اگر بخواهیم به تاریخ برگردیم، همه جا پای بینش دینی و سر رشته داران امور دینی مردم را می‌بینیم. قیام میرزای شیرازی، مسئله مشروطیت، قیام مدرس، قیام میرزا کوچک خان و مسائل گوناگون دیگر، چه قبل از دوران پهلوی، چه در دوران پهلوی؛ همه جا پای انگیزه دین و به طور مشخص‌تر، پای علمای اسامی در میان و مشهود است_(۲)

رفتار دینی و حرکت صد در صد اسامی و ایرانی

میرزا کوچک یک روحانی است، یک طلبه است، البته من شنیده بودم و برای ما سال‌ها پیش نقل شد که ایشان مرحوم میرزای شیرازی را درک کرده، لیکن خیلی باورکردنی نیست، این را هم مرحوم پدرم نقل می‌کرد از مرحوم آقا سید علی اکبر مرعشی که شوهر خواهر پدر ما بود، یعنی باجناق مرحوم شیخ محمد خیابانی بود که او از بزرگان و علمایی بود که منزوی بود در تهران، او گفته بود که میرزا کوچک درس میرزا را درک کرده.

به نظرم نمی‌آید این خیلی قابل تأیید باشد، زیرا میرزا کوچک سنش در وقتی که میرزای شیرازی از دنیا رفته ۱۴ یا ۱۵ سال بیشتر نبود و بعید به نظر می‌رسد ایشان توانسته باشند مرحوم میرزای شیرازی را درک کنند لیکن در اینکه طلبه بود شکی نیست. در حوزه رشت هم بزرگوارانی در آن وقت بودند که می‌توانست از آن‌ها استفاده کند، در این هیچ تردیدی نیست؛ بنابراین منشأ حرکت میرزا کوچک خان یک منشأ صد درصد دینی اعتقادی است، رفتار او هم یک رفتار دینی و اعتقادی است؛ یعنی انسان مشاهده می‌کند با اینکه در درون تشکیلات خودشان مخالفینی داشت و بعضی از اقشار گوناگون ممتاز هم با او مخالفت می‌کردند.

مرحوم میرزا کوچک در برخورد با این‌ها کاملا حدود شرعی را رعایت می‌کرد. کسانی بودند مثلاً مخالفت اعتقادی با ایشان داشتند از همراهان ایشان. آن افراطی‌ها می‌گفتند: آقا، این‌ها را بزنید سرکوب کنید، اما میرزا کوچک نمی‌گذاشته، جلوی این‌ها را می‌گرفته و مانع می‌شده از اینکه این کار را بکند. یعنی رفتار هم یک رفتار دینی است و حرکت، حرکت صد درصد اسامی و ایرانی است. _(۳)

مینیاتوری از جمهوری اسلامی

البته کتاب درباره میرزا کوچک زیاد نوشته شده؛ خوشبختانه اخلاص این مرد موجب شده که برخلاف دیگر کسانی که در این صراط مبارزات وارده شده‌اند اسمش سر زبا ن‌ها باشد. همه بشناسند او را در حالی که خیلی از این‌ها، کسانی را که من اشاره کردم مردم نمی‌شناسند و اصلا بعضی‌ها اسمشان را نشنیده‌اند، لیکن ایشان در بین مردم شناخته شده است. کتاب درباره او نوشته شده. سعی بشود یک کار جامع و دارای نکته‌های اساسی زندگی او به وجود بیاید. انشاءلله چهره او بیشتر در بین مردم ما، جوانهای ما، شناخته شود. ایشان یک واحد مینیاتوری از نظام اسامی، جمهوری اسامی را در رشت و‌‌ همان محدوده خاص خودش، گیان، به وجود آورده. _(۴)

میرزاکوچک شجاع جنگلی؛ یک مسطوره

میرزاکوچک شجاع جنگلی، یک نمونه و یک مَسطوره است؛ وقتی مرحوم میرزا کوچک جنگلی در این منطقه دلش با احساسات شجاعانه اسلامی بیدار شد، آن روز نغمه اتّحاد اسلام در سرتاسر گیلان و در بین خواص این مرز و بوم پیچیده بود. _(۵)

سازش ناپذیری میرزا کوچک

میرزا کوچک، مرد تنهایی بود که به دو قدرت بزرگ آن روز دنیا یعنی روس‌ها و انگلیسی‌ها نه گفت. نه با روس‌ها ساخت و نه با انگلیسی‌ها؛ اما در کنار او کسانی بودند که می‌خواستند با دستگاه حکومت آن روز بعد هم با رضاخان که تازه می‌خواست سر کار بیاید مبارزه کنند، اما به روس‌ها پناه می‌بردند؛ به باکو رفتند و بند و بست‌هایشان را کردند و به ایران برگشتند و سرسپرده آن‌ها شدند. اما میرزاکوچک خان قبول نکرد و حاضر نشد سازش کند؛ او هم با انگلیسی‌ها جنگید، هم با قزّاق‌های روس جنگید، هم با لشکر رضاخانی و قبل از رضاخان، آن کسانی که بودند مبارزه کرد؛ با احسان اللّه خان و دیگران هم کنار نیامد. _(۶)

