هر انسانی به طور طبیعی کمال را دوست داشته و از نقص گریزان است؛ اما بسیاری از مردم نمی دانند کدام عمل ،آنان را زودتر به نتیجه می رساند؛ هر چند که می دانند تنها با عمل است که انسان می‌تواند بر داشته هایش بیفزاید و خواسته هایش را برآورده سازد. دین اسلام و آموزه های وحیانی آمده‌اند تا به فطرت و پیامبر درونی آدمی کمک کرده و او را به حقایق رهنمون سازند که بی وحی دست نیافتنی است. از جمله آموزه‌های وحیانی تبیین اعمال برتر ونیکی است که انسان را در صراط مستقیم قرار می دهد. اعتکاف از جمله این آموزه های وحیانی است. درمقاله زیر ارزش و اهمیت اعتکاف در تعالی و تکامل روح بررسی شده است.
***
نقش اعداد و چله گیری در رشد و تکامل
برخی از اعداد در زندگی انسانها نقش اساسی و کلیدی باز می کنند؛ شاید برخی در قدرت اعداد تشکیک نمایند ولی خودشان خواسته و ناخواسته به لوازم آن پایبند هستند. عدد سه و هفت و چهل و هفتاد اعدادی بسیار مقدس است. در آیات قرآنی از اتمام حجت به فرستادن سه نفر(سوره یس)، روزه سکوت سه روزه به نشانه فرزنددار شدن زکریا(آل عمران، آیه 41؛ مریم، آیه 10) ، گروههای سه گانه انسان ها در قیامت(واقعه، آیه 7)، ، سایه های سه شاخه از عذاب های اخروی نسبت به بهیمیت، سبعیت و شیطنت نفس آدمی(مرسلات، آیه 30)، خدایان سه گانه(نساء،‌آیه 171؛ مائده، آیه 73)،مهلت سه روزه (هود، آیه 65)، هفت آسمان و هفت زمین (بقره، آیه 29؛ اسراء، آیه 44)، هفت یار غار( کهف، آیه 22)، هفت دریا( لقمان، آیه 27)، هفت شب عذاب(حاقه، آیه 7)، هفت خوشه گندم و هفت گاو(بقره، آیه 261؛ یوسف، آیات 43 و 46)، هفت سال قحطی(یوسف، آیات 47 و 48) ، هفت دروازه دوزخ(حجر، آیه 44) هفت روزه هفته، بلوغ رشدی انسان در چهل سالگی( احقاف، آیه 15)، میقات چهل شب موسی(بقره، آیه 51؛ اعراف، آیه 142)، سرگردانی چهل ساله بنی‌اسرائیل پس از طغیان و سرکشی(مائده، آیه 26) و نیز هفتاد ذراع بودن زنجیر دوزخیان(حاقه، آیه 32)، هفتاد مرد میقات موسی(اعراف، آیه 155)، هفتاد استغفار(توبه، آیه 80) و مانند آن سخن گفته شده است.
از طرف دیگر برخی از اعداد نشانه هایی از کمال را با خود دارند. در یکان، اعداد سه و هفت؛ و در دهگان، اعداد چهل و هفتاد را به نشانه کمال مطرح می کنند.اقل و کف در کمال یابی در برخی از امور، سه و هفت و اکثر و سطح عالی آن چهل و هفتاد است. بنابراین اگر بخواهند در امورکوچک از اقل کمال سخن بگویند عدد سه را نشانه اقل کمال و عدد هفت را نشانه اکثر آن می‌دانند. اما اگر اموری بسیار مهم و تاثیرگذار باشد در این صورت اقل کمال را باید در عدد چهل و نهایت آن را در عدد هفتاد شناسایی کرد.
