احیای داعش در سوریه زیر سایه حکومت جولانی
سوریه در سال ۲۰۲۵ شاهد افزایش چشمگیر حملات پیچیده داعش بود؛ تحرکاتی که زنگ خطر بازگشت این گروه تروریستی را به صدا درآورده است. اکنون سوال این است که نقشه این عملیاتها در مناطق بیابانی و نفتی، چه رازهایی را درباره استراتژی جدید و منابع مالی داعش فاش میکند؟
شهدای ایران: سال ۲۰۲۵ را میتوان یکی از مهمترین مقاطع احیای شبکهای و عملیاتی داعش پساز فروپاشی این گروه دانست. این سال شاهد گذار تدریجی داعش از یک الگوی «بقای حداقلی» بهسمت «فشار پایدار و چندلایه» بود؛ گذاری که نه بهمعنای بازگشت به قدرت پیشین، بلکه نشاندهندهٔ تکامل تدریجی سازوکارهای عملیاتی، احیای ارتباطات محلی و فعالشدن مجدد زیرساختهای اطلاعاتی–امنیتی این گروه است.تحلیل حاضر با تمرکز بر توالی سهماههای، تغییرات تاکتیکی، بستر اجتماعی–سیاسی و تحولات جغرافیایی فعالیت داعش را مورد بررسی قرار داده و سپس چشماندازی برای سال ۲۰۲۶ ارائهمیکند. مهمترین هدف این پژوهش، بازسازی تصویری دقیق و نظاممند از چرخدندههای پنهان این تصاعد عملیاتی است؛ چرخدندههایی که شامل شبکههای محلی، اقتصاد جنگ، تاکتیکهای کمهزینه–پربازده، و بهرهبرداری از خلأ حکمرانی در حکومت «جولانی» در سوریه هستند.
سهماهه اول: بازآرایی، بازیابی و فاز «کمون تهاجمی»
در نخستین فصل سال، داعش وارد مرحلهای شد که میتوان آن را «کمون تهاجمی» نامید؛ دورهای که در آن با حداقل حملات، اما با حداکثر تلاش برای بازسازی زیرساختها و شبکهها همراه بود. فعالیتها در این دوره محدود، هدفمند و عمدتاً کمهزینه بودند و نقش اصلی آنها شامل سنجش واکنش نیروهای امنیتی، احیای خطوط ارتباطی و آزمودن میدان برای عملیاتهای آتی بود.مرکز ثقل عملیات در این فصل شرق دیرالزور بود، به ویژه مناطقی مانند ذیبان، الشحیل و المکمن. علاوه بر این، تعداد محدودی حمله در رقه و حسکه، بهویژه الشدادی و قامشلی، ثبت شد؛ مناطقی که داعش در آنها به زیرساختهای اجتماعی–قبیلهای، مخازن سلاح پراکنده و مسیرهای فرار آشنا دسترسی دارد.ترورهای هدفمند علیه افراد کلیدی نیروهای «قسد»، کمینهای سریع علیه خودروهای گشتی، حملات محدود با سلاح سبک در جادههای فرعی و بهرهگیری آزمایشی از بمبهای دستساز و کنار جادهای، مهمترین تاکتیکهای گروه در این دوره بود. این الگو نشاندهندهٔ بازسازی هستهٔ اطلاعاتی داعش است؛ زیرا اجرای ترورهای دقیق بدون شبکهٔ شناسایی فعال و کارآمد امکانپذیر نیست.اگرچه حجم حملات در این فصل اندک بود، اما از منظر کیفی نشاندهندهٔ آغاز بازیابی شبکهٔ شورشی داعش به شمار میرود. شاخصهای کلیدی این دوره شامل افزایش توان شناسایی، فعالیت مجدد سلولهای محلی و تقویت هماهنگی میان بخشهای لجستیکی و اطلاعاتی گروه بود.
