استاد حوزه علمیه گفت: بالاترین امتحان صدیقه طاهره(س) پذیرش ولایت امیرالمؤمنین(ع) و امامت آن حضرت بعد از نبی اکرم(ص) است.
به گزارش شهداي ايران به نقل از فارس، حجت الاسلام و المسلمین استاد محمدباقر تحریری استاد حوزه علمیه گفتگویی با خبرگزاری حوزه انجام داده است که مشروح آن در ادامه می‌آید:
٭ قبل از ورود به تفسیر زیارتنامه حضرت صدیقه کبری(س)، فضایل این بزرگ بانوی عالم بشریت را به صورت اجمالی بیان بفرمایید.
بسم الله الرحمن الرحیم. زهرای مرضیه(س) فضایل بیشماری دارند. برای فضایل ایشان همین بس که اولاً "سوره کوثر در شأن و منزلت ایشان بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده" و ثانیاً "در فضایلی، با پدر بزرگوار، همسر و فرزندانشان مشترک هستند".
آیاتی از قرآن کریم در بیان فضایل این بانوی مکرمه آمده که در آن فضایل، اشتراک حضرت زهرا(س) را با این بزرگواران بیان می‌کند.
٭ نمونه ای از این آیات را اشاره میکنید؟
از جمله آنها می‌توان به آیات مباهله، تطهیر، ذوی القربی و اغلب آیات سوره مبارکه انسان اشاره کرد که قطعاً شامل حال حضرت زهرا(س) می‌شود و در ذیل این آیات، روایات متعددی از اهل سنت و شیعه در شان آن حضرت وارد شده است.
٭ همانطور که مستحضر هستید، حضرت فاطمه(س) دارای اسامی بسیار هستند. دلیل این تعدد نام چیست؟
از زبان نبی اکرم(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) روایات متعددی درباره فضایل حضرت صدیقه طاهره(س) وارد شده است.
یکی از فضایل آن حضرت، دارا بودن اسامی متعدد است که هر یک از این اسامی دلالت بر فضیلت و کمال خاص ایشان می‌کند.
٭ آیا می‌توان صدیقه کبری را مظهر صفات خداوند باری تعالی معرفی کرد؟
دقیقا همینطور است. سوال بسیار مهمی مطرح کردید. اصلاً علامه مجلسی در بحار الانوار به نقل از پیامبر گرامی اسلام(ص) آورده است که «إِنَّ اللّهَ لَیَغْضَبُ لِغَضَبِ فاطِمَةَ، وَ یَرْضى لِرِضاها ؛ خداوند متعال با غضب فاطمه غضب می‌کند و با خشنودی او خشنود می‌شود».
این حدیث که در کتب اهل سنت نیز آمده، بر مظهر اوصاف جمال و جلال الهی بودن این وجود شریف دلالت دارد. این بدین معناست که رضایت حضرت فاطمه زهرا(س)، نمودار اوصاف جمال و غضب وی، نمودار اوصاف جلال الهی است.
در روایت دیگری در ذیل آیه «فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعین» از معصوم(ع) پرسیدند که خداوند میفرماید «وقتی فرعونیان ما (خداوند) را ناراحت کردند، ما از ایشان انتقام گرفتیم»؛ آیا خداوند ناراحت و غضبناک می‌شود تا انتقام بگیرد؟ حضرت فرمودند: "إن الله عزوجل لا یأسف کأسفنا، و لکنه خلق أولیاء لنفسه، یأسفون و یرضون، و هم مخلوقون مربوبون، فجعل رضاهم رضا نفسه، و سخطهم سخط نفسه، لأنه جعلهم الدعاة إلیه، و الأدلاء علیه، فلذلک صاروا کذلک ؛ خداوند مانند ما ناراحت نمی شود لکن بندگان خاصی را آفریده است که ایشان بطور کامل تحت تربیت خداوند قرار گرفته اند و اینها به گونه ای شده اند که خداوند متعال رضایت ایشان را رضایت خودش و ناراحتی ایشان را ناراحتی خود در بین انسانها معرفی کرده است".
حضرت زهرا(س) یکی از این افراد هستند که تحت تربیت خاص خداوند متعال قرار گرفته است و اوصافش مظهر اوصاف الهی است. صراحتاً می‌توان گفت که حضرت زهرا(س) از هر جهت الگو هستند.
٭ حضرت فاطمه(س) فقط یک زیارتنامه دارند؟
خیر، برای ایشان چند زیارت نقل شده است. مرحوم شیخ عباس قمی(ره) این زیارت مفصل را در مفاتیح الجنان، بعد از کیفیت زیارت نبی اکرم(ص) آورده و دو زیارت کوتاه تر را نیز در اعمال زیارات ائمه(ع) در ایام هفته ـ که روز یکشنبه بعد از زیارت امیر المؤمنین خوانده می‌شود ـ نقل کرده است.
این دو زیارت با سلام بر حضرت زهرا(س) شروع می‌شود و مضمون اول این زیارات شبیه به هم است که می‌گوییم: «یا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَکِ اللّهُ الَّذی خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ، فَوَجَدَکِ لِمَا امْتَحَنَکِ صابِرَةً».
تا آنجایی که بنده ادعیه را بررسی کردهام، چنین تعبیری در زیارات سایر ائمه(ع) وجود ندارد.
٭ علما تفاسیر مختلفی برای "یا مُمْتَحَنَةُ..." دارند. این بند از زیارت از نگاه شما دارای چند برداشت است؟
این عبارت را به دو صورت می‌توان خواند:
نخست؛ قرائت سطحی است که ما در متن زیارت دقت نکنیم و به این صورت بخوانیم: "ای بانویی که خداوند قبل از اینکه شما را بیافریند امتحانتان کرد".
