شیخ مفید فرزانه اى تلاشگر گردید به طورى كه پیش از دوازده سالگى از برخى محدثان روایت اخذ كرده و از استاد خویش، شیخ صدوق قبل از بیست سالگى حدیث شنیده است.
به گزارش سرویس فرهنگی پایگاه خبری شهدای ایران؛تاریخ شیعه سرشار از افتخارات بسیار و تحولات چشمگیر است. تحولاتى كه به دست عالمان متعهد و فرزانگان اندیشمند پدید آمده است.در
این میان به سده چهارم هجرى بر مى خوریم كه «فتح الفتوح» تاریخ شیعى است ؛
روزگارى كه مردى بزرگ و اندیشمندى سترگ «دائرة المعارفى جامع» از معارف
اسلامى تدوین كرد و قریب 50 سال پرچمدار عرصه هاى علمى، فكرى و فرهنگى
مسلمین گردید و سرانجام بدانجا رسید كه دوست و دشمن زبان به تمجید او
گشودند و قلم به تعریف او برگرفتند و او را «مفید» لقب دادند.
بینش افروزى و دانش آفرینى وى بهمراه آگاهى از اوضاع دشمنان و اطلاع از جهان اطراف دست به دست هم داد و او را سلسله جنبان نهضت فكرى و رنسانس علمى در قرن چهارم كرد و بدانجا رسید كه «صحیفه‌هاى سبز مهدوى» عجل الله تعالى فرجه الشریف به افتخار او صادر شد و حضرت ولى عصر علیه السلام وى را برادرى گرامى و استوار خواند.
تولد
و... این مشعل تابناك و فروزنده در یازدهم ذیقعده 336 قمرى 1 در عكبراى بغداد پاى هستى بر جهان گذارد و «محمد» نام وى گردید. از آنجا كه پدر او شخصى پارسا و مذهبى بود و به تعلیم و تربیت اشتغال داشت، «ابن المعلم» لقب وى شد و پس از چندى «عكبرى» و «بغدادى» دو لقب دیگر او گردید.2 محمد دوران كودكى خود را با «بزرگى» مى گذراند. فراست و تیز هوشى او خبر از گذشته اى پاك، از خاندان خویش و آینده اى روشن، در بغداد و جهان اسلام مى داد. عشق و شور فراوان به تحصیل موجب شد كه همراه پدر به بغداد رفته و فراگیرى علم و دانش را آغاز كند. او از نشاط وافر و فرح بخش بسیارى در مطالعه برخوردار بود. عطر اخلاص در وجود محمد كار را بدانجا رسانید كه در پنج سالگى براى او از ابن ابى الیاس اجازه روایت گرفته اند (3) و در حالى كه هفت سال و چند ماه داشت از ابن سماك نقل روایت كرده است. 4
وى فرزانه اى تلاشگر گردید به طورى كه پیش از دوازده سالگى از برخى محدثان روایت اخذ كرده و از استاد خویش، شیخ صدوق قبل از بیست سالگى حدیث شنیده است.
تحصیلات و استادان
«ابن المعلم» سرو وجود خود را از چشمه دانش بغداد طراوت و شادابى بخشید و از محضر بیش از هفتاد نفر از بزرگان بهره علمى برد. از محضر مظفر بن محمد، ابو یاسر و ابن جنید اسكافى، «كلام و عقاید» آموخت و از درس حسین بن على بصرى و على بن عیسى رمانى بهره جست. «فقه» را نزد جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از محضر ادیب و مورخ چیره دست محمد بن عمران مرزبانى «علم روایت» آموخت.
ابن حمزه طبرى، ابن داود قمى، صفوان و شیخ صدوق دیگر اساتید «محمد» بودند كه شهد شیرین دانش را در كام جان او ریختند.
در میان استادان وى عالمانى از شهرهاى مختلف مانند قم، بلخ، مراغه، همدان و شهر زور دیده مى شوند.
جهان اسلام در عصر «مفید
از رحلت رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم حدود 300 سال مى گذشت. در این مدت امامان و شیعیان تحت فشار بنى امیه و در خفقان خشن بنى عباس بسر مى بردند. شكنجه هاى روحى و جسمى و اذیت و آزار خلفا و حكمرانان همچنان ادامه داشت تا اینكه در اواسط قرن چهارم هجرى محدودیت، شیعیان به مقدار قابل ملاحظه اى كاهش یافت.
خلفاى فاطمى - كه شیعه اسماعیلى بودند - در مصر دولت نیرومندى تشكیل این دولت اُبَّهَت و جلال دربار بغداد كاسته شد و از طرفى سیف الدوله حمدانى و امراى آن خاندان در شام حكومت مى كردند كه آنها نیز افتخار شیعى بودن را داشتند.
در كنار این دو غوریان، صفاریان و طاهریان و از همه مهمتر دولت آل بویه كه از شیعیان مخلص و فرزانه اهل بیت علیهم السلام بودند در قسمت هایى از ایران و عراق قدرت یافتند.
دو سال پیش از ولادت شیخ مفید، احمد معزالدوله - در سال 334 - با ورود خود به بغداد و تأسیس شاخه اى از حكومت آل بویه در این شهر صفحه نوینى در تاریخ بغداد گشود. بهار فرصتى فراهم شد و شیعیان در پناه آل بویه از آزادى موجود بهره برده و عقاید خویش را نشر دادند.
