پیش از آن که انقلاب اسلامی به ثمر بنشیند، آنها که دغدغه قرآن داشتند، در تراکم اتمسفر غیرمذهبی آن روزگار در برخی مساجد و چند مدرسه اسلامی، به ترویج قرآن می‌پرداختند؛ جلسات روانخوانی، احیانا کمی قرائت و مسابقاتی برای حفظ قرآن کریم. این فعالیت‌های پراکنده، پس از پیروزی انقلاب کمی انسجام یافت اما بازهم نتوانست مقابل دیگر مجالس و فعالیت‌های دینی، ارجحیت یابد. فضای شورانگیز دفاع مقدس و ابعاد حماسی آن، هیات را به صدر نشاند؛ آن‌چنان که در گذر دهه‌ها در همان دنیای هیات، نام مداح درشت‌تر از سخنران و کارشناس مذهبی می‌آید.
به گزارش شهدای ایران ، دکتر حسین الهی قمشه‌ای در یکی از سخنرانی‌هایش و در نقد آموزش زبان انگلیسی در ایران، آن را کنار عجایب هفتگانه گذاشت. شاید بتوان این عجایب را حالا بیشتر هم شمرد اما در این میان با تاسف باید طرح‌های توسعه قرآنی را هم گنجاند؛ طرح‌هایی که مدتی هستند و سپس به فراموشی می‌روند تا بازهم قرآن مهجورتر شود و به تعبیر کلام الهی، پیامبر رحمت در روز واپسین از این که امتش کتاب خدا را رها کردند، شکایت به پروردگار ببرد. البته نباید گام‌هایی که در این مسیر برداشته شده را نادیده گرفت اما از حیث نتیجه علی‌القاعده نمی‌توان رضایت داشت. آنچه در پی می‌آید مروری است بر مهم‌ترین طرح‌هایی که در سال‌های گذشته دراین باره صورت گرفته است.
ریشه در مسجد و مدرسه
پیش از آن که انقلاب اسلامی به ثمر بنشیند، آنها که دغدغه قرآن داشتند، در تراکم اتمسفر غیرمذهبی آن روزگار در برخی مساجد و چند مدرسه اسلامی، به ترویج قرآن می‌پرداختند؛ جلسات روانخوانی، احیانا کمی قرائت و مسابقاتی برای حفظ قرآن کریم. این فعالیت‌های پراکنده، پس از پیروزی انقلاب کمی انسجام یافت اما بازهم نتوانست مقابل دیگر مجالس و فعالیت‌های دینی، ارجحیت یابد. فضای شورانگیز دفاع مقدس و ابعاد حماسی آن، هیات را به صدر نشاند؛ آن‌چنان که در گذر دهه‌ها در همان دنیای هیات، نام مداح درشت‌تر از سخنران و کارشناس مذهبی می‌آید.
قرآن و آموزش آن، غیر از مدارس، در فعالیت‌های بازهم پراکنده دنبال شد. سازمان اوقاف و امورخیریه در طول چند دهه گذشته، مسابقات بین‌المللی قرآن را پی گرفت؛ روزگاری قاریان مصری بااشتیاق به ایران می‌آمدند و از استقبال و تشویق ایرانیان قرآن‌دوست ذوق‌زده می‌شدند و بعدتر در هجوم ابرهای خاکستری سیاست، آمدوشدها افول کرد و رنگ باخت.
در طول این سال‌ها، مراکزی متولی ترویج قرآن شدند؛ جز همان بخش قرآنی سازمان اوقاف، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، معاونت قرآن و عترت را ایجاد کرد؛ سازمان دارالقرآن الکریم ذیل فعالیت‌های سازمان تبلیغات اسلامی تعریف شد و دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، مرکز فرهنگ و معارف قرآن را بنا نهاد. غیر از اینها مراکز آموزش عالی، رشته‌های قرآنی در مقاطع مختلف راه‌اندازی کردند و در رسانه ملی، رادیو قرآن و سپس شبکه تلویزیونی آن راه افتاد. حضور این مراکز اگرچه این امید را زنده می‌کند که به ترویج و گسترش نفوذ قرآن در بطن جامعه بیانجامد اما این فعالیت‌های غیرمتمرکز نتوانستند چندان تاثیرگذاری عمیق در زندگی مردمان این سرزمین داشته باشند و بطور فراگیر، جامعه را قرآنی کنند.
