهمیت فوق العاده ای کسب کرد. به طوری که در سال 1311 هجری شمسی بر محوطه گمرگ و انبارهای آن افزوده شد و در سال 1314 نام «محمره» به «خرمشهر» تغییر نام یافت. از سوم شهریور 1320 هجری شمسی گمرک و راه آهن در اختیار متفقین قرار گرفت و بعد از سال 1336 هجری شمسی تغییرات فراوانی در بندر خرمشهر رخ داد تا به صورت قبل از جنگ تحمیلی در آمد.

خرمشهر قبل از جنگ تحمیلی

خرمشهر قبل از جنگ تحمیلی، باز همان زیبایی و رونق را دارا بود. به نحوی که در ۲۳ آبان ۱۳۷۱ ه.ش به دنبال راه اندازی و آغاز کار اسکله ۴ پست بندر خرمشهر پس از ۱۲ سال، نخستین شناورهای باری با ظرفیت بالای ۸۵ تن کالا، طی مراسمی در این اسکله به مقصد کویت بارگیری شد. در یکم دی ۱۳۷۱ ه.ش اولین کشتی تجاری از امارات متحده عربی با داشتن ۱۶۰ تن کالا، وارد آبهای بندر خرمشهر شد و پهلو گرفت. هم اکنون در صادرات خرما با جهان رقابت می کند و درآمد بسیاری برای اهالی و حتی کشور دارد.
 
حمله دوم به خرمشهر در سال 1359

 در سال 1359 هجری شمسی استکبار جهانی به سرکردگی رژیم بعث عراق با نیت سرنگونی نظام جمهوری اسلامی، جنگ را بر مردم مسلمان ایران تحمیل کرد که نوک پیکان تیر آن به علت موقعیت جغرافیایی و استراتژیکی بندر خرمشهر بود. در ابتدای جنگ تحمیلی با وجودی که دشمن از نظر امکانات و تجهیزات نظامی بسیار قویتر بود، اما مقاومت دلیرانه نیروهای مردمی اعم از ارتش،سپاه و بسیج باعث شد تا حملات دشمن خنثی شود.
 
شکست عملیات «نصر» برای آزادی خرمشهر

مدتی پس از اشغال خرمشهر، رکود محسوسی بر جبهه ها حاکم شد. تا اینکه در تاریخ 15/10/59 اولین عملیات با نام «نصر» برای آزادسازی این شهر انجام شد که مرحله اول آن موفقیت های بسیاری داشت، لیکن چون برای حفظ دستاوردها و ادامه عملیات، تدابیر سنجیده ای منظور نشده بود، مراحل بعدی آن اجرا نشد و نیروهای عمل کننده به مواضع قبلی خود بازگشتند.
 
عملیات «توکل» دومین شکست ایران در آزاد سازی خرمشهر

در تاریخ 20/10/59 عملیات دیگری با نام «توکل» در شمال آبادان انجام شد تا با عقب راندن نیروهای دشمن از شرق کارون و تعقیب آنها در غرب این رودخانه تا نوار مرزی، هم آبادان از حصر درآید و هم خرمشهر آزاد شود. در این عملیات اگر چه نیروهای خودی در یکی از محورها موفق شدند، اما الحاق نشدن یگان ها با یکدیگر و نیز پیش بینی نکردن تدابیر پدافندی، سبب عقب نشینی نیروها شد.
 
موفقیت ایران در سه عملیات

سرانجام پس از تغییر و تحول در فرماندهی کل قوای مسلح - که موجب تحول در مدیریت جنگ شد - سلسله طرح هایی برای آزادسازی مناطق اشغالی در دستور کار فرماندهان نظامی قرار گرفت که 3 طرح آن برای شکست حصرآبادان، آزادسازی بستان، آزادسازی منطقه غرب شوش و دزفول در قالب 3 عملیات ثامن الائمه (ع)، طریق القدس و فتح المبین با موفقیت اجرا شد.

