ارتش عراق پس از شکست در عملیات بیت‌المقدس روحیه تهاجمی خود را از دست داده بود اما در جلوگیری از ورود نیروهای ایران به داخل خاک عراق از مسیر بصره مصمم شد زیرا بر پیامدهای سقوط این شهر کاملا واقف بود. بر این اساس ارتش عراق تصمیم گرفت تا با اتخاذ راهبرد «دفاع ایستا» یگان‌های خود را در سنگرهایی در دژهای مرزی مستقر کند و در مقابل حملات ایران بایستد.
به گزارش شهدای ایران به نقل ازایسنا، اتخاذ این راهبرد از خسارات و تلفات ارتش عراق می‌کاست و امکان فروپاشی ناگهانی جبهه عراق را کم می‌کرد. در چنین وضعیتی، ارتش عراق با نگرانی از تداوم حمله‌های ایران در جبهه‌های زمینی شکل و آرایش دفاعی به خود گرفت، ولی حمله به مراکز اقتصادی و نفتی ایران را در دستور کار خود قرار داد تا با این شیوه بتواند از پیروزی‌های نظامی بیشتر ایران جلوگیری کند و مانع ورود قوای ایران به خاک عراق شود. به این منظور، در عملیات‌های سال دوم جنگ، سعی در اصلاح ساختار دفاعی و گسترش توان نظامی خود کرد.
این عمل دشمن، ایران را متوجه اهمیت مهندسی کرد و به مرور نقش آن پررنگ‌تر می‌شد. عراق به منظور ایجاد آرایش در مواضع و سنگرهای دفاعی خود، با کمک واحدهای مهندسی، خاکریزهای مثلثی و هلالی جدیدی را در خطوط مرزی مقابل بصره احداث کرد و با مسلح کردن زمین بر توانمندی دفاعی خود افزود. ارتش عراق از این موانع مصنوعی بیشترین بهره را برد تا با ایجاد تأخیر در حرکت نیروهای ایران و کانالیزه و تکه تکه کردن یکپارچگی قدرت آفندی، ایران دامنه و ابعاد رخنه‌ها را محدود کند و زمان کافی برای وارد عمل کردن قوای احتیاط خود را به دست آورد همچنین با اجرای عملیات مهندسی گسترده و احداث چند کانال و انداختن آب در این کانال‌ها به ایجاد موانع جدید دفاعی پرداخت.
عملیات رمضان سرآغاز مرحله‌ای نوین در مهندسی جنگ و کشاندن ادامه نبرد به خاک عراق به عنوان نخستین عملیات برون مرزی ایران بود. با توجه به نشاط و روحیه‌ای که فرماندهان و رزمندگان ایران از پیروزی در عملیات بیت المقدس کسب کرده بودند، به پیروزی در عملیات بعدی با هدف تعقیب ارتش متجاوز امیدوار بودند. در تداوم جنگ، پیشروی به سمت شهر بصره عراق همیشه از بهترین اهداف مورد نظر مسئولان ایران بود.
تداوم جنگ پس از فتح خرمشهر با ورود ایران به داخل خاک عراق، به بحث‌های فراوان منجر شد و پرسش‌هایی را در مورد علل پایان نیافتن جنگ پس از فتح خرمشهر مطرح کرد. کشورهای غربی به دلیل نگرانی‌هایی که از پیروزی ایران داشتند، به هیچ وجه مایل به در نظر گرفتن خواسته‌های برحق جمهوری اسلامی مبنی بر «تعیین متجاوز» و «پرداخت غرامت» نبودند و تنها بر «آتش بس» تأکید داشتند. با توجه به اهداف متجاوز، آیا ایران با توجه به برتری نظامی‌اش میتوانست بدون تأمین خواسته‌های برحق خود به جنگ خاتمه دهد یا یک جانبه ترک مخاصمه کند؟
حامیان عراق می‌خواستند جنگ و تجاوزها و ویرانی‌هایی را که رژیم صدام به وجود آورده بود، نادیده بگیرند و آن را به سود عراق خاتمه دهند آنها می‌خواستند ایران را در حالت «نه جنگ، نه صلح» و در معرض تهدید دائمی قرار دهند. مذاکره سیاسی برای تأمین صلح عملی نبود، زیرا حقوق ایران به رسمیت شناخته نمی‌شد تا به خاطر آن مذاکره‌ای انجام گیرد. از طرفی احتمال تقویت روحی و نظامی عراق و حمله مجدد به داخل خاک ایران نیز وجود داشت. با این ملاحظات تنها راه حلی که فراروی ایران قرار داشت، تلاش نظامی برای تأمین حقوق خود و تحقق صلحی شرافتمندانه بود. ضرورت تصمیم‌گیری برای تداوم یا پایان جنگ با در نظر گرفتن شرایط حاکم بر موقعیت سیاسی - نظامی ایران به برگزاری جلسات شورای عالی دفاع در حضور امام خمینی منجر شد.