سهماهه دوم: تشدید منضبط و ورود به استراتژی «فرسایش اقتصادی»
سهماهه دوم سال ۲۰۲۵ نقطهای بود که داعش از فاز آزمایشی خارج شد و وارد مرحلهٔ «عملیات کمهزینه اما پربازده» گردید. ویژگی شاخص این دوره نه صرفاً افزایش تعداد حملات، بلکه دقت در انتخاب اهداف و تمرکز بر ضربه زدن به شریانهای اقتصادی و لجستیکی بود.دامنه جغرافیایی عملیاتها، علاوه بر دیرالزور و حسکه، شامل بخشهایی از رقه و حتی مناطق جنوبیتر مانند حوران شد. این گسترش نشاندهندهٔ احیای نسبی خطوط نفوذ، انتقال سلاح و بازسازی ارتباط میان سلولهای پراکنده داعش است؛ مسئلهای که در سالهای گذشته به شدت فرسوده شده بود.یکی از تغییرات مهم این دوره، افزایش حملات علیه تانکرهای نفت، کاروانهای تجاری، خطوط انتقال کالا و پیمانکاران محلی بود. این اقدامات دو هدف اصلی داشت: نخست، کاهش توان اقتصادی نیروهای قسد و دولت محلی و دوم، کسب درآمد از طریق اخاذی، کنترل مسیرها و اخلال در جریان تجارت.در این فصل، بمبهای دستساز و کنار جادهای به دلیل ارزان بودن، نیاز کم به حضور مستقیم مهاجمان، قابلیت ایجاد تلفات و خسارت بالا و توان مختل کردن زنجیرههای تدارکاتی، به ابزار عملیاتی اصلی داعش تبدیل شدند.سهماهه دوم پایهگذار انتقال داعش به الگوی «فشار مداوم و سیستماتیک» شد. افزایش اعتمادبهنفس عملیاتی، بهویژه در حملات علیه اهداف اقتصادی، گروه را برای ورود به فاز بعدی آماده ساخت؛ فازی که در آن حملات گروهی و نفوذی به شکلی منسجمتر شکل گرفت.
سهماهه سوم: اوجگیری عملیاتی و ظهور حملات کیفی
سهماهه سوم سال ۲۰۲۵ نقطه آغازی بود برای مرحلهای که در آن داعش جسارت بیشتری به خرج داد، حملاتی پیچیدهتر اجرا کرد و از محدوده «ضربات محدود» فراتر رفت تا به سمت «حملات ساختارشکن» حرکت کند.ویژگیهای کلیدی این دوره عبارت بودند از افزایش چشمگیر تعداد عملیاتها، ارتقای هماهنگی میان واحدهای عملیاتی، ظهور حملات گروهی با استفاده از تسلیحات نیمهسنگین و آغاز حملات نفوذی به مقرهای ثابت.مهمترین عملیات این دوره، حمله نفوذی ۲۸ سپتامبر بود که نشان داد:- داعش شبکه اطلاعاتی فعالی دارد،- قادر است مسیرهای نزدیکشدن به مقرهای نظامی را شناسایی کند،- میتواند گروههای چندنفره را در شرایط دشوار هدایت و هماهنگ نماید.این نوع عملیاتها یک «نقطه اوج» محسوب میشوند و شاخصی مهم در تغییر ساختار عملیاتی گروه به شمار میروند.در این دوره، شاهد تحول در استفاده داعش از تسلیحات نظامی نیز بودیم؛ بهرهگیری از راکتاندازهای موشکی، سلاحهای نیمهسنگین، نارنجکهای پیشرفته و بمبهای کنار جادهای و دستساز افزایش یافت، که نشاندهنده توان گروه در تأمین سلاح و نفوذ در شبکههای قاچاق منطقهای است.سهماهه سوم سال ۲۰۲۵ نشان داد داعش توانسته از یک مدل «بقا» به یک مدل «ابتکار عملیاتی» عبور کند؛ مدلی که در آن گروه در چند محور همزمان دست به حمله میزند و با هدف شکستن خطوط دفاعی دشمن عمل میکند.
سهماهه چهارم: تثبیت فشار مستمر و گسترش نفوذ شبکهای
در پایان سال، داعش نرخ بالای حملات خود را حفظ کرد، اما بهجای تمرکز بر افزایش کمّی، به سمت تثبیت و مدیریت فشار عملیاتی حرکت نمود. این دوره عمدتاً بر فرسایش اقتصادی و تضعیف توان اداری و سیاسی محلی متمرکز بود.الگوی فرسایشی داعش شامل حملات روزانه به گشتیهای قسد، کمینهای تکرارشونده در جادههای اصلی، حملات پیدرپی به تانکرهای سوخت و اخلال در خطوط تجارت بینشهری بود. این رویکرد نشاندهنده تلاش سازمان برای تحمیل هزینههای دائمی امنیتی و اقتصادی بر حکومتهای محلی است.یکی از ویژگیهای کمتر دیدهشده این دوره، حمله به کارکنان مؤسسات اداری و حکومتی، نامزدهای انتخاباتی محلی و شوراهای روستایی بود. این موضوع نشان میدهد داعش صرفاً یک بازیگر نظامی نیست، بلکه در پی بازتولید قدرت اجتماعی و سیاسی خود نیز میباشد.با وجود ضعف فعالیتهای مسلحانه در استانهایی مانند حلب، لاذقیه، حمص و دمشق، کشف و انهدام مکرر سلولهای پشتیبانی نشان داد شبکه پشتیبانی داعش در سراسر سوریه فعال است و انتقال تجهیزات و نیروها همچنان ممکن است. این مناطق اگرچه نقش عملیاتی مستقیم ندارند، اما اهمیت استراتژیک بالایی برای گروه دارند.بهطور کلی، این فصل نشان میدهد داعش قادر است ریتمی پایدار از حملات را برای مدت طولانی حفظ کند؛ امری که برای یک گروه شورشی با منابع محدود، نشانهٔ هماهنگی بالا و انسجام درونسازمانی است.