از آنجایی که کمال رشد انسان یک فرآیند پیچیده‌ای دارد، با سه وهفت تنها به نوعی از رشد دست می‌یابد که نیازمند تداوم آن تا چهل سالگی است تا بتواند رشد را در یک مرتبه نهایی تثبیت کند. از چهل سالگی دیگر شاکله انسانی شکل می گیرد و انسان دارای یک شخصیت تثیبت شده ای می شود که بر اساس آن عمل می کند.(اسراء، آیه 84) به این معنا که در چهل سالگی، انسان به یک شخصیتی دست می یابد که طبیعت ثانوی او را تشکیل می دهد. این طبیعت ثانوی ممکن است همراه با بروز استعدادها از راه نیت نیک و کار نیک باشد یا آنکه همراه با دفن کردن استعداد و نهان نمودن فطرت همراه باشد.(شمس، آیات 7 تا 10)
بررسی های علمی نشان می دهد که انسان در هر کاری پس از چهل روز به آن عادت می کند. از این رو در آیات و روایات بر عدد چهل برای عادت کردن و تثبیت اموری تاکید شده است. از جمله در میقات حضرت موسی(ع) خداوند بر عدد چهل تاکید می کند تا عادت به ملاقات شبانه درحضرت موسی(ع) شکل گیرد. (بقره، آیه 51؛ اعراف، آیه 142)
پیغمبر(ص) می فرماید: «مَنْ أَخْلَصَ لِلَّهِ أَرْبَعِینَ یَوْماً فَجَّرَ اللّهُ یَنَابِیعَ الْحِكْمَةِ مِنْ قَلْبِهِ عَلَى لِسَانِهِ» ؛ اگر كسی چهل روز خود را برای خدا خالص گرداند خداوند چشمه‌های حکمت را می شکافد و از قلبش بر زبانش روان می‌گرداند. (عدة الداعی، ص‏232)
آن حضرت در جای دیگر فرموده است: إِنَّ صَبْرَ الْمُسْلِمِ فِی بَعْضِ مَوَاطِنِ الْجِهَادِ یَوْماً وَاحِداً خَیْرٌ لَهُ مِنْ عِبَادَةِ أَرْبَعِینَ سَنَةً؛  صبر و استقامت یک روزه مسلمان در برخی از مواضع جهادی برایش بهتر از عبادت چهل ساله است.(عوالی‏اللآلی، ج‏1، ص‏282) اینکه آن حضرت(ص) بر عبادت چهل ساله تاکید دارد، از آن روست که این اعمال شخصیت و شاکله وجودی اش را به عنوان یک مسلمان عابد تثبیت می کند ولی با این همه اجر یک مجاهد در برخی از موقعیت های جهادی در روز تاثیری همچون عبادت چهل ساله بلکه بیشتر به جا می‌گذارد و در تثبیت شخصیتی فرد موثرتر و کارگزارتر است.
زشتی احتکار
همین مطلب را آن حضرت (ص) درباره جهاد اقتصادی و در مخالفت با برخی از اشکال بحران سازی اقتصادی به شکل دیگر بیان می کند و می فرماید: وَ لَأَنْ یَلْقَى اللَّهَ الْعَبْدُ سَارِقاً أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْ أَنْ یَلْقَاهُ قَدِ احْتَكَرَ طَعَاماً أَرْبَعِینَ یَوْماً؛ اگر بنده ای به عنوان سارق ،خداوند را ملاقات کند در نزدم بهتر است که به عنوان محتکر غذای مردم در چهل روز، با خداوند ملاقات نماید(من‏ لایحضره ‏الفقیه، ج‏3، ص‏158)؛ زیرا محتکر کارش بدتر از سارق است. در اینجا نیز عدد چهل روز برای احتکار طعام مورد تاکید قرار گرفته است.