جزئیات عملیات بیت المقدس و آزاد سازی خرمشهر

 در حالی که قوای عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می شد، عملیات بیت المقدس در بامداد 10/2/61 با قرائت رمز مبارک «یا علی ابن ابیطالب (ع)» برای آزادسازی خرمشهر آغاز شد. رزمندگان اسلام که از ساعت ها قبل در انتظار فرمان حمله بودند، در تمام محورهای عملیات به دشمن حمله ور شدند. در محور قرارگاه قدس، هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، موجب شد نیروها تنها قسمتی از منطقه جنوب رودخانه کرخه کور را به عنوان سرپل تصرف کنند. در محور قرارگاه فتح، یگان ها پس از عبور از کارون خود را به جاده اهواز - خرمشهر رساندند و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقال و تحرک دشمن در این جاده پرداختند. نیروهای قرارگاه نصر اگر چه پیشروی کردند، اما نتوانستند با نیروهای قرارگاه فتح الحاق کنند. دشمن با درک محورهای عملیات قوای ایران و اهداف آنان، پس از سازمان دهی نیروهایش، پاتک کرد. اولین پاتک سنگین دشمن در محور قرارگاه قدس و از جنوب رودخانه کرخه کور شروع شد که پس از ساعت ها درگیری، این پاتک خنثی گردید. در محور قرارگاه فتح نیز در حالی که نیروها در حاشیه جاده مستقر بودند، دشمن از عدم الحاق بین دو قرارگاه فتح و نصر استفاده کرد و با رخنه در شکاف میان قرارگاه ها، فشار شدیدی بر نیروهای ایران وارد آورد.

موفقیت مرحله اول عملیات بیت المقدس

دشمن نیروهایش را در غرب جاده اهواز - خرمشهر و در نزدیکی مرز و حوالی شلمچه سازمان داده و می کوشید نیروهای ایران را از پشت جاده عقب براند. این جاده تنها موضعی بود که رزمندگان اسلام می توانستند با استقرار در پشت آن، با پاتک های دشمن مقابله کنند.  پاتک دشمن برای تصرف جاده شروع شد، نبردی سخت درگرفت و رزمندگان اسلام به نبرد با تانک ها پرداختند. در این درگیری، اگر چه تانک های عراقی توانستند قسمتی از جاده را تصرف کنند و روی آن مستقر شوند، لیکن با مقاومت رزمندگان این استقرار دوام نیاورد و دشمن با شکست این پاتک مجبور به عقب نشینی شد. در پایان روز اول، وضعیت کلی عملیات به این ترتیب بود که قرارگاههای نصر و فتح، سرپلی به مساحت 800 کیلومتر مربع را تصرف کرده بودند. قرارگاه قدس نیز به غیر از دو محور، در بقیه محورها نتوانسته بود از رودخانه کرخه کور عبور کند. ترمیم رخنه ای که به طول 10 کیلومتر روی جاده اهواز - خرمشهر وجود داشت و می توانست به الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح بینجامد و همچنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار شب دوم عملیات قرار گرفت که با انهدام آن، در برخی محورها رخنه های موجود ترمیم شد، البته تا 48 ساعت بعد همچنان برخی از رخنه ها باقی بود تا اینکه سرانجام پس از 5 روز، خط سرپل از کیلومتر 68 تا کیلومتر 103 تثبیت و کلیه رخنه ها ترمیم شد.
 
مرحله دوم عملیات: استقرار در شمال خرمشهر

در این مرحله از عملیات، مقرر شد که قرارگاه های فتح و نصر از جاده اهواز - خرمشهر به سمت نوار مرزی پیشروی کنند و قرارگاه قدس نیز به صورت محدود برای تصرف نقطه ای، به عنوان سرپل، در جنوب رودخانه کرخه کور و درگیر کردن لشکرهای 5 و 6 عراق در آن منطقه اقدام کند و سپس آن نقطه را گسترش دهد. عملیات در ساعت 22:30 روز 16/2/61 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح، در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان های قرارگاه نصر نیز با اندکی تاخیر و تحمل فشارهای شدید دشمن، به مرز رسیدند و با قرارگاه فتح الحاق کردند.
اگر چه دشمن با اجرای پاتکی شدید و سنگین توانست 6 کیلومتر از مواضع از دست داده را باز پس گیرد، لیکن با مشاهده مسیر پیشروی نیروهای ایران به طرف مرز، لشکرهای 5 و 6 را به عقب کشاند تا ضمن جلوگیری از محاصره و انهدام آنها، خطوط پدافندی بصره و خرمشهر را هر چه بیشتر تقویت کند. در پی این عقب نشینی که از ساعات اولیه روز 18/2/61 آغاز شد نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آنها را که از قافله عقب مانده بودند، به اسارت خود درآورند و در نتیجه، جاده اهواز - خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه ای که قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف کرده بود) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.
 