اگر ما این برداشت ابتدایی را داشته باشیم و بگوییم "خداوند متعال حضرت زهرا(س) را قبل از اینکه خلق نماید امتحان کرده است"، این امتحان را باید توجیه کنیم و مراد از این خلقت را باید قبل از خلقت مادی آن حضرت بدانیم. در این نوع از برداشت باید بگوییم "حضرت زهرا قبل از خلقت مادی خلقت دیگری نیز داشته اند".
روایات زیادی در این زمینه داریم که با تعبیرات مختلف بیانگر این است که نبی اکرم(ص) و اهل بیت(ع) به ویژه حضرت زهرا(س)، قبل از خلقت مادی، خلقت نوری داشته اند. این روایات بیانگر این مطلب است که خلقت خداوند متعال محدود به عالم ماده و جسمانی نیست.
٭ از این برداشت اول، توضیح جامعتری میفرمایید؟
ببینید، خداوند متعال عوالم متعددی دارد که آن عوالم قبل از عالم ماده بوده و بسیار وسیعتر و والاتر است. جنبه تجردی دارد و بر عالم ماده محیط است، یعنی احکام عالم ماده را دارا نیست.
گاهی در روایات تعبیر به خلقت روح شده که روح ما قبل از این عالم وجود داشته گاهی تعبیر به نور شده و گاهی تعبیر به اشباح نور شده است.
این تعبیرات مختلف بیانگر خلقت عالی قبل از خلقت مادی این بزرگواران است که این «قبلیت» هم قبلیت رتبی است؛ چراکه در عوالم قبل از عالم ماده، زمان «نیست» می‌شود و قبلیت رتبی، شرافت عالم دیگر را نسبت به این عالم و تقدم وجودی آن عالم نسبت به این عالم را بیان می‌کند. البته احکام دیگری نیز دارد که اینجا در مقام بیان آن نیستیم.
حضرت زهرا(س) نیز چنین خلقتی دارند و به طور خاص برای خلقت نوری ایشان در روایات مطالبی مختلفی بیان شده است.
خداوند در شب معراج نبی مکرم(ص) را وارد بهشت کردند و ایشان از میوههای بهشتی تناول کردند «لَمّا عُرِجَ بی إِلَى السَّماءِ، أَخَذَ بِیَدی جَبْرَئیلُ علیه السلام فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ، فَناوَلَنی مِنْ رُطَبِها، فَأَکَلْتُهُ، فَتَحَوَّلَ ذلِکَ نُطْفَةً فی صُلْبی فَلَمّا هَبَطْتُ إِلَى الْأَرْضِ، واقَعْتُ خَدیجَةَ، فَحَمَلَتْ بِفاطِمَةَ علیها السلام؛ فَفاطِمَةُ حَوْرآءُ إِنْسِیَّةٌ».
بعد از اینکه حضرت محمد(ص) میوههای بهشتی را در شب معراج تناول کردند، نور حضرت زهرا(س) در حضرت خدیجه منعقد شد. یکی از جهات نوری بودن حضرت زهرا(س) را همین مبدأ تکون مادیشان از عالم بهشت می‌دانند.
البته ما این مطلب را درک نمی کنیم که این بهشت چگونه بهشتی است و میوه بهشتی که در شب معراج خورده شده چگونه میوه ای بوده است.
قابل درک نیست که چگونه تبدیل به نطفه شد و جنبه جسمانیت مطهر حضرت زهرا(س) شکل گرفت. به نوعی یک تصرف غیبی خاص برای انعقاد نطفه حضرت صدیقه طاهره(س) و شکل گرفتن وجود مادی ایشان مطرح است.
این مطلب نیز یک نوع قبلیت منشأ خلقت حضرت زهرا(س) را نشان می‌دهد. البته در تکون جنبه مادی ائمه هم روایاتی هست که حقیقت آن روایات را ما درک نمی کنیم اما نسبت به حضرت زهرا(س) روایات مفصلتری بیان شده که این مسأله روایت نوری حضرت زهرا است.
٭ مراد از امتحان چیست؟
سوال بجایی بود. در اینجا پرسشهایی مطرح مىشود که امتحان الهى در عوالم نورى و تمثّلى و یا برزخى چگونه بوده است؟ مراد از آن چیست؟ آیا امتحان جز با دار تکلیف و عالم مادّه سازگار است؟
در جواب باید گفت، اینکه نحوه امتحان چگونه بوده براى ما معلوم نیست لکن مسلّماً متناسب با عالم مدنظر بوده است. دار تکلیف و عالم مادّى به تناسب خود؛ و در عوالم نورى و یا برزخى به تناسب خود.
براى مخلصین (به فتح لام) به طریقى؛ و براى غیر مخلَصین به طریق دیگر. امّا شاید بتوان گفت: امتحان الهى در خلقت نورى همان پیمان و «عهد عبودیّتى» باشد که خداوند از فرزندان آدم(ع) گرفت، چنانکه مىفرماید: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ، أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ، إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ، وَ أَنِ اعْبُدُونِی، هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ؛ اى فرزندان آدم، آیا از شما عهد و پیمان نگرفتم که شیطان را بندگى نکنید، که وى دشمن آشکار شماست. و مرا بندگى کنید که این صراط مستقیم و راه راست است».