البته امام صادق(ع) در تبیین شرایط احتکار به تناسبات اشاره می کند که می تواند در فهم موضوع ما را یاری رساند. ایشان می فرماید: «الْحُكْرَةُ فِی الْخِصْبِ أَرْبَعُونَ یَوْماً وَ فِی الشِّدَّةِ وَ الْبَلَاءِ ثَلَاثَةُ أَیَّامٍ فَمَا زَادَ عَلَى الْأَرْبَعِینَ یَوْماً فِی الْخِصْبِ فَصَاحِبُهُ مَلْعُونٌ وَ مَا زَادَ عَلَى ثَلَاثَةِ أَیَّامٍ فِی الْعُسْرَةِ فَصَاحِبُهُ مَلْعُونٌ»؛ احتکار در شرایط مناسب تولیدی، چهل روز است وگرنه در شرایط شدت و بلا سه روز است. پس اگر کسی در شرایط عادی بیش از چهل روز احتکار کند معلون خواهد بود چنانکه شخص محتکر در سه روز در ایام شدت ملعون است. (كافى، ج‏5، ص‏165)
در اینجا نقش مناسبات و شرایط به خوبی روشن شده است. به این معنا که هر یک از اعداد پیش گفته دلالت بر تثبیت کمالی یک امر دارد. به عبارت دیگر شخص در سه روز در شدت و چهل روز در شرایط عادی، نشان می‌دهد که انسان متعادلی نیست و اهل احتکار و ملعون خداوند است.
اهمیت عدد چهل وچله گیری
در شفاعت و تقدم دیگران برخود نیز عدد چهل تکرار می شود. لذا دعا برای چهل مومن، یا تایید چهل مومن بر ایمان و سلامت دین کسی، تاثیر شگرفی دارد. امام صادق می فرماید: «مَنْ قَدَّمَ أَرْبَعِینَ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ ثُمَّ دَعَا اسْتُجِیبَ لَهُ؛ هر کسی چهل مومن را بر خود مقدم دارد وسپس در حق خود دعا کند، دعایش اجابت می‌شود»(كافى، ج‏2، ص‏509)
همچنین در روایات درباره عدد چهل آمده است که فاصله نفرين موسي تا اجابت آن نفرين نيز همين مقدار است.(ترجمه المیزان، ‌طباطبائي، ج 10، ص 172) حضرت آدم چهل روز گريست تا توبه‎اش قبول شد.(همان،‌ج 1، ص 211) و نيز بر مرگ هابيل چهل روز گريست تا خداوند فرزند ديگري به او عنايت كرد.(همان، ج 5، ص 521) باران و طوفان در عذاب قوم نوح چهل روز طول كشيده است.(همان، ج 10، ص 379) بني اسرائيل چهل روز گريستند تا خداي تعالي وحي فرستاد كه آنان را از شر فرعون نجات خواهد داد.(همان، ج 10، ص 494) و يا در داستان تولد حضرت زهرا ـ (س) نقل شده، پيامبر (ص ) چهل روز از حضرت خديجه (س) دوري كرد و مشغول عبادت شد و سپس نطفه حضرت زهرا (س ) منعقد شد.(كمپاني، فضل الله، حضرت زهرا (س ) ، انتشارات مفيد، تهران 1369، ص 13 ـ 14)، امام باقر ( ع ) فرمودند: كسي كه شراب بخورد تا چهل روز نمازش مقبول نيست و اگر در اين مدت نماز را ترك كند عذابش مضاعف خواهد بود.(صدوق، ‌همان، ص 534) پيامبر اكرم (ص) فرمودند هر كس از امت من چهل حديث از مسائل ديني كه به آن احتياج دارد حفظ كند، خداوند او را در قيامت به عنوان فقيه و عالم مبعوث مي‎كند. همان، ص 541) از علي ( ع ) نقل شده است كه حريم مسجد چهل زراع است و از هر طرف تا چهل خانه همسايه محسوب مي‎شوند.( همان، ص 544)
به هر حال، نقش عدد چهل و دیگر اعداد در زندگی امری پوشیده نیست بویژه  از روایات و آیات به دست می‌آید که چله گیری در هر کاری تاثیر شگرفی در تثبیت یک امر و عادت کردن به آن دارد. از این رو چله گیری برای رسیدن به کمالاتی در آیات و روایات تایید شده و از مومنان خواسته شده تا برای رسیدن به کمالات بر مداومت بر اموری تا چهل روز تلاش کنند. خداوند در آیه 15 سوره احقاف می فرماید که انسان در چهل سالگی به بلوغ کمال و رشد می رسد و شاکله شخصیت او تثبیت می گردد.
