پشت‌پرده شکل‌گیری فاطمیه اول و دوم
پنهان بودن محل دفن و تشییع حضرت زهرا (س)، از عوامل مهم مبهم شدن تاریخ دقیق شهادت است و توضیح می‌دهد چرا دو دهه فاطمیه شکل گرفت.
به گزارش شهدای ایران به نقل از تسنیم، شهادت حضرت زهرا (س)، بانوی بزرگ اسلام، یکی از پرابهام‌ترین وقایع تاریخ اسلام است که همچنان محل اختلاف نظر میان منابع تاریخی و مذهبی است. مبهم بودن تاریخ دقیق شهادت، محل دفن نامعلوم و فشارهای سیاسی آن دوران، سبب شد تا شیعیان برای پاسداشت مقام ایشان، دو دهه فاطمیه را برگزار کنند.
با دکتر فائزه طهماسبی، استاد حوزه و دانشگاه و پژوهشگر اسلامی، به بررسی ابعاد سیاسی، اجتماعی و اعتقادی شهادت حضرت زهرا (س) و دلایل اختلاف دیدگاه‌ها در این باره پرداخته است تا راز این دو دهه عزاداری و اهمیت تاریخی آن برای نسل‌های امروز روشن شود.
ریشه‌های تاریخی دوگانه شدن فاطمیه
چرا برگزاری دو دهه فاطمیه، امر پذیرفته شده و ضروری دانسته می‌شود؟
برگزاری دو دهه فاطمیه فقط یک رسم تاریخی نیست، بلکه بازتابی از احترام به شخصیت بی نظیر حضرت زهرا (س) و رعایت احتیاط شرعی است. وقتی تاریخ دقیق شهادت مشخص نباشد، وظیفه مسلمانان است که همه احتمالات را پاس بدارند تا هیچ روز محتملی بدون بزرگداشت نماند.
علاوه بر این، دو دهه فاطمیه فرصتی برای بازخوانی جنبه‌های مختلف زندگی و مظلومیت آن حضرت فراهم می‌کند. جامعه شیعه از این طریق یاد حوادث پس از رحلت پیامبر (ص) را زنده نگه می‌دارد و پیام‌های اجتماعی، اخلاقی و اعتقادی آن دوره را منتقل می‌کند.
از سوی دیگر، دو دهه فاطمیه نوعی اعتراض معنوی به تحریف‌های تاریخی نیز محسوب می‌شود. این بزرگداشت نشان می‌دهد که شیعه اجازه نمی‌دهد هیچ بخش از حقیقت زندگی حضرت زهرا(س) در غبار تاریخ گم شود و این دقیقاً فلسفه شکل‌گیری دو دوره عزاداری است.
فاطمیه اول و دوم؛ نتیجه احتیاط علمی یا ابهام تاریخی؟
می‌دانیم که با توجه به شخصیت والای حضرت زهرا، شهادت ایشان هم رویداد بسیار مهمی بوده و هست. با این حال، چرا تعیین تاریخ دقیق شهادت حضرت تا این حد دشوار است؟
بله، یکی از ابهامات اصلی تاریخ اسلام، تاریخ دقیق شهادت حضرت زهرا (س) است. این ابهام تا حد زیادی به شرایط ویژه روزهای پایانی عمر آن حضرت مربوط است، یعنی زمانی که جامعه پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) دستخوش آشفتگی سیاسی و اجتماعی بود. در چنین فضایی، بسیاری از جزئیات تاریخی یا ثبت نشده و یا با اختلاف نقل شده است.
دلیل دیگر، تمایل حضرت فاطمه (س) برای حفظ حریم شخصیتی و عدم دخالت حکومت در مراسم تشییع و دفنشان بود. ایشان خواستند دفنشان شبانه و به صورت پنهانی انجام شود تا کسی از حکومت در مراسم حاضر نباشد. این اقدام هوشمندانه که ناشی از اعتراض و ناراحتی حضرت نسبت به وضعیت خلافت پس از پیامبر بود، باعث شد تاریخ دقیق شهادت هم مبهم بماند.
بنابراین، دلایل سیاسی، اجتماعی و شخصیتی حضرت زهرا(س) با هم ترکیب شدند تا شاهد اختلاف روایت‌ها و ثبت چند تاریخ احتمالی در منابع مختلف باشیم. این همان دلیل اصلی شکل‌گیری دو دهه فاطمیه است.
نکته دیگر این است که ما بر اساس آموزه‌ها و روایات ائمه معصومین (ع) معتقدیم که حضرت زهرا (س) به دلیل فشارها و جراحات جسمی و روحی، در جوانی به شهادت رسیدند. این فشارها ناشی از اختلافات پس از رحلت پیامبر و غصب مقام ولایت و خلافت بود و حضرت، به عنوان دختر پیامبر و همسر امام زمان، نقشی تعیین‌کننده در هدایت جامعه داشتند.
در نگاه ما، هر فردی که در راه دفاع از حق و آرمان‌های الهی جان خود را از دست دهد، به
مقام شهادت نائل می‌شود، بنابراین شهادت حضرت زهرا(س) مستقل از ثبت تاریخی آن، قطعی است.