ممکن است مراد، امتحان الهى باشد که به صورت "اخذ میثاق" از فرزندان آدم(ع) بوده است. چنانکه مىفرماید «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ، وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ قالُوا: بَلى ؛ و هنگامى که پروردگارت از صلب فرزندان آدم، ذرّیّه و نسل آنها را برگرفت و آنها را بر خود گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بله».
و نیز ممکن است مراد از امتحان الهى، همان "میثاق غلیظ" و پیمان محکمى باشد که از عدّهاى از انبیاى برجسته و یا از همه انبیا گرفته شده، پس از حضرت فاطمه(س) نیز به لحاظ قرین بودن با انبیاى برجسته، اخذ شده باشد. چنانکه مىفرماید «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى وَ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ، وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً، لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ، وَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً أَلِیماً ؛ و هنگامى که از پیامبران عهد و میثاق گرفتیم و هم از تو و از نوح و ابراهیم و موسى و عیسى بن مریم، از همه پیمان محکم گرفتیم، تا خداوند از راستگویان در مورد گفتار صدقشان باز پرسد، و براى کافران عذاب دردناک آماده کند».
در نهایت، شاید بتوان گفت موضوع عهد عبودیّت أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ ...، گرفتن میثاق مطلق (از تمامى فرزندان آدم(ع))؛ و اخذ میثاق از انبیا، یک پیمان نیست بلکه سه پیمان جداگانه است. گویا هر کدام از آنها در عالم و خلقتى از مراحل خلقت نورى بوده است، واللّه أعلم.
به هر حال، بیانات فوق به یک سوى امتحان اشاره دارد و سوى دیگر که جلوه خارجى امتحان است در عالم مادّه واقع مىشود. در قیامت نیز از نتیجه آزمایش سؤال مىگردد.
٭ برداشت دوم از "یا مُمْتَحَنَةُ..." در زیارتنامه حضرت صدیقه کبری(س) چیست؟
و اما برداشت دوم که به نظر من دقیق تر است، چنین میباشد که در این فراز از زیارتنامه، مسأله امتحان آن حضرت در آن عالم بیان نمی‌شود زیرا عبارت به اینگونه است که "امتحنک الله" یعنی خدا شما را امتحان کرد. کدام خدا؟ عبارات بعدی صفت خداست نه صفت امتحان: «الَّذی خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ ؛ خدایی که شما را خلق کرد قبل از اینکه شما را خلق کرده باشد». صفت خداست که آن خلقت نوری را هم بیان می‌کند.
اما بحث امتحان در آن عالم را بیان نمیکند و در ادامه می گوییم «فَوَجَدَکِ لِمَا امْتَحَنَکِ صابِرَةً؛ خدا شما را نسبت به آن امتحان، صابر یافت» و خدا مقام صبر و ممتحن بودن ایشان که مقامات بالایی است را بیان می کند.
٭ منظور از امتحان در برداشت دوم چه میباشد؟
می‌خواهیم وصف یادشده از حضرت زهرا(س) را در زندگی خود الگو قرار دهیم. بالاترین امتحان ایشان پذیرش ولایت مولانا امیرالمؤمنین علی(ع) و امامت آن حضرت بعد از نبی اکرم(ص) است. ایشان مأمور بودند که با تمام وجود از این مقام حمایت کنند و خلافت بلافصل حقانیت امیرالمؤمنین(ع) را با مبارزات قولی و عملی خویش تثبیت کنند.
این امتحان، اتمام حجتی بر امت اسلامی ـ چه در آن زمان و چه در زمانهای بعد ـ بود که البته حضرت صدیقه طاهره(س) با تمام وجود مشکلاتی که در این مسیر برای ایشان بهوجود آمد را تحمل کردند.
در روایات شیعه و سنی این معنا نقل شده است که «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة ؛ کسی که بمیرد و امام زمانش را نشناسد گویا در زمان جاهلیت مرده است». با توجه به حدیث مذکور، این سؤال مطرح می‌شود که امامِ حضرت زهرا(س) ـ که شهیده از دنیا رفتند ـ چه کسی بوده است؟!
با توجه به آیه تطهیر قطعاً ایمان ایشان در رأس ایمان همه اصحاب بوده است. پس در این مسأله شکی نیست. بنابراین امام ایشان کسی جز امیرالمؤمنین علی(ع) نبوده و این معنا نیز دلیلی بر اثبات امامت علی بن ابی طالب(ع) بعد از نبی مکرم اسلام(س) است.
در نهایت، به دلیل اینکه زهرای مرضیه(س) بعد از نبی مکرم اسلام(س) جایگاه خاصی در بین امت اسلامی داشتند، این جایگاه در زیارت ایشان آمده است. درحالی که در زیارات سایر ائمه(ع) این خصوصیت نیامده و شاید علت اصلی آن این نکته باشد که می‌خواهند جایگاه حمایت حضرت زهرا(س) از امام زمانش را بیان کنند تا این جایگاه به تمام معنا حفظ شود و ظهور پیدا کند.
دیگران هم اگر بخواهند مسیر صحیح نبی مکرم اسلام(ص) را ادامه بدهند، باید با امام زمانشان پیش بروند که این مسیر صحیح بعد از آن حضرت، جز امیرالمؤمنین(ع) نبوده است و باید به این مسأله معتقد بشویم.