 مرحله سوم عملیات: در آستانه ورود به خرمشهر

 با پیدایش اوضاع جدید و آگاهی از آشفتگی دشمن، تصمیم گرفته شد با وجود خستگی مفرط رزمندگان - که بر اثر چند مرحله پیشروی توام با نبردهای شدید شبانه روزی با دشمن ایجاد شده بود - در اجرای مرحله سوم عملیات تعجیل شود. در این مرحله از عملیات مقرر شد قرارگاه فتح در عمق 6 کیلومتری نوار مرزی نیروهای دشمن را منهدم کند. قرارگاه نصر نیز ضمن پاک سازی منطقه حد فاصل جاده خرمشهر - اهواز تا نهر عرایض از وجود دشمن، در منطقه شلمچه پیشروی نماید؛ قرارگاه قدس هم ماموریت یافت در منطقه کوشک، طلاییه، دشمن را تا پشت مرز عقب براند. عملیات در ساعت 22 روز 19/2/61 آغاز شد و هر چند تلفات و خسارات سنگین بر دشمن وارد آمد، اما هوشیاری و تمرکز نیروهای عراقی در خطوط پدافندی موجب شد تا رزمندگان اسلام نتوانند به اهداف تعیین شده در این مرحله از عملیات دست یابند.
 
مرحله چهارم عملیات: آزادسازی خرمشهر

پس از مرحله سوم عملیات، بی درنگ فرصت لازم در اختیار یگان ها قرار گرفت تا به بازسازی و تجدید سازمان نیروهای خود بپردازد. در این میان قرارگاه فجر نیز با سه تیپ پیاده وارد منطقه شد. سپس در جلسات متعددی عملیات مرحله چهارم به این شکل طراحی شد که قرارگاه نصر با حرکت در امتداد مرز به سمت جنوب، ضمن بستن جاده شلمچه، خود را در محور نهر خین به اروند رود برساند. قرارگاه فجر در جناح میانی و در امتداد نهر عرایض به سمت اروند رود پیشروی کند؛ قرارگاه فتح نیز در امتداد جاده اهواز - خرمشهر و برای آزادسازی خرمشهر وارد عمل شود. عملیات در این مرحله از ساعت 22:30 روز 1/3/61 آغاز شد. قرارگاه نصر در امتداد مرز پیشروی کرد و موفق شد جاده شلمچه را مسدود کند. قرارگاه فجر نیز توانست ضمن تامین پل نو، نیروهایش را به اروند رود برساند. اما قرارگاه فتح به دلیل حساسیت و هوشیاری دشمن نتوانست به اهداف مورد نظر دست یابد و با روشن شدن آسمان، در منطقه پلیس راه جاده خرمشهر - اهواز متوقف شد. به این ترتیب، محاصره خرمشهر کامل شد، اما نیروهای دشمن همچنان در داخل شهر مقاومت می کردند. دشمن برای خارج کردن نیروهایش از محاصره در محدوده پل نو و نهر عرایض از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) چندین بار پاتک کرد؛ لیکن با مقاومت یگان های ایرانی مستقر در منطقه مزبور، این پاتک ها به شکست انجامید. سپس دشمن نیروهای خود را از شمال شرقی خرمشهر به درون شهر آورد تا توان خود را برای حفظ اشغال خرمشهر تقویت کند.