اعتکاف، راهی برای تثبیت کمال
از آنچه گفته شد معلوم می شود که امور تربیتی به صورت‌ فرآیندی است. پس برای اینکه امری در انسان شکل گیرد گاه لازم است با توجه به مورد، سه روز تا هفت روز و گاه تا چهل تا هفتاد روز و بلکه در اموری تا چهل سال طول بکشد. اعتکاف از ریشه عکف و عوکف به معناى مواظبت و ايستادگى بر چيزى و يا مكانى است(لسان‌العرب، ابن منظور، ذیل واژه عکف)، کاری است که انسان با تکرار آن خود را به چیزی عادت می دهد تا از آثار آن در حال  و آینده بهره مند شود.
در برخی از آیات قرآنی «عاكف» و «معتكف» به معناى اقامت‌كننده به کار رفته است؛ (اعراف، آیه 138) اما در آیه 186 سوره بقره به معنای خاصی به کار رفته که همان معنای شرعی آن است. مراد از اعتکاف ماندن در مسجد به قصد قربت همراه با مراعات برخى احكام و شرايط است.(مفردات الفاظ قرآن کریم، راغب اصفهانی، ذیل عکف)
خداوند در آیاتی بیان می کند که حضرت ابراهیم(ع) کعبه را برای اعتکاف کنندگان آماده و پاک سازی کرده است.(بقره، آیه 125) بر اساس این اسناد قرآنی نخستین مکانی که برای انجام این گونه اعمال انتخاب و معرفی شده کعبه و در مجاورت آن بوده که همان مسجد الحرام است.
پس از این مکان مقدس ، مساجد دیگر به عنوان محل انتخاب از سوی خداوند به مومنان معرفی شده است.(بقره، آیه 187) از این آیه به دست می آید که مساجد به عنوان مکانی براى اعتكاف از حدود و آيات الهى و غير قابل نقض است. به این معنا که تنها مکانی که این عمل را به عنوان اعتکاف و عمل عبادی و شرعی در می آورد مساجد است. پس اعتکاف شرعی در بیرون مساجد شدنی نیست. این بدان معناست که مکان در تحقق این عمل عبادی و شرعی نقش اساسی و بنیادین دارد.
احکامی که قرآن برای اعتکاف بیان کرده نشان می‌دهد که تحقق این عمل عبادی دارای  عناصری است که فقدان هر یک به معنای عدم تحقق عبادت است. از جمله مهمترین مولفه ها، اعتکاف در مساجد به عنوان یک مکان خاص عبادی، روزه، ترک آمیزش جنسی و مانند آن که به عنوان حدود الهی مطرح شده است. (بقره، آیه 187) ترک هر یک از این عناوین به معنای فقدان عبادت خواهد بود.
اینکه خداوند در آیه فوق بر شکستن و نقض حدود الهی تاکید دارد، نشان می دهد که ترک عمل عبادی اعتکاف از میانه آن جایز نیست و کسی که وارد این عمل عبادی می شود می بایست تا آخر باقی بماند و گرنه عبادتی نکرده بلکه گناهی دیگر را مرتکب شده است.
این جملات و جملاتی همانند آن گواه روشنی بر اهمیت و ارزش ویژه عمل عبادی اعتکاف است و خداوند بر آن است تا حرمت و حریم آن را بزرگ کرده و انسان را بر ارزش و اهمیت آن واقف گرداند.