٭ در فرازهای بعدی زیارتنامه، بحث پذیرش ولایت و تطهیر در پرتو ولایت مطرح شده است. این تطهیر ولایت به چه معناست؟
«وَ زَعَمْنا أَنّا لَکِ أَوْلِیاءُ وَ مُصَدِّقُونَ، وَ صابِروُنَ لِکُلِّ ما أَتانا بِهِ أَبُوکِ، وَأَتانا بِهِ وَصِیُّهُ، فَإِنّا نَسْأَلُکِ إِنْ کُنّا صَدَّقْناکِ إِلّا أَلْحَقْتِنا بِتَصْدیقِنا لَهُما، لِنُبَشِّرَ أَنْفُسَنا بِأَنّا قَدْ طَهُرْنا بِوِلایَتِکِ ؛ ما گمان مىکنیم که دوستداران توایم و [مقام و عظمت تو در نزد خدا را] باور داریم، و بر تمام آنچه پدر بزرگوارت و وصىّ و جانشین او آورده استقامت مىورزیم، لذا از تو درخواست مىکنیم که اگر ما واقعاً تو را تصدیق نمودهایم، ما را به خاطر این تصدیق به پدر بزرگوارت و جانشینش ملحق نمایى، تا ما به خود مژده دهیم که حقیقتاً به ولایت تو پاکیزه گشتیم».
انسان در این عالم یا باید خودش را تحت ولایت خدا قرار دهد و یا شیطان. قرآن کریم نیز این دو ولایت ـ اولیاء الشیطان و اولیاء الله ـ را بیان می‌کند. تحت ولایت خداوند رفتن به این معناست که برای خدا؛ خالقیت، ربوبیت و معبودیت مطلق قائل شویم. ربوبیت و معبودیت مطلق به این معناست که لحظه به لحظه نظام خلقت را در همه شئون، تحت خلقت و تدبیر خداوند بدانیم.
خداوند متعال برای انسان تدبیر خاصی قرار داده پس تنها خداوند است که حق قانونگذاری دارد و این قانونگذاری برای رسیدن به هدف مطلوبی میباشد که او برای ما قرار داده است. این قانون گذاری و سرپرستی انسان از طریق وسایلی صورت می گیرد.
ولایت الهی در تکوین و تشریع، جاری و ساری است. خداوند کارهایش را در عالم تشریع به واسطه انبیا(ص) بیان می‌کند که اگر کسی ولایت خداوند متعال را بطور مطلق قبول کند باید ولایت اولیاءش را هم به طور مطلق قبول کند. لازمه این ولایت، اطاعت و لازمه طاعت از رسولش چنین بُوَد که هر چه فرمود از آن تبعیت کنیم.
ولایت در تشریع و اطاعت، از اقسام ولایت خداوند متعال است که برای پیامبر اکرم(ص) نیز این ولایت را قرار داده است و پیامبر(ص) طبق بیانات مختلف ائمه(ع)، اهلبیت(ع) را در همه شئون؛ مرجع دینی، سیاسی و قضایی ما قرار داده اند. یعنی اگر ما بخواهیم ولایت نبی مکرم اسلام(ص) که ولایت خداوند است را بپذیریم، باید تحت ولایت ائمه معصومین(ع) باشیم و در این صورت زهرای مرضیه(س) با اینکه به حسب ظاهر مقام امامت را ندارند اما مقام ولایت را دارند.
این بدین معناست که باید متقاعد شویم حضرت صدیقه کبری(س) از مطهرین هستند و فرمایش ایشان مطابق فرمایش پیامبر(ص) است. کسی که ولایت الهی را با این خصوصیات بپذیرد، طهارت روح و جسم پیدا می‌کند.
بنابراین وقتی ولایت حضرت فاطمه(س) در طول ولایت پیامبر اکرم(ص) شد و ما ولایت آن حضرت را با این خصوصیات پذیرفتیم، پاک و طاهر میشویم. پذیرش این ولایت و طهارت اولیه مترتب بر این ولایت، زمینه ای است که انسان به مراتب طهارت و ولایت بالاتر از مرتبه اولیه برسد. البته این مقوله، بحث های خاصی دارد و سیر کمالی انسان را بیان می‌کند.
به طور خلاصه، سیر کمالی انسان اینگونه است که با پذیرش "ولایت الهی و اولیائش" شروع می‌شود و با رسیدن به "ولایت خدا و اولیائش" و "کشف ولایت الهی و اولیائش" خاتمه مییابد.
٭ سخن آخر؟
این مطلب خلاصه مضمون زیارت حضرت زهرا(س) است که بحث مفصلی دارد و از محضر صدیقه طاهره(س) خاضعانه می‌خواهیم که با عنایاتشان از ما دستگیری کنند و ما را تحت ولایت خودشان قرار بدهند.
امید داریم، آن ولایتشان را هم در این عالم و هم در عالم دیگر برای ما اعمال کنند ـ که ولایتشان در عالم دیگر به واسطه شفاعت، ظهور پیدا می‌کند ـ و لذا یکی از خصوصیات آن حضرت شفیعه بودن ایشان است که همه قبول دارند.
ایشان شفیعه روز جزا هستند و این را نوعی ظهور ولایت حضرت فاطمه(س) می‌دانند که جنبه نجات دادن افراد و رساندن آنها به سعادت واقعیشان را در بر دارد که در بحث شفاعت و نحوه ظهورش بحث علمی خاصی مطرح است.
٭ قبل از ورود به تفسیر زیارتنامه حضرت صدیقه کبری(س)، فضایل این بزرگ بانوی عالم بشریت را به صورت اجمالی بیان بفرمایید.
بسم الله الرحمن الرحیم. زهرای مرضیه(س) فضایل بیشماری دارند. برای فضایل ایشان همین بس که اولاً "سوره کوثر در شأن و منزلت ایشان بر پیامبر اکرم(ص) نازل شده" و ثانیاً "در فضایلی، با پدر بزرگوار، همسر و فرزندانشان مشترک هستند".
