از چه زمانی نام ایرانیان به امیرالمؤمنین گره خورد

چگونه این نقش پررنگ شکل گرفت و در طول تاریخ، چه فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشت؟ ایرانیان با چه ابزارها و روش‌هایی به ترویج این مفهوم اساسی در تشیع پرداختند؟ و در دنیای پرشتاب امروز، این میراث گران‌بها چگونه می‌تواند به نسل‌های آینده منتقل شود؟
 

برای گرفتن پاسخ این پرسش‌ها و بررسی عمیق‌تر نقش بی‌بدیل ایرانیان در ترویج غدیر، در گزارشی تفصیلی میزبان دکتر یعقوب توکلی، عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه علوم‌انسانی و مطالعات فرهنگی هستیم. در این گفتگو، به ابعاد مختلف این موضوع خواهیم پرداخت و از منظر ایشان، به بررسی تأثیرات فرهنگی، اجتماعی و تاریخی این نقش خواهیم پرداخت.

غدیر؛ راز فراخوان بزرگ پیامبر (ص)
 

 

واقعه غدیر، نقطه عطفی در تاریخ اسلام نه‌تنها در روز هجدهم ذی‌الحجه، بلکه از ابتدای فرمان الهی برای «حجت الوداع»، آخرین حج پیامبر اکرم (ص)، آغاز شد.

خداوند با نزول آیه 27 سوره حج که می فرمایند: «و در میان مردم برای حج بانگ زن تا پیاده و سوار بر هر شتر باریک اندام [چابک و چالاک] که از هر راه دور می آیند، به سوی تو آیند.» به پیامبرش فرمان داد تا تمام حجاج، با همه اهل و عیال و هر کسی که توانایی دارد، عازم حج شوند.انسان بهت زده می شود که چطور پیامبر همه را مکلف به حضور در حج می کند؟ این فرمان چنان فراگیر بود که حتی اسما بنت عمیس، همسر ابوبکر که در آن زمان باردار بود، از پیامبر پرسید که آیا این فرمان شامل حال من هم می‌شود؟ و پیامبر پاسخ دادند: «بله، شما هم بیا.» تولد محمد بن ابوبکر در مسیر مکه به مدینه اتفاق می‌افتد. حضورحضرت فاطمه (س) به همراه حسنین (ع) با وجود اینکه خردسال بودند در این مراسم، گواه بر تأکید پیامبر بر حضور همگان در این حج عظیم است. بسیاری از کسانی که در حالت عادی مکلف به حج نبودند نیز در این ایام حضور یافتند، چراکه پیامبر بر حضور همه تأکید داشتند.
 

لذا این که برخی از متکلمین اینگونه بیان می‌کنند که پیامبر به روندگان فرمودند که برگردند و کسانی که در مسیر بودند، بازگردند، فقط آنجا نبود. بلکه در واقع، فرمان الهی شامل حال همه کسانی بود که در اطراف و اکناف حضور داشتند و همگی به حج فراخوانده شدند. این حج که «حجه الوداع» نام گرفت، اگرچه بخش اعظمی از احکام، فرامین مربوط به حج و توحید در آن بیان شد و حاکمیت نهایی توحید در شبه‌جزیره و در آینده در دنیای اسلام اعلام شد، اما روح و فضای آن فراتر از این بود.

نقش امیرالمؤمنین (ع) در حجت‌الوداع و ماجرای یمن
 

با توجه به نقش کلیدی امیرالمؤمنین علی (ع) در گسترش اسلام در یمن پیش از غدیر و تأکید قرآن بر ابلاغ ولایت در آن روز، چگونه این دو رویداد، پازل رسالت پیامبر اکرم (ص) را تکمیل می‌کنند؟
 

در این ایام، امیرالمؤمنین علی (ع) نماینده پیامبر در یمن بودند. پیش از ایشان، خالد بن ولید به‌عنوان نماینده به یمن فرستاده شده بود، اما مردم یمن او را نپذیرفته و گفتند که او را صالح برای تبعیت نمی‌دانند و باید فرد دیگری فرستاده شود که به پیامبر نزدیک‌تر باشد؛ لذا پیامبر، امیرالمؤمنین (ع) را فرستادند. ایشان چند ماهی دور از خانواده، بدون حضرت فاطمه (س) و حسنین (ع)، در یمن نماینده پیامبر بودند و تشیع یمنی‌ها و اسلام‌آوردنشان به دست امیرالمؤمنین (ع) آغاز شد؛ لذا امیرالمؤمنین (ع) نیز از یمن عازم حجت الوداع شدند و در ایام حج در آنجا پیامبر و اهل‌بیت را ملاقات کردند.
 