البته در آیه هدف از این عبادت، دست یابی به تقوا دانسته شده است. تعبیری که در آیه بیان شده همانند تعبیری است که خداوند در آیه 183سوره بقره برای وجوب روزه در ماه رمضان آمده است. این بدان معناست که این عمل عبادی چون روزه در ماه رمضان و نیز عمل عبادی حج است که بسیار مهم و تاثیر گذار در زندگی انسان و کسب رشد و تقواست.
انسان با کسب تقوا بهترین ره توشه را برای آخرت فراهم می آورد. خداوند پس از بیان ارزش و اهمیت حج در کسب تقوا می فرماید: وَتَزَوَّدُواْ فَإِنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى وَاتَّقُونِ يَا أُوْلِي الأَلْبَابِ ؛ ای خردمندان! ره توشه بردارید؛ زیرا بهترین ره توشه تقواست. پس تقوای مرا پیشه کنید. (بقره، آیه 197)
شکی نیست که تقوا به عنوان سرمایه اصلی مسیری است که انسان می بایست بپیماید. انسان با ره توشه تقوا در مسیر کمالی پیش می رود و به جایی می رسد که مقصد اوست و در آنجا به مقصود خود می رسد که خداوند در آیه 8 سوره انشقاق از آن به ملاقات خود یاد کرده است.
همان طوری که حضرت موسی(ع) با اعتکاف چهل شبانه خود به معراجگاه الهی رفت، می توانید در عمل اعتکاف خویش در سه روز مقدس، در مکان مقدسی چون مسجد به معراج بروید و از راه نماز و دیگر عبادت‌ها چون تعلیم معارف اهل بیت عصمت(ع) و تدبر در قرآن و حتی قرائت آن خودسازی کرده و زمینه تقوا و عروج را فراهم آورید.
پیامبر(ص) در طول سال اعتکاف می کرد. بارها این عمل از سوی پیامبر(ص) نقل شده است. صدوق در كتاب «فقيه» به سند خود، از امام صادق (ع) نقل مي‌كند كه فرمود: رسول خدا (ص)در ماه رمضان- سال اول هجرت- در دهه اول در مسجد «اعتكاف» كرد و سال بعد در دهه دوم اعتكاف نمود، ولى پس از آن هميشه در دهه سوم ماه رمضان اعتكاف می کرد.( سنن النبى با ترجمه ‏فارسى، ص: 298)
بهترین زمان برای اعتکاف ماه رمضان است که بهار قرآن و بهار دلهاست. رسول خدا ص فرمود: «اعتكاف عشر فى رمضان يعدل حجّتين و عمرتين؛ «اعتكاف ده روز در رمضان با دو حج و دو عمره برابرى مى‏كند».پس از آن ایام البیض ماه رجب یعنی  13،14و15 رجب بهترین موسم اعتکاف بشمار می رود.
اعمال همسنگ با اعتکاف
البته برخی از اعمال به سبب اهمیت آن، در قدر و اندازه اعتکاف دانسته شده است. بیان همسنگی این اعمال برای این است که انسان بتواند اعمال دیگری که می تواند جایگزین عمل اعتکاف باشد به جا آورد و اگر بتواند همزمان هم اعتکاف داشته باشد و هم به برخی از این اعمال همسنگ اعتکاف بپردازد بسیار سود و بهره خواهد برد.