در این جلسات کلیه مسئولان با توجه به رعایت نشدن حقوق ایران از طرف عراق و حامیانش برای ادامه جنگ اتفاق نظر داشتند اما در مورد نحوه ادامه جنگ و دلایلی که در پاسخ به سؤال امام خمینی درباره علت ادامه جنگ ارائه می‌شد، دو نظر کلی وجود داشت. برخی بر این نظر بودند که با توجه به موقعیت برتر سیاسی - نظامی ایران جنگ را تا متقاعد ساختن حامیان عراق به پذیرش حقوق ایران ادامه دهیم. نیروهای نظامی نیز اغلب بر این نظر بودند که امکان ایستادن در خط مرزی وجود ندارد، زیرا نبودن مواضع و استحکامات طبیعی مانع از دفاع در برابر تهاجم‌های احتمالی عراق خواهد بود. ضمن اینکه خوزستان همواره به دلیل فقدان موانع ،طبیعی از منطقه شرق بصره پی در پی مورد تهدید و تجاوز قرار می‌گرفت و با تصرف منطقه شرق ،بصره، موقعیت دفاعی ایران تحکیم می‌شد. سرانجام با توافق مسئولان سیاسی و نظامی کشور عملیات رمضان طراحی و اجرا شد که تداوم جنگ و ورود به داخل خاک عراق در منطقه شرق بصره را در پی داشت. به عبارت دیگر، راهبرد جنگ پس از فتح خرمشهر برای تحقق صلح طرح ریزی شده بود.
منطقه عملیاتی رمضان بین یک زمین مثلث شکل به وسعت ۱۶۰۰ کیلومتر مربع محصور است که از شمال به کوشک و طلاییه و حاشیه جنوبی هورالهویزه به طول ۵۰ کیلومتر، از غرب به رودخانه اروند به طول ۸۰ کیلومتر از شرق به خط مرزی شمالی - جنوبی از کوشک تا شلمچه به طول ۶۰ کیلومتر منتهی می‌شود. دشمن تا قبل از آزادی خرمشهر، در منطقه شرق بصره مواضع مستحکمی نداشت، اما در فرصتی که به دلیل حضور نیروهای خودی در لبنان برای مقابله با تجاوز اسرائیل به لبنان و سوریه ایجاد شد تأخیر در انجام عملیات رمضان را در پی داشت که تغییرات مهمی در مهندسی این منطقه صورت گرفت. به این ترتیب، دشمن با احداث دژهای مستحکم خطوط پدافندی مناسبی را ایجاد کرد که طراحان و مبتکران اصلی آن اسرائیلی ها بودند. همچنین دشمن کانالی به طول ۳۰ کیلومتر را که مختص پرورش ماهی بود، با پمپاژ آب و احداث موانع و کمین و سنگرهای تیربار به عنوان مانعی بازدارنده در مقابل تعرض نیروهای خودی به سمت بصره آماده کرده بود.
دشمن در قسمت جنوبی منطقه که مقابل شلمچه قرار داشت نیز آب رها کرد تا مانع عبور نیروهای ایران شود. عملیات رمضان همچون عملیات‌های گذشته با ترکیب نیروهای سپاه پاسداران و ارتش انجام شد. با اینکه این ادغام نکات مثبتی داشت، اما در بعضی از یگان‌ها باعث کندی کار می شد. ناهماهنگی لازم پیش از عملیات بین واحدهای زرهی سپاه و ارتش و نیز در مهندسی سپاه جهاد و ارتش سبب می‌شد که کارها به نحو مطلوب پیش نرود و در بعضی از یگان‌ها حتی مسائلی نیز در پی داشت.
یکی از دغدغه‌های فرماندهان جنگ در این عملیات اتخاذ تاکتیک و ارائه طرح مانوری جامع و کامل بود که در برگیرنده تمام اصول جنگ باشد. جلسات پی در پی قرارگاه کربلا با قرارگاه‌های تحت امر نشان از اهمیت کار در و مشکلات احتمالی عملیات بود. از جمله مشکلات این عملیات، جنگ در خاک دشمن، انبوه استحکامات، عراق اختلاف قابل توجه بین تعداد یگان‌ها، امکانات و تجهیزات خودی و دشمن نداشتن انگیزه قوی نیروهای خودی برای هجوم به داخل خاک دشمن و در مقابل انگیزه بالای نیروهای عراق برای دفاع از خاک خود بود.
پیش بینی می‌شد که نیروهای خودی بخش عمده‌ای از توان خود را صرف درگیری با موانع مستحکم عراق کنند. به این ترتیب دشمن زمان را از آنها گرفت تا رزمندگان نتوانند به اهداف مورد نظر دست یابند. عملیات رمضان با هدف حضور قوای نظامی ایران در حاشیه شط العرب و تهدید و تسلط بر معابر وصولی بصره با این تصور که در صورت، موفقیت امکان پایان پیروزمندانه جنگ فراهم شود طراحی و اجرا شد. در این عملیات سه هدف زیر مدنظر قرار گرفته بود: « آزادسازی قسمت‌هایی از ایران که در دست عراق بود»، «خارج ساختن تسلط آتش توپخانه ارتش عراق از برد شهرهای مرزی جنوب و غرب ایران» که لازمه این کار پیشروی تا عمق ۲۵ تا ۳۰ کیلومتری عراق بود. «این عملیات برای ایران یک ضرورت دفاعی داشت» زیرا با اینکه ۲۲ ماه از شروع جنگ می‌گذشت، اما هنوز شهرهای مرزی ایران زیر شدیدترین حملات توپخانه عراق قرار داشت و بسیاری از تأسیسات نفتی آبادان در اثر این گلوله باران‌های متوالی منهدم شده و تلفات و خسارات قابل توجهی به مناطق مسکونی شهرها وارد آمده بود، که به ناچار باید این آتش توپخانه خاموش می‌شد.
منبع:
جلد اول «خاکریزهای خط مقدم» (تاریخ مهندسی جنگ جهاد سازندگی در دوران دفاع مقدس)، نصرت‌الله محمودزاده، انتشارات مرکز اسناد و تحقیقات دفاع مقدس.