این فراخواندگی عظیم، فراخواندگی روز قبل و بعد از غدیر نبود، بلکه مربوط به قبل از شروع اعمال حجه الوداع است. کمال این حج و مرحله نهایی آن، جایی بود که پیامبر اکرم (ص) آمدند و بیانی را اعلام کردند که در واقع مأموریتی برای رساندن رسالت الهی به مردم، ابلاغ توحید، و زدودن شرک، جهالت و بت‌پرستی بود. پس از یادآوری این خدمات در خطبه مشهور غدیر، خداوند به پیامبر تکلیف کرد که تداوم این مسیر را اعلام کند و فرمود: «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک...حالا که این جمعیت را آوردیم شما مأموریت خودت را ابلاغ کن و اگر این مأموریت ابلاغ نشود، رسالتت را اصلاً ابلاغ نکرده‌ای.»

غدیر خم: واقعه‌ای که سرنوشت اسلام را تغییر داد
 

با توجه به واقعه غدیر خم و اعلام ولایت در جمعیتی عظیم از مسلمانان، به نظر شما چگونه می‌توان از ظرفیت این رویداد تاریخی برای تقویت وحدت و همدلی در جهان اسلام امروز بهره برد؟
 

 اندکی پس از نزول این آیه، در منطقه غدیر خم، پیامبر به کسانی که در حال رفتن بودند، دستور دادند که بازگردند و کسانی که هنوز نرسیده بودند، خود را به جمع برسانند. این اتفاق در یک لحظه رخ نداد، بلکه یک یا دو روز طول کشید تا این اجتماع عظیم در بیابان شکل بگیرد. کسانی که جلو رفته بودند، بازگشتند و کسانی که نرسیده بودند، آمدند تا آن اجتماع عظیم از همه مسلمانان، از طوایف و مناطق مختلف که هنوز راهشان از هم جدا نشده بود، شکل گرفت. در حضور این جمعیت عظیم، پیامبر (ص) ابلاغ ولایت را انجام دادند و این اعلام تنها در حضور اهالی مدینه و مکه نبود.
 

این اعلام، مفهوم ولایت را به گوش همه رساند. به گونه‌ای که می‌بینیم آنهایی که حامل بار مفهوم ولایت بودند و پیام را دریافت کردند، در مناطق مختلف جهان اسلام دوگانگی‌ را ایجاد کردند؛ چه آنهایی که مفهوم ولایت را درک کردند و چه آنهایی که تلقی‌شان از این اعلام پیامبر، تنها دوستی بود و نتوانستند حامل بار معنایی ولایت شوند. این اتفاق در بین همه اقوام و قبایل افتاد. لذا غدیر در معنایی، تأیید و نهایی شدن امر توحید و نبوت و در نهایت ولایت است که در آن آیه «الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام دینا» (امروز دین شما را برایتان کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] دین پسندیدم) به وضوح بیان شده است.

داستان نفوذ تشیع در رگ و ریشه ایران

سابقه پیوند تاریخی ایرانیان با غدیر را بیان کنید؟
 

پیوند ایرانیان با دنیای اسلام از ابتدا از طریق یمن شکل گرفت، چراکه حاکمان یمن ایرانی بودند. حتی دستور جاهلانه خسروپرویز برای دستگیری پیامبر، به حاکمان ایرانی مقیم یمن داده شد، اما آنها به‌محض دیدار با رسول‌الله (ص)، از دستور خسروپرویز سرپیچی کرده و مسلمان شدند. اولین‌بار نیز، راهنمای یمنی‌ها و ایرانیان در اسلام‌آوردن، امیرالمؤمنین (ع) بودند.
 

حوزه دیگری که ایرانیان در آن حضور فعال داشتند، منطقه عراق و کوفه بود که درگذشته بخشی از ایران محسوب می‌شد. در این مناطق مرزی، حاکمانی مانند مدائن یا در دوران سلمان فارسی، یا در خود کوفه، جابه‌جایی بین شیعیان و مخالفانشان اتفاق افتاد. در کوفه نیز، ایرانیان دارای هویت مشخص ایرانی و فارس و غیرعرب، تمایل بیشتری به امیرالمؤمنین (ع) نشان دادند.