1. اجابت حاجت مومن: برآورده کردن حاجات مومن از جمله کارهایی است که در روایات ، معادل اعتکاف دانسته شده است. ابراهيم بن عمر يمانى مى‏گويد: امام صادق (ع) فرمود: هيچ مؤمنى مؤمن ستمديده‏اى را كمك نمى‏كند مگر اينكه اين عمل او از روزه و اعتكاف يك ماه در مسجد الحرام بهتر است.(ثواب الاعمال-ترجمه انصارى، ص: 285)
ميمون بن مهران گويد: امام مجتبى (ع) در مسجد اعتكاف كرده بود و من نزد او نشسته بودم كه مردى آمد و عرض كرد: اى فرزند رسول خدا شخصى از من طلب دارد و مى‏خواهد مرا به اين جهت به زندان افكند، امام(ع) فرمود: «به خدا سوگند اكنون ثروتى ندارم كه قرض تو را بپردازم»، آن مرد گفت: شما بيا با او صحبت كن. امام مجتبى (ع) كفش خود را پوشيد كه حركت كند. من به امام عرض كردم: اى فرزند رسول خدا آيا اعتكاف خود را فراموش نمودى؟ حضرت فرمود: «فراموش نكردم، ولى از پدرم شنيدم كه مى‏گفت پيامبر خدا (ص) فرمود: هر كس براى برآورده شدن حاجت برادر دينى خود تلاش كند گويا نه هزار سال خدا را عبادت كرده كه روزها را روزه گرفته و شبها را به نماز ايستاده باشد». (  الآداب الدينية للخزانة المعينية با ترجمه عابدى ص 364‏)
2. زیارت امام حسین (ع) :امّ سعيد مى‏گويد: نزد امام صادق (ع) بودم كه كنيزم آمد و گفت: مركب راآوردم. امام (ع) فرمود: اى امّ سعيد، اين مركب چيست و قصد كجا دارى؟ گفتم: مى‏خواهم به زيارت قبور شهيدان بروم. فرمود: به من بگو چرا امروز كار شما مردم عراق اين‌قدر عجيب شده است كه از راههاى دور براى زيارت قبور شهداى احد مى‏آييد و زيارت قبر سيد الشهداء را ترك مى‏كنيد؟ راستى چرا به زيارت قبر او نمى‏رويد؟ امّ‌سعيد مى‏گويد: گفتم: سيّد الشهداء كيست؟ فرمود: حسين بن على (ع). گفتم: من يك زن هستم [و به تنهايى نمى‏توانم اين كار را انجام دهم‏]. فرمود: براى امثال تو هيچ گونه مانعى از رفتن به زيارت آن حضرت نيست. گفتم: زيارت او چه ثوابى براى ما دارد؟ فرمود: با يك حجّ و يك عمره و اعتكاف و روزه دو ماه در مسجد الحرام برابر است.(ثواب الاعمال-ترجمه انصارى، ص: 191)
3. نشستن در نزد عالم: از حضرت امیر المونین علی (ع )روایت است که : نشستن يك ساعت در پيش دانشمند محبوب‌تر است نزد خدا از عبادت يك سال كه هيچ معصيت خدا را نكرده باشد ؛ و نگاه كردن به عالم محبوب‌تر است نزد خدا از اعتكاف يك سال در مسجد الحرام؛ و زيارت عالم محبوب‌تر است نزد خدا از هفتاد حج و عمره و بهتر است از هفتاد مرتبه طواف خانه‏ خدا و خدا برايش هفتاد درجه بلند گرداند و خدا به هر حرفى كه از دانشمند مى‏آموزد ثواب هفتاد حج قبول شده در نامه‏ عملش مى‏نويسد و بر او رحمتش را فرو مى‏فرستد و فرشتگان گواهى دهند كه بهشت بر او واجب است‏.   (ارشاد القلوب-ترجمه رضايى، ج‏1، ص: 394)
از این روایات به دست می آید که اگر کسی بتواند در کنار عالم قرار گیرد و در زمان اعتکاف چنین اعمال خوبی داشته باشد، از ثواب هر دو بهره مند خواهد شد. پس در هنگام اعتکاف از علوم دانشمندان دین بهره مند شویم و از آنان معارف الهی را بیاموزیم و اگر بتوانیم در همان حال حاجت مومنی را نیز بر آورده کنیم بسیار سود خواهیم برد و از سود مضاعف دو عمل بهره مند خواهیم شد.