صبح روز 3/3/61 حلقه محاصره خرمشهر تنگ تر شد و انبوه نیروهای دشمن که 2 روز محاصره در هوایی گرم طاقت شان را به سر آورده بود. مقاومت را بی تاثیر دانستند و با خروج از مواضع خود در تمام شهر، در چند ستون طولانی و کنار هم به سوی پلیس راه آمدند و در حالی که تکبیر می گفتند و شعار «الموت لصدام» و «دخیل الخمینی» سر می دادند، خود را تسلیم کردند.

به این ترتیب، خرمشهر که پس از 34 روز مقاومت در برابر دشمن در تاریخ 1359/8/4 اشغال شده بود. بعد از 575 روز و طی 25 روز عملیات در ساعت 11 صبح روز 3/3/61 آزاد شد. همچنین، در این عملیات - که به آزادسازی 5038 کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده انجامید - هویزه، پادگان حمید و جاده اهواز - خرمشهر نیز آزاد شد و در اختیار رزمندگان قرار گرفت. این موفقیت آنقدر مهم بود که کل مردم ایران جشن گرفته و امام (ره)فرمودند «خرمشهر را خدا آزاد کرد».
امکانات دشمن در حمله به خرمشهر
•    لشكر 6 زرهی؛ از جنوب رودخانه كرخه تا هویزه
•    لشكر 5 مكانیزه؛ از غرب اهواز تا روستای سید عبود
•    لشكر 11 پیاده از سید عبود تا خرمشهرتیپ های 22، 48، 44 مامور حفاظت از خرمشهر
•    لشكر 3 زرهی در شمال خرمشهر
•    لشكر 9 زرهی؛ شامل: تیپ های 35 و 43 زرهی و تیپ 14 مكانیزه .
•    لشكر 10 زرهی؛ شامل: تیپ های 17 زرهی و 24 مكانیزه .
•    لشكر 12 زرهی؛ شامل: تیپ های 46 مكانیزه و 37 زرهی.
•    لشكر 7 پیاده؛ شامل: تیپ های 19 و 39 پیاده.
•    تیپ های مستقل 109، 419، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده.
•    تیپ های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص.
•    تیپ های 9، 10 و 20 گارد مرزی.
•    تعداد 30 گروهان كماندو.
•    تعداد 10 قاطع جیش الشعبی (هر قاطع 450 نفر).
•    گردان تانك مستقل سیف سعد.
•    گردان های شناسایی حطین، صلاح الدین، حنین.
•    توپخانه دشمن نیز از 530 قبضه توپ در انواع مختلف تشكیل شده بود كه به طور تقریبی عبارت بود از 30 گردان.
لشكر هاي دشمن كه در عمليات بيت المقدس به سختي آسيب ديدند

لشكر 5 مكانيزه، لشكر 3 زرهي، لشكر 9 زرهي، لشكر 6 زرهي، لشكر 11 پياده، لشكر 7 پياده، تيپ 10 زرهي.
30 هزار کشته و 19 هزار اسیرعراقی در عملیات بیت المقدس

امیر پوردستان فرمانده نیروی زمینی ارتش جمهوری اسلامی ایران در این باره می گوید: در این عملیات بیش از 36 هزار كیلومتر مربع از مناطق اشغالی آزاد شد، 19 هزار نفر از نیروهای دشمن به اسارت درآمد و بیش از 30 هزار نفر به هلاكت رسیدند.
 
 
خسارتی که ایران به دشمن وارد کرد

هواپيما (برابر اعلام نهاجا) 60 فروند؛ بال گرد3 فروند؛ تانك و نفربر418 دستگاه؛ خودرو 49 دستگاه؛ غنايم به دست آمده از دشمن هم شامل یک فروند بالگرد؛ تانك و نفربر 105 دستگاه؛ خودرو56 دستگاه؛ جنگ افزارهاي سبك و نيمه سنگين، تجهيزات و مهمات به مقدار زياد.
 
خسارات وارده به ایران

خسارات تجهيزاتي ما عمدتاً شامل چهار فروند هواپيما و 4 فروند بال گرد بود و ضايعات وارده به تانك ها ـ خودروها و ساير تجهيزات اقلام بسيار كوچكي بوده كه در مقايسه با وسعت عمليات و ميزان انهدام دشمن ناچيز است.