عوامل ساختاری مؤثر در بازگشت داعش
تحلیل سال ۲۰۲۵ بدون پرداخت به عوامل زیر کامل نمیشود:- خلأ حکمرانی و فساد اداریشرق سوریه با چالشهایی مانند ضعف حضور دولت مرکزی، فساد گسترده در نهادهای محلی، فقدان عدالت قبیلهای و کمبود خدمات عمومی مواجه است؛ عواملی که زمینه را برای بازگشت داعش فراهم میکنند.- مشکلات اقتصادیکاهش درآمدهای نفتی، محدودیتهای تجاری و ناامنی مسیرها، تمایل برخی قبایل را به همکاری با داعش افزایش داده است.- رقابتهای قبیلهایداعش بهخوبی از رویارویی قبایل با یکدیگر یا با قسد بهرهبرداری میکند.- محدودیتهای عملیاتی قسد و ائتلاف غربی موسوم به مبارزه با داعشدر این دوره شاهد هیچگونه فعالیتی از سوی قسد و نیروهای غربی موسوم به ائتلاف مبارزه ضد داعش در سوریه علیه این گروه نبودیم که خود زمینه از سرگیری فعالیت این گروه را فراهم میکند.
چشمانداز راهبردی ۲۰۲۶: سناریوها و شاخصهای هشدار
با توجه به روند سال ۲۰۲۵، میتوان سه سناریوی اصلی برای ۲۰۲۶ ترسیم کرد.سناریو اول: تشدید عملیات و هماهنگی چندسلولی (محتملترین)در این سناریو، حملات نفوذی داعش افزایش مییابد و عملیات علیه زیرساختهای انرژی و هدفگیری مقامات محلی شدت پیدا میکند. در کنار آن، سلولهای این گروه در بیابان سوریه فعالتر خواهند شد؛ روندی که با تشدید تحرکات قاچاق در مرز عراق–سوریه، گسترش ترورهای هدفمند در رقه و حسکه، و بازگشت حملات همزمان در چند محور همراه خواهد بود.سناریو دوم: تثبیت سطح کنونی و فشار مستمردر این سناریو، داعش قادر است نرخ حملات خود را حفظ کند، اما توان ایجاد جهش کیفی بزرگ را ندارد. این محدودیت را میتوان ناشی از فشار امنیتی شدید، کاهش منابع مالی و تلفات بالا در سطوح میدانی دانست.سناریو سوم: مهار نسبی و کاهش ظرفیت عملیاتیاین سناریو کمترین احتمال را دارد، اما در صورت گسترش حملات علیه خطوط قاچاق، حذف رهبران میدانی داعش در شرق سوریه و شکلگیری توافقات جدید میان قبایل محلی و قسد، محتمل بوده و چندان دور از انتظار نیست.
جمعبندی نهایی
تحلیل تحولات سال ۲۰۲۵ نشان میدهد داعش در سوریه وارد مرحلهای میان «احیای شبکهای» و «تثبیت فشار عملیاتی» شده است. این گذار نتیجه مجموعهای از عوامل درهمتنیده است؛ از بازسازی شبکههای اطلاعاتی و توان تولید و بهکارگیری بمبهای کنار جادهای گرفته تا نفوذ در اقتصاد غیررسمی، بهرهبرداری از شکافهای سیاسی–قبیلهای و استمرار ضعف حکمرانی و خلأ قدرت در شرق سوریه.اگر روندهای فعلی ادامه یابد، سال ۲۰۲۶ سالی خواهد بود که داعش تلاش میکند از مدل «سلولهای پراکنده» به الگوی «محورهای چندگانهٔ هماهنگ» گذار کند؛ الگویی که سطح تهدید را برای سوریه و مناطق مرزی عراق بهطور قابلتوجهی افزایش خواهد داد.
*منبع:فارس
*منبع:فارس