سایه پنهان‌کاری تشییع بر تاریخ شهادت
در کنار نامشخص بودن زمان شهادت، محل دفن حضرت هم نامشخص است. چه عواملی باعث شد محل دفن حضرت زهرا(س) نامشخص باقی بماند؟
علت اصلی نامشخص بودن محل دفن هم خواست شخصی حضرت زهرا (س) بود. ایشان مایل نبودند که نمایندگان حکومت در مراسم حضور داشته باشند و محل دفنشان معلوم شود. این تصمیم هم بازتاب اعتراض ایشان نسبت به شرایط سیاسی و ناراحتی از وضعیت خلافت پس از پیامبر (ص) بود.
این اقدام نشان‌دهنده آگاهی سیاسی و هوشمندی حضرت بود. در آن زمان، حفظ حرمت شخصیت و جلوگیری از سوءاستفاده حکومت، اهمیت ویژه‌ای داشت. حتی برادران اهل سنت نیز به این نکته واقف‌اند و این اقدام را به عنوان یک حق طبیعی آن حضرت درک می‌کنند.
بنابراین پنهان‌کاری در دفن و تشییع، از عوامل مهم مبهم شدن تاریخ دقیق شهادت است و توضیح می‌دهد چرا دو دهه فاطمیه شکل گرفت.
نقش سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا(س)
اشاره کردید که ایشان در جامعه آن روز نقش و جایگاه ویژه‌ای داشتند. خوب است توجهی به جایگاه حضرت در جامعه هم داشته باشیم. نقش سیاسی و اجتماعی حضرت زهرا(س) در جامعه پس از رحلت پیامبر چگونه بود؟
حضرت زهرا(س) مسئولیت هدایت جامعه را در شرایطی بر عهده داشتند که بسیاری از مردم و یاران پیامبر دستخوش نگرانی‌های سیاسی و اجتماعی شده بودند. ایشان به دنبال حفظ مسیر صحیح هدایت و جلوگیری از انحراف مردم از حق بودند.
نقش حضرت فراتر از سیاست بود. ابعاد اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی هم در هدایتگری ایشان دخیل بود و تلاش می‌کردند مردم را با اصول اسلام ناب و مفهوم امامت آشنا کنند و جلوی تحریف دین را بگیرند.
مظلومیت حضرت زهرا (س) در این شرایط، ناشی از تلاش برای حفظ مسیر حق و ایستادگی در برابر قدرت‌های آن دوران است، چون دفاع از حقیقت، همیشه با فشار و تهدید همراه بوده است.
اعتراضی که منجر به شهادت شد
اما چگونه اعتراض حضرت زهرا(س) به خلافت غصب شده، منجر به شهادت ایشان شد؟
اعتراض حضرت زهرا (س) به غصب خلافت و دفاع از حق ولایت، یکی از عوامل کلیدی شهادت ایشان است. ایشان با موضع‌گیری‌های آشکار و یا پنهان، تلاش کردند تا حق را از ناحق تفکیک کرده و مسیر هدایت را حفظ کنند.
نقش ایشان به عنوان دختر پیامبر و همسر امام معصوم، هرگونه اقدام سیاسی و اجتماعی را ارزشمند و تأثیرگذار می‌کرد. همین اهمیت باعث شد که فشارها و جراحات روحی و جسمی به حدی برسد که در نهایت منجر به شهادت شود.
به عبارت دیگر شهادت حضرت زهرا(س) نتیجه مستقیم ایستادگی در راه حق و تلاش برای هدایت جامعه در شرایط بحرانی بوده است.
با این توضیحات، آیا درست است که نتیجه بگیریم شرایط اجتماعی و سیاسی آن دوران هم بر شهادت ایشان تأثیر داشت؟
قطعاً. جنگ‌های ارتداد، فشارهای سیاسی و بی‌تفاوتی بخشی از جامعه باعث شد حضرت فاطمه زهرا (س) در مسیر هدایتگری با تهدیدهای جدی مواجه شوند. بسیاری از مردم برای حفظ امنیت خود، از مسائل دینی فاصله گرفتند و تنها حضرت زهرا (س) ایستادگی کردند.
این ایستادگی، مسئولیتی فراتر از توان یک انسان معمولی بود و مستلزم صبر و شجاعت فوق‌العاده بود. حضرت زهرا(س) با درک عمیق پیام پیامبر (ص) و شرایط جامعه، مسیر حق را به مردم نشان دادند و همین امر باعث شد جان ایشان در معرض خطر قرار گیرد. پس شهادت ایشان، نتیجه طبیعی برخورد میان مسئولیت الهی و شرایط سیاسی اجتماعی آن زمان است و نه اینکه یک حادثه اتفاقی باشد.
فاطمیه؛ فرصتی برای مرور حقانیت و مظلومیت تاریخی
بنابراین دو دهه فاطمیه، پاسخ عملی شیعه به ابهام تاریخی است. درست است؟
بله. وقتی زمان دقیق شهادت مشخص نیست، مسلمانان موظف هستند همه احتمالات را محترم بشمارند و بزرگداشت مقام حضرت زهرا (س) را از دست ندهند.
این دو دهه فرصتی است برای مرور زندگی سیاسی، اجتماعی و اخلاقی حضرت زهرا (س)، بازخوانی مظلومیت ایشان و آموزش نسل‌های بعد درباره اهمیت دفاع از حق و مسیر هدایت.
همچنین این بزرگداشت نوعی اعتراض معنوی به تحریف تاریخ و فراموشی حقایق است. دو دهه فاطمیه هم جنبه عبادی دارد، هم آموزشی و فرهنگی، و پیام آن حفظ حقیقت زندگی و شهادت حضرت زهرا (س) برای همیشه در ذهن جامعه است.