سال 352 اولین عزادارى علنى شیعیان در عاشورا بر پا شد و در پى آن جشن عید غدیر روحى تازه در كالبد شیفتگان شیعى دمید. عزالدوله در سال 367 هجرى به امارت رسید و با ریاست وی، بغداد رونقى تازه یافت و شور و نشاط علمى قابل توجهى بدست آورد. محمد بن محمد نعمان، شیخ مفید در این عصر مى زیست و با توجه به اوضاع، از مقام و منزلتى بسیار برخوردار بود. بطورى كه عضدالدوله به هنگام بیمارى شیخ به دیدار او رفت و از وى عیادت كرد. شفاعت مفید در حق دیگران پذیرفته مى شد و رهنمودهایش مورد قبول قرار مى گرفت و این در حالى بود كه بیش از 36 بهار از عمر پر بركت شیخ مفید نگذشته بود.
در این ایام مرجع قدرتمند و رهبر اندیشمند مسلمانان و شیعیان فرهیخته، شیخ فرزانه، مرحوم مفید بود.
بر كرسى زعامت شیعه
با وفات عضدالدوله توفان حوادث بر پا شد و گرد و غبار دشمنى علیه شیعه بار دیگر پدید آمد. سال 372 هجرى برخى دیگر از خاندان بویه به امارت رسیدند و با روى كار آمدن قادر خلیفه عباسى - در سال 381 هجرى - خلافت عباسى تجدید حیات یافت و از نفوذ آل بویه كاسته شد. آشوب هاى مذهبى، فتنه انگیزى عیاران سخن سرایى قصه خوانان، خطابه هاى واعظان بى سواد و آشوب طلبى سیاست پیشه گان، آتش فتنه را شعله ورتر مى كرد 5 و آن دوران را به عنصرى پر التهاب و روزگارى پر از پیكارهاى عقیدتى جلوه گر مى ساخت. اما تدبیر عالمانه و دقیق شیخ فرزانه و«مفید»اندیشمند - كه ریاست جهان شیعه را به عهده داشت - راه را بر كج روان و بدسگالان بسته بود و وعده هاى دروغین«مدینه فاضله»توسط افراد منحرف را رسوا و بر ملا مى ساخت.
بیرق مبارزه در سده چهارم به دست این دانشمند بصیر بود. وى با استفاده از چشمه پاك و زلال وحى، دانش و معرفت اصیل را به ارمغان آورد، نظر معتزله را شنید و آراء غلات را بدست آورده سخنان زیدیه را دانست و به هر یك جوابى منطقى و در خور ارائه داد و تا بدانجا پیش رفت كه هر گروهى از آنان كه در مناظره با شیخ مفید شركت كردند. ساعتى بعد خموشى خجلت برگزیدند و با سكوت عجزآلود خود، نشان افتخار و سر بلندى را به دست شیخ سپردند. رساله هاى استوار، متین و دقیق وى و بیان اعتقادات شیعه با اسلوبى صحیح و كم نظیر توفیقى افزون بود كه رهبرى شیعیان را براى شیخ مفید پربارتر مى نمود.6
صحیفه هاى سبز
دفتر زندگى معلم امت، شیخ مفید صحیفه اى سپید و نورانى است كه دست‌خط مبارك سلاله یاسین، حضرت بقیة الله الاعظم اَرواحُ العالمینَ لَهُ الفِدأ در آن به چشم مى خورد.
در اواخر ماه صفر 416 هجرى بود كه نامه اى از طرف حضرت براى شیخ فرستاده شد. بوسه سپاس و اشك شوق او برنامه آمد و چون آن را گشود دست خط زیبایى رخ نمود:
«لِلاَخ السَدید وَ الوَلِى الرَشید الشَیخ المفید... برادر گرامى، استوار و دوست راه یافته شیخ مفید... 7»
و در توفیقى دیگر و لطفى افزون‌تر، در پنج شنبه 23 ذى حجه هجرى نامه اى دیگر از طرف حضرت به افتخار شیخ صادر شد.
«بسم الله الرحمن الرحیم، سلامُ اللهِ علیكَ اَیُّهَا النَاصِرُ لِلحَقِ الدَاعِى اِلَیهِ بِكَلِمَةِ الصِدق...»
بنام خداوند بخشنده بخشایشگر، سلام خدا بر تو اى یارى كننده حق و دعوت كننده به سوى او با صدق و راستى... 8
برخى بر این باورند كه در طول 30 سال، 30 توقیع و نامه شریف از ناحیه مقدس حضرت ولى عصر(عج (براى شیخ مفید صادر شده كه در عنوان بسیارى این جمله نورانى دیده مى شود: «برادر گرامى و استوار، شیخ مفید»9
در آینه نگاه اندیشمندان
شیخ طوسى، سید شرف الدین عاملى، علامه بحرالعلوم، قاضى نورالله شوشترى، ابن شهر آشوب مازندرانى شیخ آقا بزرگ تهرانى، حاج میرزا حسین نورى و بسیارى دیگر از سبز سیرتان اندیشمند و دانایان شیعه شیخ را مردى فقیه، مولفى زبردست و صاحب دویست كتاب، صاحب فكرى بلند و عالى و داراى ذهن دقیق و قابل توجه دانسته اند، او را در دورى از خطا و گناه، برخوردارى از فقاهت و عدالت و بهره مندى از تیزهوشى و فضائل بسیار، كم نظیر شمرده اند.