آیاتی از قرآن کریم در بیان فضایل این بانوی مکرمه آمده که در آن فضایل، اشتراک حضرت زهرا(س) را با این بزرگواران بیان می‌کند.
٭ نمونه ای از این آیات را اشاره میکنید؟
از جمله آنها می‌توان به آیات مباهله، تطهیر، ذوی القربی و اغلب آیات سوره مبارکه انسان اشاره کرد که قطعاً شامل حال حضرت زهرا(س) می‌شود و در ذیل این آیات، روایات متعددی از اهل سنت و شیعه در شان آن حضرت وارد شده است.
٭ همانطور که مستحضر هستید، حضرت فاطمه(س) دارای اسامی بسیار هستند. دلیل این تعدد نام چیست؟
از زبان نبی اکرم(ص)، امیرالمؤمنین(ع) و اهل بیت(ع) روایات متعددی درباره فضایل حضرت صدیقه طاهره(س) وارد شده است.
یکی از فضایل آن حضرت، دارا بودن اسامی متعدد است که هر یک از این اسامی دلالت بر فضیلت و کمال خاص ایشان می‌کند.
٭ آیا می‌توان صدیقه کبری را مظهر صفات خداوند باری تعالی معرفی کرد؟
دقیقا همینطور است. سوال بسیار مهمی مطرح کردید. اصلاً علامه مجلسی در بحار الانوار به نقل از پیامبر گرامی اسلام(ص) آورده است که «إِنَّ اللّهَ لَیَغْضَبُ لِغَضَبِ فاطِمَةَ، وَ یَرْضى لِرِضاها ؛ خداوند متعال با غضب فاطمه غضب می‌کند و با خشنودی او خشنود می‌شود».
این حدیث که در کتب اهل سنت نیز آمده، بر مظهر اوصاف جمال و جلال الهی بودن این وجود شریف دلالت دارد. این بدین معناست که رضایت حضرت فاطمه زهرا(س)، نمودار اوصاف جمال و غضب وی، نمودار اوصاف جلال الهی است.
در روایت دیگری در ذیل آیه «فَلَمَّا آسَفُونا انْتَقَمْنا مِنْهُمْ فَأَغْرَقْناهُمْ أَجْمَعین» از معصوم(ع) پرسیدند که خداوند میفرماید «وقتی فرعونیان ما (خداوند) را ناراحت کردند، ما از ایشان انتقام گرفتیم»؛ آیا خداوند ناراحت و غضبناک می‌شود تا انتقام بگیرد؟ حضرت فرمودند: "إن الله عزوجل لا یأسف کأسفنا، و لکنه خلق أولیاء لنفسه، یأسفون و یرضون، و هم مخلوقون مربوبون، فجعل رضاهم رضا نفسه، و سخطهم سخط نفسه، لأنه جعلهم الدعاة إلیه، و الأدلاء علیه، فلذلک صاروا کذلک ؛ خداوند مانند ما ناراحت نمی شود لکن بندگان خاصی را آفریده است که ایشان بطور کامل تحت تربیت خداوند قرار گرفته اند و اینها به گونه ای شده اند که خداوند متعال رضایت ایشان را رضایت خودش و ناراحتی ایشان را ناراحتی خود در بین انسانها معرفی کرده است".
حضرت زهرا(س) یکی از این افراد هستند که تحت تربیت خاص خداوند متعال قرار گرفته است و اوصافش مظهر اوصاف الهی است. صراحتاً می‌توان گفت که حضرت زهرا(س) از هر جهت الگو هستند.
٭ حضرت فاطمه(س) فقط یک زیارتنامه دارند؟
خیر، برای ایشان چند زیارت نقل شده است. مرحوم شیخ عباس قمی(ره) این زیارت مفصل را در مفاتیح الجنان، بعد از کیفیت زیارت نبی اکرم(ص) آورده و دو زیارت کوتاه تر را نیز در اعمال زیارات ائمه(ع) در ایام هفته ـ که روز یکشنبه بعد از زیارت امیر المؤمنین خوانده می‌شود ـ نقل کرده است.
این دو زیارت با سلام بر حضرت زهرا(س) شروع می‌شود و مضمون اول این زیارات شبیه به هم است که می‌گوییم: «یا مُمْتَحَنَةُ امْتَحَنَکِ اللّهُ الَّذی خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ، فَوَجَدَکِ لِمَا امْتَحَنَکِ صابِرَةً».
تا آنجایی که بنده ادعیه را بررسی کردهام، چنین تعبیری در زیارات سایر ائمه(ع) وجود ندارد.
٭ علما تفاسیر مختلفی برای "یا مُمْتَحَنَةُ..." دارند. این بند از زیارت از نگاه شما دارای چند برداشت است؟
این عبارت را به دو صورت می‌توان خواند:
نخست؛ قرائت سطحی است که ما در متن زیارت دقت نکنیم و به این صورت بخوانیم: "ای بانویی که خداوند قبل از اینکه شما را بیافریند امتحانتان کرد".
اگر ما این برداشت ابتدایی را داشته باشیم و بگوییم "خداوند متعال حضرت زهرا(س) را قبل از اینکه خلق نماید امتحان کرده است"، این امتحان را باید توجیه کنیم و مراد از این خلقت را باید قبل از خلقت مادی آن حضرت بدانیم. در این نوع از برداشت باید بگوییم "حضرت زهرا قبل از خلقت مادی خلقت دیگری نیز داشته اند".