مقابله با تفکر غیر اسلامی و حفظ استقلال

آن زمان می‌دانید که غوغای نهضت مارکسیستی و تشکیل شوروی و هیاهویی که در دنیا در بین ملت‌ها راه افتاده بود و جاذب‌های که برای برخی ملت‌ها به وجود آورده بود طبعا یک عده‌ای را مجذوب خودش کرده بود و اطرافیان به ایشان خیانت کردند از این طریق. لیکن این مرد به خاطر پایبندی‌اش به اسلام جذب تفکر مارکسیستی نشد و به طور صریح و قاطع آن نظریه را رد کرد، با آنکه جزو نزدیک ترین‌هایی که با او از اول همراه بودند گرایش پیدا کردند.

البته آن‌ها هم ناکام از دنیا رفتند و هیچ کدام آن‌ها خیری از این زندگی ندیدند و از آن جریان بلشویکی هیچ خیر و تجاوز جوانمردانه‌ای مشاهده نکردند لیکن ایشان مخالفت کرد. این یک جهت بود و هم با اجنبی مخالف بود، یعنی چون این‌ها سیاستی بود که از طرف اجانب بود با اینکه این‌ها مقابله‌شان با دستگاه‌های حاکم مثل انگلیس و قزاق و این‌ها بود اما در عین حال به آن طرف هم جذب نشد. استقلال را حفظ کرد؛ یک نمونه خیلی برجسته‌ای است از میرزا کوچک خان؛ خداوند انشاءالله درجاتش را عالی کند. _(۷)

مشعلی در تاریخ

وقتی جوان گیلانی سر قبر میرزاکوچک خان می‌رود و می‌بیند این مرد تن‌ها، این مرد باایمان و با صفا، اگرچه در وسط جنگلهای گیلان در مظلومیت مُرد، اما شخصیت خودش را در تاریخ ایران تثبیت کرد؛ مُرد، اما یک مشعل شد. _(۸)

میرزا؛ هویت و شخصیت جوان ایرانی

ما در دوران مبارزه خودمان، هر وقت نام میرزاکوچک خان را به یاد می‌آوردیم و شرح حال او را می‌خواندیم، نیرو می‌گرفتیم. او از همت و اراده و شخصیت و هویّت خود خرج کرد برای اینکه به یک نسل هویّت و شخصیت و نیرو و اراده ببخشد. این بسیار ارزش دارد. امثال او تعدادی بودند که در غربت مبارزه کردند، درغربت هم مُردند؛ اما می‌بینید که امروز غریب نیستند. جریان تاریخ، جریان عجیبی است. نگذاشت و نخواهد گذاشت شیخ فضل اللّه ها و میرزاکوچک خان‌ها و خیابانی‌ها و امثال این‌ها، همچنان که غریب مُردند، غریب بمانند. دشمنان می‌خواهند این مفاخر را از دست جوان ایرانی بگیرند. _(۹)

قضیه جنگل یک قضیه ویژه

قضیه مرحوم میرزا کوچک جنگلی یک قضیه ویژه است؛ اگر چه در آن دوره خاص، یعنی در دوره فاصله بین مشروطیت و سر کار آمدن رضا خان، حوادث مختلفی در کشور به وجود آمده است و همزمان با نهضت جنگل، چند کار بزرگ دیگر در گوشه و کنار کشور مانند جریان شیخ محمد خیابانی در تبریز، یا کلنل محمد تقی خان پسیان در مشهد هم اتفاق افتاده؛ این‌ها تقریباً همه همزمان هستند؛ لیکن قضیه جنگل یک قضیه ویژ‌ه‌ایست، ما قضایای تبریز و حضور مرحوم شیخ محمد خیابانی را خوب می‌دانیم.