در بین دانشمندان اهل تسنن نیز شخصیتهاى چون ابن ندیم، ابن جوزى، ابن حجر عسقلانى و دیگران زبان به تمجید این فرزانه سپید سیرت گشوده اند، او پاسدار علم، فروتن، داراى جایگاهى والا و صاحب نظر در فقه و كلام و روایت دانسته اند و از سویى دیگر ریاست امامیه را به او نسبت داده و بر مقام بس رفیع شیخ سر تعظیم فرود آورده اند.10
داستانهایى از زندگانى شیخ
«ایمان راسخ» و «انبوه دانش» شیخ به همراه «اخلاص و پشتكار» كیمیائى چشمگیر بود كه وجود شیخ را نورانیتى خیره كننده بخشیده بود. و كار وى را بدانجا رسانید كه چون فتوایى را بطور غیر عمد و به اشتباه جواب داد حضرت ولى عصر (عج) خود با پیغامى آن را اصلاح فرمود. پس از مدتى كه مرحوم مفید آگاه شد و در پى آن از دادن فتوا منصرف گردید، آن حضرت طى نامه اى خطاب به شیخ فرمود:
«بر شماست كه فتوا بدهید و بر ماست كه شما را استوار كرده و نگذاریم در خطا بیفتید.»
مقام علمى و منزلت معنوى شیخ در آن حد بود كه در خواب رسول الله صلى الله علیه و آله حضرت زهرا علیهاالسلام را دید كه دست عزیزان خود امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را در دست داشته و خطاب به شیخ فرمود :«اى شیخ به این دو فقه بیاموز».
ساعاتى بعد حیرت مرحوم مفید برطرف شد چرا كه مادر سید مرتضى و سید رضى را دید كه دست دو فرزند خود را دست داشته و به شیخ گفت :اى شیخ به این دو فقه یاد بده. و آنگاه كه در مسأله‌اى فقهى بین استاد و شاگرد شیخ مفید و سید مرتضى اختلاف نظر و با بحث و ارائه دلیل مشكل حل نشد. هر دو راضى به قضاوت امام امیر المؤمنین على علیه السلام شدند. مسأله را بر كاغذى نوشته و بالاى ضریح مقدس حضرت گذاردند. صبح روز بعد كه كاغذ را برداشتند دست‌خطى مزین به چنین نوشته اى دیدند كه :
اَنتَ شَیخى وَ مُعتَمَدى وَ الحَقُ مَعَ وَلَدِى عَلَم الهُدى
(اى شیخ ) تو مورد اطمینان من هستى و حق با فرزندم سید مرتضى ؛ علم الهدى است.11
معنویت «شیخ» و اخلاق « مفید»
اشتغالات اجتماعى و دل مشغولیهاى تحصیلى و علمى شیخ را از فتوحات معنوى غافل نساخته بود. هر روز كه مى گذشت شكوفایى اخلاقى و عطر ملكوتى بر شاخسار وجود این فقیه فرهیخته بیشتر و افزون تر مى گردید.
صدقات بسیار، خشوع و خضوع فراوان، روزه ها و نمازهاى بى‌شمار و ساده پوشى شیخ اثرى ژرف در دیدگان دوست و دشمن گذارده بود. هم رنگى او با اقشار كم درآمد و فقیر جامعه و دورى گزیدن از دنیاى فانى موجب آرامش نفس و اطمینان خاطر آن فرزانه والا گوهر شده بود. بطورى كه رسیدن به قله تكامل و تهذیب نفس براى او آسان شده و ارجمندى شخصیت شیخ نه تنها «نسخه اى كارآمد» بلكه «دارویى شفابخش» حساب مى شد و نورانیتى ویژه با خود داشت. از تأثیر كلام شیخ و تربیت اخلاقى وى همین بس كه «ابوالقاسم على» فرزند شیخ راه روشن و نورانى پدر را ادامه داده و صاحب شخصیت قابل توجهى در جامعه شیعى به حساب آمده است.
در عرصه تدریس و تألیف
جاذبه فوق العاده و پشتكار فراوان شیخ مفید موجب جذب بسیارى به حوزه درس وى گردید و باعث تألیف آثارى گرانبها و ارزشمند شد.
این عالم فهیم و بلند همت با احاطه و تسلطى اندیشمندانه پاى به میدان نبرد علمى فرهنگى گذارد و با استفاده از مبانى علم كلام و اصول فقه، راهى هموار و روشن در بحث و استدلال بر روى شیعیان گشود.
از یك سو گروه بى شمارى از دانشمندان مذاهب مختلف را تربیت نمود و مشعل هاى فروزانى چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى، نجاشى و دهها نفر دیگر را تحویل حوزه هاى علمى و دینى داد و از سوى دیگر قلم به دست گرفت و با این سلاح برق آسا و ژرف، تحولى بهنگام ایجاد كرد.
اصول فقه را با سبكى شیوا و دلپذیر فراهم آورد، علم كلام را از غناى بیشترى برخوردار كرد و در اصول دین و عقاید موضوعات خاصى چون اثبات امامت امیر المؤمنین على علیه السلام را از قرآن به طور بسیار نفیس تدوین نمود.
قلم روان و دلپذیر این شیخ اندیشمند بود كه غیبت امام زمان علیه السلام را زیبا توضیح داد و تاریخ زندگانى ائمه معصومین علیهم السلام را در كتابهاى گوناگونى - چون ارشاد و جمل - به رشته تحریر درآورد.
تأثیر بخشى و انسان سازى آثار مفید، محصول معجونهایى معنوى چون اخلاص در نوشتار، اطلاع از ادیان و مذاهب مختلف، محوریت عقاید، توجه و تأكید بر رهبرى و فلسفه سیاسى در اسلام است. جامعیت این فرزانه سخت كوش به همراه عقل گرایى و استدلالات منطقى و شناخت مقتضیات زمان، جامه جاودانگى بر آثار وى پوشانید. و زینت هاى مختصرگویى، روان نویسى، آزاد اندیشى و بلندنگرى نورانیتى خاص به نوشته هاى مرحوم مفید بخشید.