روایات زیادی در این زمینه داریم که با تعبیرات مختلف بیانگر این است که نبی اکرم(ص) و اهل بیت(ع) به ویژه حضرت زهرا(س)، قبل از خلقت مادی، خلقت نوری داشته اند. این روایات بیانگر این مطلب است که خلقت خداوند متعال محدود به عالم ماده و جسمانی نیست.
٭ از این برداشت اول، توضیح جامعتری میفرمایید؟
ببینید، خداوند متعال عوالم متعددی دارد که آن عوالم قبل از عالم ماده بوده و بسیار وسیعتر و والاتر است. جنبه تجردی دارد و بر عالم ماده محیط است، یعنی احکام عالم ماده را دارا نیست.
گاهی در روایات تعبیر به خلقت روح شده که روح ما قبل از این عالم وجود داشته گاهی تعبیر به نور شده و گاهی تعبیر به اشباح نور شده است.
این تعبیرات مختلف بیانگر خلقت عالی قبل از خلقت مادی این بزرگواران است که این «قبلیت» هم قبلیت رتبی است؛ چراکه در عوالم قبل از عالم ماده، زمان «نیست» می‌شود و قبلیت رتبی، شرافت عالم دیگر را نسبت به این عالم و تقدم وجودی آن عالم نسبت به این عالم را بیان می‌کند. البته احکام دیگری نیز دارد که اینجا در مقام بیان آن نیستیم.
حضرت زهرا(س) نیز چنین خلقتی دارند و به طور خاص برای خلقت نوری ایشان در روایات مطالبی مختلفی بیان شده است.
خداوند در شب معراج نبی مکرم(ص) را وارد بهشت کردند و ایشان از میوههای بهشتی تناول کردند «لَمّا عُرِجَ بی إِلَى السَّماءِ، أَخَذَ بِیَدی جَبْرَئیلُ علیه السلام فَأَدْخَلَنِی الْجَنَّةَ، فَناوَلَنی مِنْ رُطَبِها، فَأَکَلْتُهُ، فَتَحَوَّلَ ذلِکَ نُطْفَةً فی صُلْبی فَلَمّا هَبَطْتُ إِلَى الْأَرْضِ، واقَعْتُ خَدیجَةَ، فَحَمَلَتْ بِفاطِمَةَ علیها السلام؛ فَفاطِمَةُ حَوْرآءُ إِنْسِیَّةٌ».
بعد از اینکه حضرت محمد(ص) میوههای بهشتی را در شب معراج تناول کردند، نور حضرت زهرا(س) در حضرت خدیجه منعقد شد. یکی از جهات نوری بودن حضرت زهرا(س) را همین مبدأ تکون مادیشان از عالم بهشت می‌دانند.
البته ما این مطلب را درک نمی کنیم که این بهشت چگونه بهشتی است و میوه بهشتی که در شب معراج خورده شده چگونه میوه ای بوده است.
قابل درک نیست که چگونه تبدیل به نطفه شد و جنبه جسمانیت مطهر حضرت زهرا(س) شکل گرفت. به نوعی یک تصرف غیبی خاص برای انعقاد نطفه حضرت صدیقه طاهره(س) و شکل گرفتن وجود مادی ایشان مطرح است.
این مطلب نیز یک نوع قبلیت منشأ خلقت حضرت زهرا(س) را نشان می‌دهد. البته در تکون جنبه مادی ائمه هم روایاتی هست که حقیقت آن روایات را ما درک نمی کنیم اما نسبت به حضرت زهرا(س) روایات مفصلتری بیان شده که این مسأله روایت نوری حضرت زهرا است.
٭ مراد از امتحان چیست؟
سوال بجایی بود. در اینجا پرسشهایی مطرح مىشود که امتحان الهى در عوالم نورى و تمثّلى و یا برزخى چگونه بوده است؟ مراد از آن چیست؟ آیا امتحان جز با دار تکلیف و عالم مادّه سازگار است؟
در جواب باید گفت، اینکه نحوه امتحان چگونه بوده براى ما معلوم نیست لکن مسلّماً متناسب با عالم مدنظر بوده است. دار تکلیف و عالم مادّى به تناسب خود؛ و در عوالم نورى و یا برزخى به تناسب خود.
براى مخلصین (به فتح لام) به طریقى؛ و براى غیر مخلَصین به طریق دیگر. امّا شاید بتوان گفت: امتحان الهى در خلقت نورى همان پیمان و «عهد عبودیّتى» باشد که خداوند از فرزندان آدم(ع) گرفت، چنانکه مىفرماید: «أَ لَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ یا بَنِی آدَمَ، أَنْ لا تَعْبُدُوا الشَّیْطانَ، إِنَّهُ لَکُمْ عَدُوٌّ مُبِینٌ، وَ أَنِ اعْبُدُونِی، هذا صِراطٌ مُسْتَقِیمٌ ؛ اى فرزندان آدم، آیا از شما عهد و پیمان نگرفتم که شیطان را بندگى نکنید، که وى دشمن آشکار شماست. و مرا بندگى کنید که این صراط مستقیم و راه راست است».
ممکن است مراد، امتحان الهى باشد که به صورت "اخذ میثاق" از فرزندان آدم(ع) بوده است. چنانکه مىفرماید «وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنِی آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ، وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى أَنْفُسِهِمْ: أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ؟ قالُوا: بَلى ؛ و هنگامى که پروردگارت از صلب فرزندان آدم، ذرّیّه و نسل آنها را برگرفت و آنها را بر خود گواه ساخت که آیا من پروردگار شما نیستم؟ گفتند: بله».