1441 تا 1455
در سال 1386 شبکه قرآن سیما به مناسبت هزار و چهارصد و چهل و یکمین سال نزول قرآن، طرح ۱۴۴۱ را به اجرا گذاشت. این طرح چند رسانه‌ای با محوریت سوره مبارکه زمر و با مشارکت ۱۷ سازمان و نهاد برگزار شد. این طرح به مدت 15 سال و هرسال با افزایش یک رقم ادامه یافت.
سیدعباس انجام، مؤسس طرح که از طرح ۱۴۴۱ تا ۱۴۴۷ به مدت 7 سال دبیری آن را نیز برعهده داشت درباره آن گفت: «طرحی بود که مورد اقبال مردمی قرار گرفت و مردم چهره به چهره مبلّغ حضور دیگران در این طرح شده بودند. ما اختتامیه را در ابعادی وسیع مثلاً در ورزشگاه آزادی یا مصلای امام خمینی(ره) با حضور حداقل ۲۰ هزار نفر برگزار می‌کردیم. در کنار آن، یک طرح پنج‌ساله برای ارتقای روخوانی و روانخوانی در نظر گرفته شده بود که آموزش فرعی آن در تلویزیون اتفاق می‌افتاد و آموزش اصلی نیز در کلاس‌های حضوری بود و در نهایت افراد برای آموزش بیشتر به کانون‌ها هدایت می‌شدند. ستادی متشکل از ۲۰ نفر طی چند هفته از صبح تا شب تماس مردمی را پاسخ می‌دادند و روخوانی و قرائت نمازها را تلفنی اصلاح می‌کردند. نهادهای امور قرآنی، کانون‌های فرهنگی ـ هنری مساجد، سازمان اوقاف با ظرفیت بقاع متبرکه، نیروی مقاومت بسیج، نیروهای مسلح، شهرداری و ... همکاری می‌کردند. ۵۷ هزار مسجد در کشور حول این طرح فعال شده بودند و آیات در بیلبوردهای شهری و اتوبوس‌ها نصب و قبل از خبر ساعت ۲۱ شبکه یک، آیه مرتبط با طرح پخش می‌شد.».
اوج و فرود یک طرح ملی
طرح ۱۴۴۲ در سال ۸۷ به صورت چندرسانه‌ای با محوریت سوره یوسف برگزار و طی آن کلاس‌های حضوری بسیاری با همکاری دستگاه‌های مسئول در سطح کشور اجرا شد. علاوه بر آن رسانه‌های دیگری مانند روزنامه جام جم در برگزاری آن مشارکت داشتند، همچنین کتاب سوره یوسف، نوشته حجت‌الاسلام قرائتی نیز توزیع شد. طرح ۱۴۴۳ نیز در سال ۸۸ با محوریت سوره مبارکه اسراء برگزار شد. طراحی نرم‌افزاری بدین منظور از جمله نوآوری‌های این طرح بود.
طرح ۱۴۴۴ در سال ۸۹ با محوریت سوره کهف برگزار شد و نگاه ویژه‌ای به بخش مقالات و پژوهش‌های قرآنی داشت و بخش کودک نیز به آن اضافه شد. سوره انفال محور طرح ۱۴۴۵ بود که در سال ۹۰ در بخش‌های روخوانی و روانخوانی، صحیح‌خوانی، حفظ، درک مفاهیم و شرح و ترجمه برگزار شد.
در طرح ۱۴۴۶ در سال ۹۱ برخلاف سال‌های گذشته که یک سوره محوریت طرح قرار می‌گرفت، محور طرح ۱۴۴۶ جزء ۳۰ قرآن کریم انتخاب شد. طرح ۱۴۴۷ در تابستان ۹۲ با محوریت حفظ جزء ۲۹ قرآن کریم برگزار شد. برای این طرح دو مرحله آزمون پیش‌بینی شد که مرحله اول از سوی اساتید و معلمان حفظ به صورت شفاهی و از سوی مؤسسات مجری برگزار شد. در مرحله دوم آزمون، تمامی نفراتی که در کلاس‌های طرح شرکت کردند می‌توانستند در آزمون سراسری مربوطه شرکت کنند.