گلبرگ‌هاى هدایت
الف ) علم كلام و عقاید: علمى كه مبانى عقیدتى همراه با استدلال عقلى در آن مطرح مى شود و با همین داده مى شود؛«علم كلام»نام دارد.«اوائل المقالات» ، «شرح عقاید صدوق» ، «اجوبة المسائل السرویه» و «نكت الاعتقادیه» كتابهاى شیخ عظیم الشأن، مرحوم مفید در این بستر فكرى فرهنگى است.
ب ) علم فقه :«فقه» دانشى است مقدس كه از دیرباز بیان وظایف شرعى و بایدها و نبایدهاى علمى و تكلیفى مسلمانها را به عهده داشته است و فقیهان شیعى بسان غواصان معنویت از اعماق اقیانوس معارف اهل بیت علیهم السلام در واژه ها و گوهرهاى گران سنگى را براى بیان این وظایف بدست مى آورده اند.«المُقنِعة»شیخ صاحب عناوینى بسیارى در فقه است كه احكام و وظایف شرعى در ابواب مختلف آن توضیح داده شده است.
«الاعلام » ، «المسائل الصاغانیه» ، «جوابات الرقة فى الاهله و العدد» از دیگر آثار این فرزانه‌ی فرهمند در زمینه‌ی فقه است.
ج ) اخلاق اسلامى :«امالى» شیخ، پیرامون اخلاق اسلامى و فضائل انسان است. صحیفه هاى زرین كه در آنها دعوت به تقوا، صحبت از یقین، بیان اخلاص و محاسبه‌ی نفس شده است و محبت الهى و مبارزه با هوا و هوسها مطرح مى شود.
د) حدیث : پس از علوم قرآنى، ارزش علم حدیث مطرح است. این علم ارزشمند از احادیث و سخنان معصومین علیهم السلام كه جرعه هایى از سرچشمه سنت و اشعه هایى از آفتاب وحى است بحث مى كند.اهمیت ولایت، لزوم پیروى از «امام علیه السلام» و فضائل امیرالمؤ منین على علیه السلام از جمله مباحثى است كه در امالى شیخ مفید،پیش روى اندیشمندان قرار مى گیرد.
هـ ) امامت و فلسفه سیاسى در اسلام : شیخ مفید «عدالت» و «عصمت» را شرط قطعى براى امامت و رهبرى شمرده است. وى با طرح حدیث ثقلین و آیات قرآن به این بحث مهم و بسیار عمیق پرداخت سپس در «الافصاح فى الامامه » ، «ارشاد» ، «جمل» ، «امالى» ، «الفصول المختاره» ، «تفصیل امیر المؤمنین على سایر الصحابه» بحث را گسترش داده و ابواب مختلف آن را گوش‌زد مى كند. قریب بیست اثر ژرف از آثار شیخ مفید پیرامون «امامت و رهبرى» است.
و) غیبت دوازدهم علیه السلام
در كار گلاب و گل حكم ازلى این بود
كان شاهد بازارى وین پرده نشین باشد
شیخ مفید از سر ارادت و عشق از مولاى خود حضرت مهدى (عج ) نام برده و پیرامون شخصیت آسمانى آن امام آثارى پدید آورده است. بخشى از «ارشاد» كتاب «الفصول العشرة فى الغیبه» و « الجوابات فى الخروج المهدى علیه السلام» به همراه پنج اثر دیگر از این علامه و شیفته اهل بیت علیهم السلام درباره حضرت بقیة الله (عج) است.12
جبهه هاى مختلف مناظره
نشْو و نماهاى عقاید گوناگون و نحله هاى مختلف عقیدتى، زمان شیخ مفید را معركه آراء و هنگامه مناظره كرده بود. بیان پرجوش، تسلط چشمگیر و بصیرت بسیار وى موجب برترى همیشه در نبردهاى علمى و فرهنگى وى شده بود.«تصحیح الاعتقاد»و«الفصول المختاره»، مجوعه اى از برخى مناظرات شیخ با بیش از بیست تن از علما و صاحب نظران عقاید مختلف است كه از آنها مى توان به مناظره با اشاعره، متزله،اصحاب حدیث، متصوفه و مُرجِئه اشاره كرد.13
در این عرصه«اندیشه هاى سبز و جاوید»شیخ در زمینه هاى ناب و اصیل خود را نشان داد و بینش سراسر معرفت آموز او ظاهر گردید. ولایت فقیه از دیدگاه شیخ مفید، آراء فقهى، اندیشه هاى سیاسى و نظرات كلامى وى طلوعى مبارك در پهنه دانش و بینش ایجاد كرد و همگان را به سوى فضایى معطر و جدید رهنمون ساخت.14
هر چند توفان حوادث، گرد گرفتارى بر وجود این دانشمند فرزانه فرو نشاند و تبعیدها و ناراحتى هاى زیادى براى وى فراهم آورد اما بدخواهى زشت سیرتان و سخن چینى پلیدان نزد حكام نتوانست عزم و اراده محكم شیخ را متزلزل كند و هر روز، روزى روشن تر و نوارنى تر براى وى پدید مى آمد.15
غروب نابهنگام…
نخستین روزهاى رمضان 413 هجرى آغاز شده بود كه غبار غم سراسر دلهاى پاك را فراگرفت شهر بغداد جامه سیاه به تن كرد و رودهاى مصیبت و اندوه از گوشه و كنار سیل ماتم و عزا به سوى میدان شهر روانه ساخت. هشتاد هزار نفر سوگوار اشك یتیمى ریخته و عاشورایى دیگر در رمضان صیام به پا كردند.