هم در تاریخ نوشته شده و هم قضایای خصوصی و اطلاعات زیادی داریم؛ آن سبقه مردمی و نجابتی که در کار مرحوم میرزا کوچک خان جنگلی بود در هیچ کدام از دو سه کار دیگر که همزمان در آن دوره اتفاق افتاده در سراسر ایران نظیر ندارد. _(۱۰)

معنویت و جوهر ذاتی مردم این منطقه

من‌‌ همان روز‌های اول انقلاب وارد رشت شدم، برای اینکه در محافل دانشگاهی و میان جوانان سخنرانی کنم. فراموش نمی‌کنم، در میدان بزرگ شهر آن قدر پلاکارد و اعلامیه‌های بزرگ و پرده‌های عظیم از طرف گروهک‌ها زده شده بود که انسان متحیّر می‌ماند! با مرحوم شهید دکتر عضدی به قبرستان شهر رفتیم تا بر مزار میرزا کوچک فاتحه‌ای بخوانیم. آنجا هم عناصر گروهک‌ها خودشان را رساندند برای اینکه ما را تهدید کنند؛ برای اینکه میرزاکوچک خان را تحقیر کنند؛ برای اینکه حرکت عظیم اسلامی مردم ایران را یک حرکت مادّی و جدای از انگیزه‌های معنوی بنمایانند که البته موفّق نشدند. در آن شرایط، انسان گمان نمی‌کرد که پنجه متجاوز آن بیگانه پرست‌ها از این شهر و از این استان کنده شود اما دین و ایمان و عشق و معنویت و جوهر ذاتی مردم این منطقه، دست‌ها و انگشتان بیگانه را قطع کرد و اسلام و انگیزه‌های ایمانی و خواست برخاسته از دل و جان مردم مؤمن این استان را بر هوسهای فاسد و مفسد بیگانگان غلبه داد. _(۱۱)

انتقام جویی استبداد

مدت‌ها به این فکر می‌کردم که چرا این همه جوک‌های مستهجن درباره ترک‌ها، رشتی‌ها و خراسانی‌ها ساخته‌اند و منشأ این‌ها کجاست. وقتی به تاریخ مراجعه کردم، دیدم آذربایجان به رهبری شیخ محمد خیابانی، خراسان به رهبری کلنل تقی خان پسیان و رشت و گیلان به رهبری میرزا کوچک خان، علیه استبداد و استعمار، جانانه جنگیده و پوزه آن‌ها را به خاک مالیده‌اند و آن‌ها که در عرصه‌های سیاسی راه به جایی نبرده‌اند، در عرصه‌های فرهنگی و توسط ایادی داخلی خود، به تخریب مردمان شریف این نواحی پرداخته‌اند تا مردم را نسبت به آنان بدبین کنند و متأسفانه هنوز هم از این حربه ناجوانمردانه، بهره می‌برند._(۱۲)

گیلان؛ پیشرو مبارزات

در دوران مشروطیت، در دوران استبداد صغیر، در دوران دست اندازی انگلیسی‌ها و دیگر بیگانگان متجاوز به ایران در همه این تجربه‌ها گیلانی‌ها نشان دادند که پیشرو هستند. گیلانی‌ها پیشرو مبارزات سیاسی و فعّالیت‌های مطبوعاتی بودند. ازجمله قدیمی‌ترین روزنامه‌های کشور و قدیمی‌ترین فعّالیتهای سیاسی در این منطقه بوده است._(۱۳)

پی نوشت:

۱. دیدار رهبر معظم انقلاب اسلامی با مردم گیلان،
۱ تهران، حسینیه امام خمینی، ۸ دی ۳۸۹
۲. حوزه و روحانیت، ج ۱، ص ۵۱
۳. پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به کنگره ملی
میرزاکوچک خان جنگلی- ۱۱ آذر ۱۳۹۱
۴. پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به کنگره ملی
میرزاکوچک جنگلی، ۱۱ آذر ۱۳۹۱
۵. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع عموم مردم،
۱۳۸۰/۲/ ورزشگاه شهید عضدی رشت، ۱۱
۶. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع جوانان،
۱۳۸۰/۲/ مصلی امام خمینی رشت، ۱۲
۷. پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به کنگره ملی
میرزاکوچک جنگلی، ۱۱ آذر ۱۳۹۱
۸. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع جوانان،
۱۳۸۰/۲/ مصلی امام خمینی رشت، ۱۲
۹. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع جوانان،
۱۳۸۰/۲/ مصلی امام خمینی رشت، ۱۲
۱۰. پیام رهبر معظم انقلاب اسلامی به کنگره ملی
میرزاکوچک خان جنگلی- ۱۱ آذر ۱۳۹۱
۱۱. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع عموم
۱۳۸۰/۲/ مردم، ورزشگاه شهید عضدی رشت، ۱۱
مصاحبه با حجت الاسلام «، ۱۲. ماهنامه شاهد یاران
ش ۱۳، آذرماه ۱۳۸۵،» سید عباس رضوی
۱۳. سخنرانی مقام معظم رهبری در جمع عموم
۱۳۸۰/۲/ مردم، ورزشگاه شهید عضدی رشت، ۱۱