طرح ۱۴۴۸ در سال ۹۳ به جای حفظ یک جزء از قرآن بر حفظ موضوعی آیات تأکید داشت و برای نخستین بار برای آن کتابی نیز آماده و چاپ شد. ۷۶ موضوع قرآنی در ۸۸ روز اجرای طرح دنبال شد. شعار طرح ۱۴۴۹ در سال ۹۴ «قرآن، کتاب زندگی» انتخاب شد و محوریت آن نیز سوره مبارکه «یس» بود.
طرح قرآنی ۱۴۵۰ در سال ۹۵ با محوریت سوره حدید برگزار شد و از جمله تغییرات آن نسبت به گذشته برگزاری سه جشنواره جمع‌خوانی و هم‌خوانی سوره حدید، جشنواره عکاسی و جشنواره خوشنویسی آیات سوره حدید بود. این طرح با حواشی در بحث تأخیر در اهدای جوایز روبه‌رو شد. طرح ۱۴۵۱ در سال ۹۶ با محوریت ۲ سوره قرآن کریم و به مدت ۹۰ روز برگزار شد. برای ابتدای طرح که همزمان با آغاز ماه مبارک رمضان بود سوره ۳۰ آیه‌ای «ملک» انتخاب شد، سوره محوری فصل تابستان نیز سوره مبارکه «واقعه» بود. این طرح به‌صورت جشنواره برگزار شد، بدین ترتیب که علاوه بر برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی و برگزاری مسابقه، بخش‌های هنری مانند برگزاری مسابقات عکاسی، خوشنویسی، وبلاگ‌نویسی و ... نیز در آن پیش‌بینی شد.
جزء ۳۰ قرآن محور طرح ۱۴۵۲ در سال ۹۷ بود، برگزاری مسابقه در بخش نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه و معارف اهل بیت(ع) در آن گنجانده شد. طرح درس روزانه حفظ سوره‌های جزء سی قرآن، مسابقه روزانه با محوریت آیات جزء ۳۰، آموزش مفاهیم و تجوید قرائت توسط اساتید بهشتی و موسوی‌بلده و نیز وله‌های مرتبط با این انس با قرآن از بخش‌های در نظر گرفته شده برای ۱۴۵۳ در سال ۹۸ بود.
طرح ملی قرآنی ۱۴۵۴ در سال ۹۹ با شعار «قرآن، خانواده و آرامش» برگزار شد، هر هفته یک موضوع مطرح و هفت آیه مرتبط با آن به مخاطبان ارائه شد. یکی از وجوه اختلاف این دوره با دوره‌های گذشته، تغییر رویکرد از سوره‌محوری به آیه‌محوری و بیان مفاهیم بود، به‌گونه‌ای که طی ۶۰ روز، ۶۰ آیه در دستور کار طرح قرار گرفت. سال 1400 طرح قرآنی 1455 دچار روزمرگی شد و این زمینه‌ای پیدا کرد تا سال بعد متوقف شود.
دلایل یک توقف
اجرای این طرح‌ها با هم‌افزایی نهادهایی نظیر صدا و سیما با همکاری معاونت سیما، معاونت صدا، معاونت فضای مجازی، معاونت استان‌ها و همچنین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمان دارالقرآن، شورای عالی قرآن، شورای عالی انقلاب فرهنگی، جهاددانشگاهی و شورای توسعه فرهنگ قرآنی سازماندهی می‌شد.
تغییر مدیریت در شبکه قرآن و معارف سیما از دلایل عمده عدم اجرای طرح 1456بوده ولی در کنار آن برخی کارشناسان از بی‌توجهی شورای توسعه فرهنگ قرآنی، مجمع مشورتی و اعضای کمیسیون‌های وابسته به شورا نیز گلایه داشتند که صرفا مشاهده‌گر بودند.