پیكر شیخ مفید بر دستان انبوه تشییع شد و همگان به امامت سید مرتضى بر او نماز گزاردند. ساعاتى بعد بدن آن فرزانه آسمانى در كاظمین دفن شد. دلهاى پر از كینه و تهى از احساس، كیاست و حكمت؛ این را پایان كار آن بزرگ مرد شمرده و ساده اندیشانه جشن گرفتند اما شخصیت سترگ او پنهان كردنى و فراموش شدنى نبود.16 و امروز پس از قرنهاى متمادى «مفید» هنوز «مفید» است. در معركه آرای كلام وى خورشید مناظرات و آفتاب گفتگوهاست و فردا و فرداها از آن او و راهیان خواهد بود.
بینش افروزى و دانش آفرینى وى بهمراه آگاهى از اوضاع دشمنان و اطلاع از جهان اطراف دست به دست هم داد و او را سلسله جنبان نهضت فكرى و رنسانس علمى در قرن چهارم كرد و بدانجا رسید كه «صحیفه‌هاى سبز مهدوى» عجل الله تعالى فرجه الشریف به افتخار او صادر شد و حضرت ولى عصر علیه السلام وى را برادرى گرامى و استوار خواند.
تولد
و... این مشعل تابناك و فروزنده در یازدهم ذیقعده 336 قمرى 1 در عكبراى بغداد پاى هستى بر جهان گذارد و «محمد» نام وى گردید. از آنجا كه پدر او شخصى پارسا و مذهبى بود و به تعلیم و تربیت اشتغال داشت، «ابن المعلم» لقب وى شد و پس از چندى «عكبرى» و «بغدادى» دو لقب دیگر او گردید.2 محمد دوران كودكى خود را با «بزرگى» مى گذراند. فراست و تیز هوشى او خبر از گذشته اى پاك، از خاندان خویش و آینده اى روشن، در بغداد و جهان اسلام مى داد. عشق و شور فراوان به تحصیل موجب شد كه همراه پدر به بغداد رفته و فراگیرى علم و دانش را آغاز كند. او از نشاط وافر و فرح بخش بسیارى در مطالعه برخوردار بود. عطر اخلاص در وجود محمد كار را بدانجا رسانید كه در پنج سالگى براى او از ابن ابى الیاس اجازه روایت گرفته اند (3) و در حالى كه هفت سال و چند ماه داشت از ابن سماك نقل روایت كرده است. 4
وى فرزانه اى تلاشگر گردید به طورى كه پیش از دوازده سالگى از برخى محدثان روایت اخذ كرده و از استاد خویش، شیخ صدوق قبل از بیست سالگى حدیث شنیده است.
تحصیلات و استادان
«ابن المعلم» سرو وجود خود را از چشمه دانش بغداد طراوت و شادابى بخشید و از محضر بیش از هفتاد نفر از بزرگان بهره علمى برد. از محضر مظفر بن محمد، ابو یاسر و ابن جنید اسكافى، «كلام و عقاید» آموخت و از درس حسین بن على بصرى و على بن عیسى رمانى بهره جست. «فقه» را نزد جعفر بن محمد بن قولویه فرا گرفت و از محضر ادیب و مورخ چیره دست محمد بن عمران مرزبانى «علم روایت» آموخت.
ابن حمزه طبرى، ابن داود قمى، صفوان و شیخ صدوق دیگر اساتید «محمد» بودند كه شهد شیرین دانش را در كام جان او ریختند.
در میان استادان وى عالمانى از شهرهاى مختلف مانند قم، بلخ، مراغه، همدان و شهر زور دیده مى شوند.
جهان اسلام در عصر «مفید
از رحلت رسول الله صلى الله علیه و آله و سلم حدود 300 سال مى گذشت. در این مدت امامان و شیعیان تحت فشار بنى امیه و در خفقان خشن بنى عباس بسر مى بردند. شكنجه هاى روحى و جسمى و اذیت و آزار خلفا و حكمرانان همچنان ادامه داشت تا اینكه در اواسط قرن چهارم هجرى محدودیت، شیعیان به مقدار قابل ملاحظه اى كاهش یافت.
خلفاى فاطمى - كه شیعه اسماعیلى بودند - در مصر دولت نیرومندى تشكیل این دولت اُبَّهَت و جلال دربار بغداد كاسته شد و از طرفى سیف الدوله حمدانى و امراى آن خاندان در شام حكومت مى كردند كه آنها نیز افتخار شیعى بودن را داشتند.
در كنار این دو غوریان، صفاریان و طاهریان و از همه مهمتر دولت آل بویه كه از شیعیان مخلص و فرزانه اهل بیت علیهم السلام بودند در قسمت هایى از ایران و عراق قدرت یافتند.
دو سال پیش از ولادت شیخ مفید، احمد معزالدوله - در سال 334 - با ورود خود به بغداد و تأسیس شاخه اى از حكومت آل بویه در این شهر صفحه نوینى در تاریخ بغداد گشود. بهار فرصتى فراهم شد و شیعیان در پناه آل بویه از آزادى موجود بهره برده و عقاید خویش را نشر دادند.
سال 352 اولین عزادارى علنى شیعیان در عاشورا بر پا شد و در پى آن جشن عید غدیر روحى تازه در كالبد شیفتگان شیعى دمید. عزالدوله در سال 367 هجرى به امارت رسید و با ریاست وی، بغداد رونقى تازه یافت و شور و نشاط علمى قابل توجهى بدست آورد. محمد بن محمد نعمان، شیخ مفید در این عصر مى زیست و با توجه به اوضاع، از مقام و منزلتى بسیار برخوردار بود. بطورى كه عضدالدوله به هنگام بیمارى شیخ به دیدار او رفت و از وى عیادت كرد. شفاعت مفید در حق دیگران پذیرفته مى شد و رهنمودهایش مورد قبول قرار مى گرفت و این در حالى بود كه بیش از 36 بهار از عمر پر بركت شیخ مفید نگذشته بود.