و نیز ممکن است مراد از امتحان الهى، همان "میثاق غلیظ" و پیمان محکمى باشد که از عدّهاى از انبیاى برجسته و یا از همه انبیا گرفته شده، پس از حضرت فاطمه(س) نیز به لحاظ قرین بودن با انبیاى برجسته، اخذ شده باشد. چنانکه مىفرماید «وَ إِذْ أَخَذْنا مِنَ النَّبِیِّینَ مِیثاقَهُمْ وَ مِنْکَ وَ مِنْ نُوحٍ وَ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى وَ عِیسَى ابْنِ مَرْیَمَ، وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ مِیثاقاً غَلِیظاً، لِیَسْئَلَ الصَّادِقِینَ عَنْ صِدْقِهِمْ، وَ أَعَدَّ لِلْکافِرِینَ عَذاباً أَلِیماً ؛ و هنگامى که از پیامبران عهد و میثاق گرفتیم و هم از تو و از نوح و ابراهیم و موسى و عیسى بن مریم، از همه پیمان محکم گرفتیم، تا خداوند از راستگویان در مورد گفتار صدقشان باز پرسد، و براى کافران عذاب دردناک آماده کند».
در نهایت، شاید بتوان گفت موضوع عهد عبودیّت أَلَمْ أَعْهَدْ إِلَیْکُمْ ...، گرفتن میثاق مطلق (از تمامى فرزندان آدم(ع))؛ و اخذ میثاق از انبیا، یک پیمان نیست بلکه سه پیمان جداگانه است. گویا هر کدام از آنها در عالم و خلقتى از مراحل خلقت نورى بوده است، واللّه أعلم.
به هر حال، بیانات فوق به یک سوى امتحان اشاره دارد و سوى دیگر که جلوه خارجى امتحان است در عالم مادّه واقع مىشود. در قیامت نیز از نتیجه آزمایش سؤال مىگردد.
٭ برداشت دوم از "یا مُمْتَحَنَةُ..." در زیارتنامه حضرت صدیقه کبری(س) چیست؟
و اما برداشت دوم که به نظر من دقیق تر است، چنین میباشد که در این فراز از زیارتنامه، مسأله امتحان آن حضرت در آن عالم بیان نمی‌شود زیرا عبارت به اینگونه است که "امتحنک الله" یعنی خدا شما را امتحان کرد. کدام خدا؟ عبارات بعدی صفت خداست نه صفت امتحان: «الَّذی خَلَقَکِ قَبْلَ أَنْ یَخْلُقَکِ ؛ خدایی که شما را خلق کرد قبل از اینکه شما را خلق کرده باشد». صفت خداست که آن خلقت نوری را هم بیان می‌کند.
اما بحث امتحان در آن عالم را بیان نمیکند و در ادامه می گوییم «فَوَجَدَکِ لِمَا امْتَحَنَکِ صابِرَةً؛ خدا شما را نسبت به آن امتحان، صابر یافت» و خدا مقام صبر و ممتحن بودن ایشان که مقامات بالایی است را بیان می کند.
٭ منظور از امتحان در برداشت دوم چه میباشد؟
می‌خواهیم وصف یادشده از حضرت زهرا(س) را در زندگی خود الگو قرار دهیم. بالاترین امتحان ایشان پذیرش ولایت مولانا امیرالمؤمنین علی(ع) و امامت آن حضرت بعد از نبی اکرم(ص) است. ایشان مأمور بودند که با تمام وجود از این مقام حمایت کنند و خلافت بلافصل حقانیت امیرالمؤمنین(ع) را با مبارزات قولی و عملی خویش تثبیت کنند.
این امتحان، اتمام حجتی بر امت اسلامی ـ چه در آن زمان و چه در زمانهای بعد ـ بود که البته حضرت صدیقه طاهره(س) با تمام وجود مشکلاتی که در این مسیر برای ایشان بهوجود آمد را تحمل کردند.
در روایات شیعه و سنی این معنا نقل شده است که «من مات و لم یعرف امام زمانه مات میتة جاهلیة ؛ کسی که بمیرد و امام زمانش را نشناسد گویا در زمان جاهلیت مرده است». با توجه به حدیث مذکور، این سؤال مطرح می‌شود که امامِ حضرت زهرا(س) ـ که شهیده از دنیا رفتند ـ چه کسی بوده است؟!
با توجه به آیه تطهیر قطعاً ایمان ایشان در رأس ایمان همه اصحاب بوده است. پس در این مسأله شکی نیست. بنابراین امام ایشان کسی جز امیرالمؤمنین علی(ع) نبوده و این معنا نیز دلیلی بر اثبات امامت علی بن ابی طالب(ع) بعد از نبی مکرم اسلام(س) است.
در نهایت، به دلیل اینکه زهرای مرضیه(س) بعد از نبی مکرم اسلام(س) جایگاه خاصی در بین امت اسلامی داشتند، این جایگاه در زیارت ایشان آمده است. درحالی که در زیارات سایر ائمه(ع) این خصوصیت نیامده و شاید علت اصلی آن این نکته باشد که می‌خواهند جایگاه حمایت حضرت زهرا(س) از امام زمانش را بیان کنند تا این جایگاه به تمام معنا حفظ شود و ظهور پیدا کند.
دیگران هم اگر بخواهند مسیر صحیح نبی مکرم اسلام(ص) را ادامه بدهند، باید با امام زمانشان پیش بروند که این مسیر صحیح بعد از آن حضرت، جز امیرالمؤمنین(ع) نبوده است و باید به این مسأله معتقد بشویم.