محمدحسین محمدزاده، مدیر اسبق رادیو قرآن و شبکه قرآن و معارف سیما نیز درباره توقف اجرای این طرح فراگیر و ملی می‌گوید: «بعد از مدتی که شورای توسعه فرهنگ قرآنی شکل گرفت و طرح به عنوان یک طرح ملی فراگیر مورد پشتیبانی شورا قرار گرفت در تمام سازمان‌ها با محوریت رسانه ملی معرفی شد. مجری آن، همه دستگاه‌های قرآنی و حتی فرهنگی کشوری و لشکری بودند. بنابر این اگر بخواهیم از این زاویه به طرح نگاه کنیم، قاعدتاً باید از همه افرادی که در آن هم‌قسم شدند، پرس‌وجو شود که چرا با این طرح صرفاً به عنوان یک طرح رسانه‌ای برخورد شد؟»
احمد لیایی که مسئولیت دبیری این طرح ملی را در دوره‌های ۱۴۴۸ تا ۱۴۵۲ برعهده داشته نیز درباره توقف آن گفت: «این طرح با نیت راه‌اندازی نهضت قرآن‌آموزی آغاز شد. اوایل اجرا و روند درستی را طی می‌کرد، ولی هر چه جلوتر آمدیم از آن نیت فاصله گرفت، اما باز همچنان منجر می‌شد تا بسیاری از افراد را با شبکه قرآن و معارف سیما همراه کند. مقرر بود تا این طرح با مشارکت همه دستگاه‌های امور قرآنی به عنوان یک طرح ملی اجرا شود به همین دلیل شورای توسعه فرهنگ قرآنی هزینه‌های آن را پذیرفت، ولی متأسفانه به غیر از یکی دو سال، در پرداخت بودجه‌های مصوب خودشان خلف وعده کردند و صدا و سیما خود هزینه‌های جوایز را متقبل شد، چرا که برندگان، جوایز خود را از مجری کار که صدا و سیما بود، می‌خواستند. همین سبب می‌شد تا سال‌های بعد صدا و سیما با احتیاط وارد طرح شود. در مجموع همکاری نهادها در این طرح خوب بود، بعضی‌ها مانند سازمان دارالقرآن الکریم، بسیج، کانون‌های فرهنگی ـ هنری مساجد و سازمان اوقاف و امور خیریه فعالیت بیشتری داشتند و برخی صرفاً به دنبال الصاق لوگوی مجموعه‌شان در پوستر طرح بودند.»
ارشاد، مجری طرح بشری
«هدف اصلی طرح قرآنی بشری آموزش درست، تلفظ و ایجاد انس بیشتر با قران کریم است تا افراد در صحیح خوانی دلهره نداشته باشند و از هر قشری که هستند قرآن وارد زندگی آنها شود.» این را سمیه امیدی، مدیر اجرایی طرح بشری در معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌گوید. این طرح از زمستان 1400 آغاز به کار کرد اما گسترش آن به نمایشگاه قرآن در سال 1401 برمی‌گردد زمانیکه موسسات و مراکز قرانی طی درخواستی اعلام نیاز کردند و معاونت قرآن و عترت برای آنها مربی می فرستاد تا برای آموزش قرآن‌آموزان به آن محل برود.
فرآیند آموزش به این شکل است که طی 4 جلسه مربی‌ها آموزش می‌بینند تا بتوانند انس لازم را برای قرآن‌آموزان ایجاد کنند. از این رو مربی‌ها بعد از آموزش می‌توانند شاگردان بالای هفت سال را نیز آموزش بدهند.
امیدی اعلام کرد تا سال 1402 بالغ بر 55 دوره اموزشی در اقصی نقاط کشور برگزار شده و از این دوره ها 8 هزار و 250 مربی در دوره ها شرکت کردند. بر این اساس، در این طرح 752 مربی فعال هستند که 13 هزار و 172 شاگرد دارند و بطور کلی 21 هزار و 422 نفر مستقیم یا غیرمستقیم با طرح در ارتباط هستند. اگرچه این طرح با هدف روخوانی قران همراه با تجوید از سیستان و بلوچستان تا تهران را دربرمی‌گیرد اما آمار اعلام شده نشان چندان دربرگیری نداشته است.
عتبات دست بکار شدند
طرح ملی «من قرآن را دوست دارم» به عنوان اولین اقدام مشترک قرآنی بین اعتاب مقدسه و بقاع متبرکه ایران، از دهه کرامت سال ۱۴۰۰ و همزمان با ولادت باسعادت حضرت رضا(ع) آغاز به فعالیت کرد و آستان قدس رضوی به عنوان دبیرخانه اجرایی این طرح از سوی اعتاب‌مقدسه انتخاب شد.