در این ایام مرجع قدرتمند و رهبر اندیشمند مسلمانان و شیعیان فرهیخته، شیخ فرزانه، مرحوم مفید بود.
بر كرسى زعامت شیعه
با وفات عضدالدوله توفان حوادث بر پا شد و گرد و غبار دشمنى علیه شیعه بار دیگر پدید آمد. سال 372 هجرى برخى دیگر از خاندان بویه به امارت رسیدند و با روى كار آمدن قادر خلیفه عباسى - در سال 381 هجرى - خلافت عباسى تجدید حیات یافت و از نفوذ آل بویه كاسته شد. آشوب هاى مذهبى، فتنه انگیزى عیاران سخن سرایى قصه خوانان، خطابه هاى واعظان بى سواد و آشوب طلبى سیاست پیشه گان، آتش فتنه را شعله ورتر مى كرد 5 و آن دوران را به عنصرى پر التهاب و روزگارى پر از پیكارهاى عقیدتى جلوه گر مى ساخت. اما تدبیر عالمانه و دقیق شیخ فرزانه و«مفید»اندیشمند - كه ریاست جهان شیعه را به عهده داشت - راه را بر كج روان و بدسگالان بسته بود و وعده هاى دروغین«مدینه فاضله»توسط افراد منحرف را رسوا و بر ملا مى ساخت.
بیرق مبارزه در سده چهارم به دست این دانشمند بصیر بود. وى با استفاده از چشمه پاك و زلال وحى، دانش و معرفت اصیل را به ارمغان آورد، نظر معتزله را شنید و آراء غلات را بدست آورده سخنان زیدیه را دانست و به هر یك جوابى منطقى و در خور ارائه داد و تا بدانجا پیش رفت كه هر گروهى از آنان كه در مناظره با شیخ مفید شركت كردند. ساعتى بعد خموشى خجلت برگزیدند و با سكوت عجزآلود خود، نشان افتخار و سر بلندى را به دست شیخ سپردند. رساله هاى استوار، متین و دقیق وى و بیان اعتقادات شیعه با اسلوبى صحیح و كم نظیر توفیقى افزون بود كه رهبرى شیعیان را براى شیخ مفید پربارتر مى نمود.6
صحیفه هاى سبز
دفتر زندگى معلم امت، شیخ مفید صحیفه اى سپید و نورانى است كه دست‌خط مبارك سلاله یاسین، حضرت بقیة الله الاعظم اَرواحُ العالمینَ لَهُ الفِدأ در آن به چشم مى خورد.
در اواخر ماه صفر 416 هجرى بود كه نامه اى از طرف حضرت براى شیخ فرستاده شد. بوسه سپاس و اشك شوق او برنامه آمد و چون آن را گشود دست خط زیبایى رخ نمود:
«لِلاَخ السَدید وَ الوَلِى الرَشید الشَیخ المفید... برادر گرامى، استوار و دوست راه یافته شیخ مفید... 7»
و در توفیقى دیگر و لطفى افزون‌تر، در پنج شنبه 23 ذى حجه هجرى نامه اى دیگر از طرف حضرت به افتخار شیخ صادر شد.
«بسم الله الرحمن الرحیم، سلامُ اللهِ علیكَ اَیُّهَا النَاصِرُ لِلحَقِ الدَاعِى اِلَیهِ بِكَلِمَةِ الصِدق...»
بنام خداوند بخشنده بخشایشگر، سلام خدا بر تو اى یارى كننده حق و دعوت كننده به سوى او با صدق و راستى... 8
برخى بر این باورند كه در طول 30 سال، 30 توقیع و نامه شریف از ناحیه مقدس حضرت ولى عصر(عج (براى شیخ مفید صادر شده كه در عنوان بسیارى این جمله نورانى دیده مى شود: «برادر گرامى و استوار، شیخ مفید»9
در آینه نگاه اندیشمندان
شیخ طوسى، سید شرف الدین عاملى، علامه بحرالعلوم، قاضى نورالله شوشترى، ابن شهر آشوب مازندرانى شیخ آقا بزرگ تهرانى، حاج میرزا حسین نورى و بسیارى دیگر از سبز سیرتان اندیشمند و دانایان شیعه شیخ را مردى فقیه، مولفى زبردست و صاحب دویست كتاب، صاحب فكرى بلند و عالى و داراى ذهن دقیق و قابل توجه دانسته اند، او را در دورى از خطا و گناه، برخوردارى از فقاهت و عدالت و بهره مندى از تیزهوشى و فضائل بسیار، كم نظیر شمرده اند.
در بین دانشمندان اهل تسنن نیز شخصیتهاى چون ابن ندیم، ابن جوزى، ابن حجر عسقلانى و دیگران زبان به تمجید این فرزانه سپید سیرت گشوده اند، او پاسدار علم، فروتن، داراى جایگاهى والا و صاحب نظر در فقه و كلام و روایت دانسته اند و از سویى دیگر ریاست امامیه را به او نسبت داده و بر مقام بس رفیع شیخ سر تعظیم فرود آورده اند.10
داستانهایى از زندگانى شیخ
«ایمان راسخ» و «انبوه دانش» شیخ به همراه «اخلاص و پشتكار» كیمیائى چشمگیر بود كه وجود شیخ را نورانیتى خیره كننده بخشیده بود. و كار وى را بدانجا رسانید كه چون فتوایى را بطور غیر عمد و به اشتباه جواب داد حضرت ولى عصر (عج) خود با پیغامى آن را اصلاح فرمود. پس از مدتى كه مرحوم مفید آگاه شد و در پى آن از دادن فتوا منصرف گردید، آن حضرت طى نامه اى خطاب به شیخ فرمود:
«بر شماست كه فتوا بدهید و بر ماست كه شما را استوار كرده و نگذاریم در خطا بیفتید.»