٭ در فرازهای بعدی زیارتنامه، بحث پذیرش ولایت و تطهیر در پرتو ولایت مطرح شده است. این تطهیر ولایت به چه معناست؟
«وَ زَعَمْنا أَنّا لَکِ أَوْلِیاءُ وَ مُصَدِّقُونَ، وَ صابِروُنَ لِکُلِّ ما أَتانا بِهِ أَبُوکِ، وَأَتانا بِهِ وَصِیُّهُ، فَإِنّا نَسْأَلُکِ إِنْ کُنّا صَدَّقْناکِ إِلّا أَلْحَقْتِنا بِتَصْدیقِنا لَهُما، لِنُبَشِّرَ أَنْفُسَنا بِأَنّا قَدْ طَهُرْنا بِوِلایَتِکِ ؛ ما گمان مىکنیم که دوستداران توایم و [مقام و عظمت تو در نزد خدا را] باور داریم، و بر تمام آنچه پدر بزرگوارت و وصىّ و جانشین او آورده استقامت مىورزیم، لذا از تو درخواست مىکنیم که اگر ما واقعاً تو را تصدیق نمودهایم، ما را به خاطر این تصدیق به پدر بزرگوارت و جانشینش ملحق نمایى، تا ما به خود مژده دهیم که حقیقتاً به ولایت تو پاکیزه گشتیم».
انسان در این عالم یا باید خودش را تحت ولایت خدا قرار دهد و یا شیطان. قرآن کریم نیز این دو ولایت ـ اولیاء الشیطان و اولیاء الله ـ را بیان می‌کند. تحت ولایت خداوند رفتن به این معناست که برای خدا؛ خالقیت، ربوبیت و معبودیت مطلق قائل شویم. ربوبیت و معبودیت مطلق به این معناست که لحظه به لحظه نظام خلقت را در همه شئون، تحت خلقت و تدبیر خداوند بدانیم.
خداوند متعال برای انسان تدبیر خاصی قرار داده پس تنها خداوند است که حق قانونگذاری دارد و این قانونگذاری برای رسیدن به هدف مطلوبی میباشد که او برای ما قرار داده است. این قانون گذاری و سرپرستی انسان از طریق وسایلی صورت می گیرد.
ولایت الهی در تکوین و تشریع، جاری و ساری است. خداوند کارهایش را در عالم تشریع به واسطه انبیا(ص) بیان می‌کند که اگر کسی ولایت خداوند متعال را بطور مطلق قبول کند باید ولایت اولیاءش را هم به طور مطلق قبول کند. لازمه این ولایت، اطاعت و لازمه طاعت از رسولش چنین بُوَد که هر چه فرمود از آن تبعیت کنیم.
ولایت در تشریع و اطاعت، از اقسام ولایت خداوند متعال است که برای پیامبر اکرم(ص) نیز این ولایت را قرار داده است و پیامبر(ص) طبق بیانات مختلف ائمه(ع)، اهلبیت(ع) را در همه شئون؛ مرجع دینی، سیاسی و قضایی ما قرار داده اند. یعنی اگر ما بخواهیم ولایت نبی مکرم اسلام(ص) که ولایت خداوند است را بپذیریم، باید تحت ولایت ائمه معصومین(ع) باشیم و در این صورت زهرای مرضیه(س) با اینکه به حسب ظاهر مقام امامت را ندارند اما مقام ولایت را دارند.
این بدین معناست که باید متقاعد شویم حضرت صدیقه کبری(س) از مطهرین هستند و فرمایش ایشان مطابق فرمایش پیامبر(ص) است. کسی که ولایت الهی را با این خصوصیات بپذیرد، طهارت روح و جسم پیدا می‌کند.
بنابراین وقتی ولایت حضرت فاطمه(س) در طول ولایت پیامبر اکرم(ص) شد و ما ولایت آن حضرت را با این خصوصیات پذیرفتیم، پاک و طاهر میشویم. پذیرش این ولایت و طهارت اولیه مترتب بر این ولایت، زمینه ای است که انسان به مراتب طهارت و ولایت بالاتر از مرتبه اولیه برسد. البته این مقوله، بحث های خاصی دارد و سیر کمالی انسان را بیان می‌کند.
به طور خلاصه، سیر کمالی انسان اینگونه است که با پذیرش "ولایت الهی و اولیائش" شروع می‌شود و با رسیدن به "ولایت خدا و اولیائش" و "کشف ولایت الهی و اولیائش" خاتمه مییابد.
٭ سخن آخر؟
این مطلب خلاصه مضمون زیارت حضرت زهرا(س) است که بحث مفصلی دارد و از محضر صدیقه طاهره(س) خاضعانه می‌خواهیم که با عنایاتشان از ما دستگیری کنند و ما را تحت ولایت خودشان قرار بدهند.
امید داریم، آن ولایتشان را هم در این عالم و هم در عالم دیگر برای ما اعمال کنند ـ که ولایتشان در عالم دیگر به واسطه شفاعت، ظهور پیدا می‌کند ـ و لذا یکی از خصوصیات آن حضرت شفیعه بودن ایشان است که همه قبول دارند.
ایشان شفیعه روز جزا هستند و این را نوعی ظهور ولایت حضرت فاطمه(س) می‌دانند که جنبه نجات دادن افراد و رساندن آنها به سعادت واقعیشان را در بر دارد که در بحث شفاعت و نحوه ظهورش بحث علمی خاصی مطرح است.