هدف این طرح گسترش آموزش قرآن کریم و ارائه پشتیبانی آموزشی در رشته‌های مختلف روخوانی قرآن کریم، تجویدالصلوة، آموزش تفسیر و تدبر در قرآن کریم و حفظ جزء ۳۰ از سوی استادان مجرب به صورت مجازی است که شرکت‌کنندگان پس از دریافت گواهینامه معتبر در قرعه‌کشی جوایز نقدی این طرح نیز شرکت داده می‌شوند.
تاکنون بیش از ۶۲ هزار نفر تاکنون از این طرح استقبال نمودند و بیش از ۱۲ هزار نفر پس از آموزش‌های تخصصی و بهره وری از مربیان پشتیبان، گواهینامه معتبری را دریافت کرده اند. هم اکنون فاز چهارم طرح تحت عنوان آموزش حفظ عمومی قرآن کریم به علاقمندان حفظ کلام الهی در حال فعالیت است.
نوبت زندگی با آیه‌هاست
13 سال پیش رهبر معظم انقلاب در دیدار رمضانی قاریان و حافظان و اساتید قرآنی ابراز امیدواری فرمودند که کشورمان 10 میلیون نفر حافظ قرآن داشته باشد. و بعد از آن تاکید کردند: «توجه داشته باشید که حفظ قرآن قدم اول است. اولاً حفظ را باید نگه داشت. بنابراین حافظ قرآن باید تلاوت کننده مستمر قرآن باشد؛ یعنی مرتباً بایستی قرآن را تلاوت کند؛ وگرنه حفظ از دست خواهد رفت. بعد بایستی این حفظ کمک کند به تدبر، که اینجور هم هست؛ حفظ حقیقتاً کمک می‌کند به تدبر. آنجائی که شما قرآن را تکرار می‌کنید، حافظید و می‌خوانید، فرصت تدبر و تعمق در آیات قرآن برای شما پیدا می‌شود.»
با همه تلاش‌های صورت گرفته متأسفانه این خواسته رهبری هنوز محقق نشده است با این حال برای آن که قرآن به زندگی آحاد جامعه وارد شود، طرحی تازه مطرح شد؛ حفظ موضوعی قرآن یکی از طرح‌های مغفول در ساختار مصوبی دستگاه‌های کشور بود که به همت سازمان دارالقرآن الکریم وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی در چند گام طراحی شد. گام اول این طرح آذرماه سال 1402 با عنوان «مستورا» در 12 فراز درباره عفاف و حجاب کلید خورد و بازخوردهای فراوانی از این طرح بدست آمد. براساس همان بازخوردها در یک گستره فراتر، طرحی برای ماه مبارک رمضان آماده شده و محتوای آن بر اساس مسیرکتاب «طرح کلی اندیشه اسلام» انتخاب شده که این مجموعه براساس آرا و نظرات آیت‌الله سیدعلی خامنه‌ای گردآوری شده است.
برای طرح جدید عنوان «زندگی با آیه‌ها» انتخاب شد؛ زندگی با آیه‌ها نهضتی محسوب می‌شود که در پی بکارگیری همه ظرفیت‌های حاکمیتی و مردمی است تا جامعه قرآنی‌تر شود. در این پویش تعداد مشخصی آیه انتخاب شده و در گام‌های کوتاهتری، این آیات با عناوین مختلف و توضیحات مربوط به آن در اختیار عموم قرار می‌گیرد. برای این آیات که براساس چشم‌اندازی خاص انتخاب می‌شوند، ازسوی متولیان محصولات متعدد رسانه‌ای در فضای رسانه ملی و فضای مجازی تولید شده و ازجنبه مردمی، شرکت‌کنندگان در این پویش به حفظ این آیات می‌پردازند.
آمار اعلام شده و شرکت 20 میلیون نفر در ماه مبارک رمضان امسال در این پویش نشان می‌دهد که فعلا «زندگی با آیه‌ها» توانسته تعداد بیشتری از مردم را با قرآن انس داده و کتاب خدا را به‌گونه‌ای درخور وارد زندگی مردم کند. باید امیدوار باشیم که این طرح همچنان بتواند این روند را ادامه دهد.
*ایسنا