در ابتدا، با نوعی تشیع سیاسی و عدالت‌خواهانه روبرو هستیم که عدالت را در امیرالمؤمنین (ع) و فرزندانشان جستجو می‌کردند. آرام‌آرام، با ترجمه بیشتر و توضیح عالمان و دانشمندان شیعی و ائمه (ع)، این تشیع سیاسی به تشیع اعتقادی در بین ایرانیان تغییر پیدا کرد.


روند تشیع ایرانیان، تدریجی و گسترده بوده و دائماً روبه‌رشد و افزایش بوده است.

برای اولین‌بار، در زمان آل بویه در سال‌های ۳۵۰-۳۵۵ هجری قمری، سه مراسم مهم در بغداد رواج پیدا کرده و رسمیت یافت: 
 

1. عید غدیر: برگزاری مراسم عید غدیر به‌صورت دولتی و رسمی شد.
 

2. مراسم عاشورا: که از ابتدای دهه عاشورا آغاز می‌شد.
 

3. مراسم نیمه شعبان.

این سه مراسم از سال ۳۵۵ هجری قمری توسط احمد معزالدوله دیلمی به‌صورت رسمی اعلام شدند. وزرای دانشمند آل بویه و پادشاهان عاقلی مانند عضدالدوله دیلمی و دانشمند بزرگی مانند صاحب بن عباد، در این زمینه نقش مهمی داشتند. حتی اذان «اشهد ان امیرالمؤمنین علی ولی‌الله» نیز در این زمان به طور رسمی اعلام شد و بر مناره‌ها گفته شد. پیش‌ازاین، خلفای اموی و عباسی اجازه رسمی بودن این مراسم را نمی‌دادند. اگرچه در این زمان خلفای عباسی حضور داشتند، اما قدرت اصلی در دست دیلمیان و معزالدوله دیلمی بود. این سنت آرام‌آرام نه‌تنها در ایران فارس، بلکه در مناطق شیعی عرب نیز گسترش یافت.

برگزاری جشن عید غدیر، گرچه حکومتی شد، اما از آن زمان مردم این مراسم را برگزار کرده و حکومت مانع آن نمی‌شد، بلکه موانع عباسیان را از سر راه برداشته بود. این اتفاق مبارک در زمان آل بویه افتاد و به‌صورت یک سنت رفتاری در جوامع شیعی ایرانی و غیرایرانی جا افتاد و آرام‌آرام گسترش پیدا کرد. منتها در بعضی از مناطق و در بعضی از دوره‌ها به تقیه کشیده شد حتی بعضی از پادشاهان سنی به این اعیاد پایبند بودند.

تنها راه نجات بشر بازگشت به اندیشه‌های امیرالمومنین (ع)

در مواجهه با آشفتگی فکری امروز بشر، چگونه می‌توانیم راه درست زندگی را پیدا کنیم؟

در دنیای امروز که انسان‌ها سرگشته بین فلسفه‌ها، اندیشه‌ها، باورها، و افکار درست و نادرست سیاستمداران و فلاسفه و ادبا و هنرمندان هستند، واقعاً جهان گرفتار نوعی آشفتگی فکری، اخلاقی و آشفتگی در هستی‌شناسی و نظام تعقل است. در این میان، بشر امروز هیچ نقطه اتکایی بهتر از عقلانیت امیرالمؤمنین (ع)، هستی‌شناسی ایشان، جهان‌شناسی او و عدالتی زلال‌تر از عدالت علی بن ابی‌طالب (ع) و انسان‌دوستی دقیق‌تر و رقیق‌تر از انسان‌دوستی ایشان در هیچ جای جهان پیدا نمی‌کند؛ لذا، راه رستگاری بشر، راه نجات بشر، راه حیات طیبه و حتی راه نجات حداقلی بشر، بازگشت، تأمل و تبلیغ در زندگی امام علی بن ابی‌طالب (ع) است. از هر طرف که به آن نگاه کنیم، راهی جز ولایت او و عقلانیت او و درک او و عرفان او و نوع توجه و التفات او به جهان هستی و نگاه به حقیقت هستی نداریم.
 

واقعاً شعر حافظ که می‌گوید: هر کاو نکند فهمی زین کِلکِ خیال‌انگیز، نقشش به حرام ار خود صورتگر چین باشد، حتماً کلک خیال‌انگیزی که فهمی از آن صورت بگیرد، ‌ولایت امیرالمؤمنین است.