مقام علمى و منزلت معنوى شیخ در آن حد بود كه در خواب رسول الله صلى الله علیه و آله حضرت زهرا علیهاالسلام را دید كه دست عزیزان خود امام حسن و امام حسین علیهماالسلام را در دست داشته و خطاب به شیخ فرمود :«اى شیخ به این دو فقه بیاموز».
ساعاتى بعد حیرت مرحوم مفید برطرف شد چرا كه مادر سید مرتضى و سید رضى را دید كه دست دو فرزند خود را دست داشته و به شیخ گفت :اى شیخ به این دو فقه یاد بده. و آنگاه كه در مسأله‌اى فقهى بین استاد و شاگرد شیخ مفید و سید مرتضى اختلاف نظر و با بحث و ارائه دلیل مشكل حل نشد. هر دو راضى به قضاوت امام امیر المؤمنین على علیه السلام شدند. مسأله را بر كاغذى نوشته و بالاى ضریح مقدس حضرت گذاردند. صبح روز بعد كه كاغذ را برداشتند دست‌خطى مزین به چنین نوشته اى دیدند كه :
اَنتَ شَیخى وَ مُعتَمَدى وَ الحَقُ مَعَ وَلَدِى عَلَم الهُدى
(اى شیخ ) تو مورد اطمینان من هستى و حق با فرزندم سید مرتضى ؛ علم الهدى است.11
معنویت «شیخ» و اخلاق « مفید»
اشتغالات اجتماعى و دل مشغولیهاى تحصیلى و علمى شیخ را از فتوحات معنوى غافل نساخته بود. هر روز كه مى گذشت شكوفایى اخلاقى و عطر ملكوتى بر شاخسار وجود این فقیه فرهیخته بیشتر و افزون تر مى گردید.
صدقات بسیار، خشوع و خضوع فراوان، روزه ها و نمازهاى بى‌شمار و ساده پوشى شیخ اثرى ژرف در دیدگان دوست و دشمن گذارده بود. هم رنگى او با اقشار كم درآمد و فقیر جامعه و دورى گزیدن از دنیاى فانى موجب آرامش نفس و اطمینان خاطر آن فرزانه والا گوهر شده بود. بطورى كه رسیدن به قله تكامل و تهذیب نفس براى او آسان شده و ارجمندى شخصیت شیخ نه تنها «نسخه اى كارآمد» بلكه «دارویى شفابخش» حساب مى شد و نورانیتى ویژه با خود داشت. از تأثیر كلام شیخ و تربیت اخلاقى وى همین بس كه «ابوالقاسم على» فرزند شیخ راه روشن و نورانى پدر را ادامه داده و صاحب شخصیت قابل توجهى در جامعه شیعى به حساب آمده است.
در عرصه تدریس و تألیف
جاذبه فوق العاده و پشتكار فراوان شیخ مفید موجب جذب بسیارى به حوزه درس وى گردید و باعث تألیف آثارى گرانبها و ارزشمند شد.
این عالم فهیم و بلند همت با احاطه و تسلطى اندیشمندانه پاى به میدان نبرد علمى فرهنگى گذارد و با استفاده از مبانى علم كلام و اصول فقه، راهى هموار و روشن در بحث و استدلال بر روى شیعیان گشود.
از یك سو گروه بى شمارى از دانشمندان مذاهب مختلف را تربیت نمود و مشعل هاى فروزانى چون سید مرتضى، سید رضى، شیخ طوسى، نجاشى و دهها نفر دیگر را تحویل حوزه هاى علمى و دینى داد و از سوى دیگر قلم به دست گرفت و با این سلاح برق آسا و ژرف، تحولى بهنگام ایجاد كرد.
اصول فقه را با سبكى شیوا و دلپذیر فراهم آورد، علم كلام را از غناى بیشترى برخوردار كرد و در اصول دین و عقاید موضوعات خاصى چون اثبات امامت امیر المؤمنین على علیه السلام را از قرآن به طور بسیار نفیس تدوین نمود.
قلم روان و دلپذیر این شیخ اندیشمند بود كه غیبت امام زمان علیه السلام را زیبا توضیح داد و تاریخ زندگانى ائمه معصومین علیهم السلام را در كتابهاى گوناگونى - چون ارشاد و جمل - به رشته تحریر درآورد.
تأثیر بخشى و انسان سازى آثار مفید، محصول معجونهایى معنوى چون اخلاص در نوشتار، اطلاع از ادیان و مذاهب مختلف، محوریت عقاید، توجه و تأكید بر رهبرى و فلسفه سیاسى در اسلام است. جامعیت این فرزانه سخت كوش به همراه عقل گرایى و استدلالات منطقى و شناخت مقتضیات زمان، جامه جاودانگى بر آثار وى پوشانید. و زینت هاى مختصرگویى، روان نویسى، آزاد اندیشى و بلندنگرى نورانیتى خاص به نوشته هاى مرحوم مفید بخشید.
گلبرگ‌هاى هدایت
الف ) علم كلام و عقاید: علمى كه مبانى عقیدتى همراه با استدلال عقلى در آن مطرح مى شود و با همین داده مى شود؛«علم كلام»نام دارد.«اوائل المقالات» ، «شرح عقاید صدوق» ، «اجوبة المسائل السرویه» و «نكت الاعتقادیه» كتابهاى شیخ عظیم الشأن، مرحوم مفید در این بستر فكرى فرهنگى است.
ب ) علم فقه :«فقه» دانشى است مقدس كه از دیرباز بیان وظایف شرعى و بایدها و نبایدهاى علمى و تكلیفى مسلمانها را به عهده داشته است و فقیهان شیعى بسان غواصان معنویت از اعماق اقیانوس معارف اهل بیت علیهم السلام در واژه ها و گوهرهاى گران سنگى را براى بیان این وظایف بدست مى آورده اند.«المُقنِعة»شیخ صاحب عناوینى بسیارى در فقه است كه احكام و وظایف شرعى در ابواب مختلف آن توضیح داده شده است.
«الاعلام » ، «المسائل الصاغانیه» ، «جوابات الرقة فى الاهله و العدد» از دیگر آثار این فرزانه‌ی فرهمند در زمینه‌ی فقه است.
ج ) اخلاق اسلامى :«امالى» شیخ، پیرامون اخلاق اسلامى و فضائل انسان است. صحیفه هاى زرین كه در آنها دعوت به تقوا، صحبت از یقین، بیان اخلاص و محاسبه‌ی نفس شده است و محبت الهى و مبارزه با هوا و هوسها مطرح مى شود.
د) حدیث : پس از علوم قرآنى، ارزش علم حدیث مطرح است. این علم ارزشمند از احادیث و سخنان معصومین علیهم السلام كه جرعه هایى از سرچشمه سنت و اشعه هایى از آفتاب وحى است بحث مى كند.اهمیت ولایت، لزوم پیروى از «امام علیه السلام» و فضائل امیرالمؤ منین على علیه السلام از جمله مباحثى است كه در امالى شیخ مفید،پیش روى اندیشمندان قرار مى گیرد.
هـ ) امامت و فلسفه سیاسى در اسلام : شیخ مفید «عدالت» و «عصمت» را شرط قطعى براى امامت و رهبرى شمرده است. وى با طرح حدیث ثقلین و آیات قرآن به این بحث مهم و بسیار عمیق پرداخت سپس در «الافصاح فى الامامه » ، «ارشاد» ، «جمل» ، «امالى» ، «الفصول المختاره» ، «تفصیل امیر المؤمنین على سایر الصحابه» بحث را گسترش داده و ابواب مختلف آن را گوش‌زد مى كند. قریب بیست اثر ژرف از آثار شیخ مفید پیرامون «امامت و رهبرى» است.
و) غیبت دوازدهم علیه السلام
در كار گلاب و گل حكم ازلى این بود
كان شاهد بازارى وین پرده نشین باشد
شیخ مفید از سر ارادت و عشق از مولاى خود حضرت مهدى (عج ) نام برده و پیرامون شخصیت آسمانى آن امام آثارى پدید آورده است. بخشى از «ارشاد» كتاب «الفصول العشرة فى الغیبه» و « الجوابات فى الخروج المهدى علیه السلام» به همراه پنج اثر دیگر از این علامه و شیفته اهل بیت علیهم السلام درباره حضرت بقیة الله (عج) است.12
جبهه هاى مختلف مناظره
نشْو و نماهاى عقاید گوناگون و نحله هاى مختلف عقیدتى، زمان شیخ مفید را معركه آراء و هنگامه مناظره كرده بود. بیان پرجوش، تسلط چشمگیر و بصیرت بسیار وى موجب برترى همیشه در نبردهاى علمى و فرهنگى وى شده بود.«تصحیح الاعتقاد»و«الفصول المختاره»، مجوعه اى از برخى مناظرات شیخ با بیش از بیست تن از علما و صاحب نظران عقاید مختلف است كه از آنها مى توان به مناظره با اشاعره، متزله،اصحاب حدیث، متصوفه و مُرجِئه اشاره كرد.13
در این عرصه«اندیشه هاى سبز و جاوید»شیخ در زمینه هاى ناب و اصیل خود را نشان داد و بینش سراسر معرفت آموز او ظاهر گردید. ولایت فقیه از دیدگاه شیخ مفید، آراء فقهى، اندیشه هاى سیاسى و نظرات كلامى وى طلوعى مبارك در پهنه دانش و بینش ایجاد كرد و همگان را به سوى فضایى معطر و جدید رهنمون ساخت.14
هر چند توفان حوادث، گرد گرفتارى بر وجود این دانشمند فرزانه فرو نشاند و تبعیدها و ناراحتى هاى زیادى براى وى فراهم آورد اما بدخواهى زشت سیرتان و سخن چینى پلیدان نزد حكام نتوانست عزم و اراده محكم شیخ را متزلزل كند و هر روز، روزى روشن تر و نوارنى تر براى وى پدید مى آمد.15
غروب نابهنگام…
نخستین روزهاى رمضان 413 هجرى آغاز شده بود كه غبار غم سراسر دلهاى پاك را فراگرفت شهر بغداد جامه سیاه به تن كرد و رودهاى مصیبت و اندوه از گوشه و كنار سیل ماتم و عزا به سوى میدان شهر روانه ساخت. هشتاد هزار نفر سوگوار اشك یتیمى ریخته و عاشورایى دیگر در رمضان صیام به پا كردند.
پیكر شیخ مفید بر دستان انبوه تشییع شد و همگان به امامت سید مرتضى بر او نماز گزاردند. ساعاتى بعد بدن آن فرزانه آسمانى در كاظمین دفن شد. دلهاى پر از كینه و تهى از احساس، كیاست و حكمت؛ این را پایان كار آن بزرگ مرد شمرده و ساده اندیشانه جشن گرفتند اما شخصیت سترگ او پنهان كردنى و فراموش شدنى نبود.16 و امروز پس از قرنهاى متمادى «مفید» هنوز «مفید» است. در معركه آرای كلام وى خورشید مناظرات و آفتاب گفتگوهاست و فردا و فرداها از آن او و راهیان خواهد بود.