فهم این مسئله در ایران در عالی‌ترین شکل صورت‌گرفته است؛ لذا بسیاری از ایرانیان معاصر، یعنی ایرانیان شیعه معتقد، تمام تلاش خود را برای رسیدن به این ریسمان الهی کرده‌اند. یکی از راه‌های آن، توجه دادن به غدیر، برگزاری جشن غدیر و شادمانی برای رسیدن به آن افق است. این شادی که در این ایام داریم، مانند تعبیر اعراب مدینه برای پیامبر است که «طلع البدر علینا من ثنیات الوداع» (ماه بر ما طلوع کرد از ثنیات الوداع). این ماه غدیر در این ایام که بر ما طلوع می‌کند، شادی می‌آورد. ما احساسمان این است که به‌عنوان کسانی که قرابت بیشتری به لحاظ فکری با غدیر و ولایت امیرالمؤمنین (ع) داریم، باید تلاش بیشتری برای گسترش ایام غدیر و برای گسترش این جشن و توجه و التفات دادن انسان‌ها به شخصیت امیرالمؤمنین (ع) و راه ایشان بکنیم. در این مسئله، ایران اسلامی شیعی که اتفاقاً اسلام سیاسی شیعی مبتنی بر ولایت علی بن ابی‌طالب (ع) در آن غلبه دارد و حاکمیت دارد، به طور طبیعی باید بیشتر متولی امر باشد و خوشبختانه این مسئله تا حدود زیادی در حال انجام است.

شیعه از آغاز تا امروز
 

ما از چه زمانی در تمام دنیا به نام حضرت امیرالمؤمنین شناخته شدیم؟
 

شیعه از همان ابتدا مسیرش مشخص بود. دوگانگی علوی-عثمانی در بین اصحاب امیرالمؤمنین (ع) و سایر مسلمانان وجود داشت. این جابه‌جایی‌های جغرافیایی، اجتماعی و سیاسی در مناطق مختلف، نشان می‌دهد که کسانی که معتقد به ولایت امیرالمؤمنین (ع) و امام حسین (ع) بودند و منتقد اموی‌ها یا عباسی‌ها بودند، هویتی متفاوت داشتند. این اختلاف هویت در جاهای مختلف معنا داشت. در ایران نیز تا حدودی این‌گونه بوده، اما باوجوداینکه در بعضی جاها هویت فقهی سُنی بوده، درعین‌حال هویت کلامی و اندیشه‌ای علوی بوده است، یا حتی در بعضی جاها هویت کلامی و فقهی سنی بوده، اما هویت عرفانی علوی و نظام معرفتی و هستی‌شناسی، هستی‌شناسی علوی بوده است.
 

یکی از مشکلات مورخان در این حوزه، تمیز بین این هویت‌هاست که آیا این هویت‌ها دوگانه، ممزوج یا واحد هستند. نمی‌توان برای بسیاری از این موارد، یک‌زمان دقیق تاریخی تعریف کرد. بسیاری از کسانی که ممکن بود در دستگاه‌های خلفای سنی، چه اموی و چه عباسی، کار می‌کردند، هویت شیعی کاملی داشتند، مانند جناب سلمان فارسی. همچنین، صدراعظم‌های شیعه و سنی و یهودی نیز در دربار مغولان با هم حضور داشتند. شخصیتی بزرگ مانند خواجه نصیرالدین طوسی که شیعه و صاحب آثار فراوان و استادالبشر بود، یک اندیشمند بزرگ کلامی شیعی است و خط فکری ایران را به قبل و بعد از خواجه تقسیم می‌کند. در دوره ایلخانیان در ایران نیز دولت‌ها و حکومت‌های شیعی و سنی وجود داشتند.

توصیه‌ای برای عید غدیر

در این ایام به مناسبت جشن عید غدیر، به هر جوان ایرانی، دختر و پسر، از خانواده ایرانی توصیه می‌شود که یک کتاب درباره امیرالمؤمنین (ع) بخوانند. شاید در وهله اول این کار بزرگ به نظر برسد، اما مردم ما مردان همت‌های بزرگ هستند. یک کتاب ممکن است مختصر باشد، مثلاً از قسمت‌های کتاب آقای آذر یزدی باشد تا کتاب ولایت آقای رسولی محلاتی. هر کس می‌تواند قسمتی را بخواند، اما اگر بتوانیم در واقع در این ایام یک گام برای شناخت امیرالمؤمنین (ع) بیشتر برداریم و همتی بگذاریم، چند ساعتی فرصت بگذاریم و پناه ببریم به امیرالمؤمنین (ع)، حقایق بسیاری برای ما روشن خواهد شد.