یکی از لوازم اصلی تحول در خانه ملت و بازگشت مجلس به رأس امور، احیا و عملیاتی شدن «هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان» است.
شهدای ایران: رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر خود با نمایندگان یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی که به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد، «نظارت بر رفتار نمایندگان» را حائز اهمیت ویژه‌ای دانستند و فرمودند: «این مرکز نظارت بر رفتار نمایندگان همان «تَواصَوا بِالحَقِّ وَتَواصَوا بِالصَّبر» است، همان امر به معروف و نهی از منکر است، همان مراقبت و تکافل اجتماعی است که در اسلام وجود دارد.»
تأکیدات واشارات مقام معظم رهبری بر مسئله خودنظارتی نمایندگان مجلس طی چند سال گذشته و البته توجه به ظرفیت‌هایی که در «قانون نظارت مجلس بر رفتار نمایندگان» تعبیه شده، حاکی از این ضرورت است که عملیاتی شدن مسئله نظارت بر رفتار نمایندگان، یکی از لوازم اصلی تحول در خانه ملت و بازگشت مجلس به رأس امور است.
پیشینه و ساختار هیئت نظارت بر نمایندگان
طرح «نظارت مجلس بر امور نمایندگان» که در سال ۸۹ از سوی نمایندگان مجلس ارائه شد در مهرماه سال ۹۰ به تصویب وکلای ملت رسید و برای تأیید نهایی به شورای نگهبان ارسال شد.
طرح مزبور بعد از رفع ایرادات شورای نگهبان، نهایتاً در ۱۵ فروردین سال ۹۱ به تصویب نمایندگان رسید و در تاریخ ۳۰/۱/۹۱ به عنوان «قانون نظارت مجلس بر رفتار نمایندگان» مورد تأیید شورای نگهبان قرار گرفت.
بر اساس این قانون که مشتمل بر دوازده ماده است، «به منظور حفظ شأن و منزلت نمایندگان و نظارت درباره امور مربوط به دوران نمایندگی، در ابتدای هر دوره مجلس شورای اسلامی و حداکثر سه ماه پس از انتخاب هیئت‌رئیسه دائمی» هیئتی به نام «هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان مجلس» با این ترکیب تشکیل می‌شود؛ یکی از نواب رئیس‌به انتخاب هیئت‌رئیسه برای هر سال، یک نفر از اعضای کمیسیون اصل نودم (۹۰) به انتخاب مجلس، یک نفر از اعضای کمیسیون قضائی و حقوقی به انتخاب مجلس و ۴ نفر از سایر نمایندگان به انتخاب مجلس.
بر اساس ماده ۲ این قانون، «هیئت صلاحیت رسیدگی به امور زیر را دارد؛ الف ـ گزارش‌های واصله درباره سوءاستفاده و تخلف مالی یا اخلاقی نماینده و درآمدها و هزینه‌های غیرمتعارف وی، ب ـ گزارش‌های مربوط به رفتار خلاف شئون نمایندگی، پ ـ گزارش‌های واصله درباره اعمال خلاف امنیت ملی کشور و سایر اعمال مجرمانه از بعد انتظامی و ت ـ گزارش‌های هیئت‌رئیسه درباره غیبت، تأخیر و بی‌نظمی نماینده موضوع...آیین‌نامه داخلی مجلس شورای اسلامی.»
تبصره ۱ همین ماده هم اشعار می‌دارد «منظور از موارد خلاف شئون نمایندگی رفتار خلاف عرف مسلم نمایندگی است به نحوی که نوعاً نمایندگان آن را خلاف شأن بدانند.»
همچنین در ماده ۴ این قانون آمده است «سوءاستفاده از اختیارات نمایندگی و اخذ هر نوع امکانات و امتیازات از بخشهای دولتی، عمومی و خصوصی به هر عنوان و هر شکل، توسط نماینده به نفع خود و اقربای وی به ناحق و اعمال نفوذ و استفاده از سمت نمایندگی برای این منظور و سوءاستفاده از اطلاعات و اسناد در دسترس وی ممنوع و مرتکب مستوجب اعمال مجازات ماده ۶ این قانون است.»
آغاز ماجرا
۱- رهبر معظم انقلاب اسلامی در تاریخ ۱۸/۳/۸۹ در دیدار نمایندگان مجلس هشتم، فرمودند: «مجلس نسبت به دستگاه‌های اجرائی کشور شأن نظارتی دارد - که خوب، چیز بسیار بااهمیتی هم هست - یک شأن نظارتی هم برای خود مجلس و برای آحاد نمایندگان تعریف کنید... اگر شما امروز توانستید یک سازوکار کنترلی متقن و محکم برای نظارت بر کار نماینده پایه‌گذاری کنید، تا هر وقتی که این دستگاه خوب کار کند، اجرش مال شماست؛ مزد الهی‌اش مال شماست. آن طرف قضیه هم متأسفانه همین جور است. اگر امروز با قدرتی که خدا به شما داده - توان نمایندگی- می‌توانید این ابزار کنترلی را کار بگذارید، ولی کار نگذارید، از شما سؤال خواهد شد. روز قیامت خدا سؤال می‌کند.
باید بر کار نماینده نظارت کرد
معظم‌له فرمودند: «نماینده -مثل همه ماها- در معرض اینجور لغزش‌ها و آسیب‌ها قرار دارد. مال، فتنه‌انگیز است. این، حرف من نیست؛ حرف امام سجاد (ع) است؛ «المال الفتون»؛ مال فتنه‌انگیز. پول، فتنه‌انگیز است؛ دل‌ها را از راه در می‌برد؛ خیلی‌ها را می‌لرزاند؛ کسانی که آدم خیال نمی‌کند اینها هم بلغزند، اما آدم می‌بیند گاهی می‌لغزند. قدرت هم همین جور است، رودربایستی هم همین جور است، محبت‌ها هم همین جور است، دشمنی‌ها هم همین جور است؛ ماها را می‌لغزاند. یک جائی باید بر کارش نظارت کند. خدا را شکر می‌کنیم که شما برادران و خواهران با دل بیدار از این مسئله استقبال می‌کنید.»
«خودنظارتی» یعنی همان «تقوای جمعی»
۲- رهبر انقلاب در سال بعد (۸/۳/۹۰) نیز در دیدار نمایندگان مجلس خاطرنشان کردند: «من پارسال به شما عرض کردم که در داخل مجلس شورای اسلامی، خودنظارتی بگذارید. این، همان تقوای جمعی است. مجموعه، خود را بپاید. حالا حرفهائی گوشه کنار زدند که نماینده باید آزاد باشد، چه باشد. کسی با آزادی نماینده مخالف نیست؛ با کج‌رفتاری نماینده مخالف است. یک نماینده کج‌رفتار ممکن است مجلس شورای اسلامی را بدنام کند، متهم کند؛ حیف نیست؟ مجلسِ به این عظمت، این نهاد قانونی اساسی در کشور.»
یک نظارت واقعی انجام بگیرد
مقام معظم رهبری فرمودند: «این، خودنظارتی لازم دارد. اگر این خودنظارتی نباشد،اشکال به وجود می‌آید؛ خود شما هم دارید می‌بینید. من پارسال در این خصوص سفارش کردم.... در این طرح نظارت هم که حالا کلیاتش تصویب شده، دوستان جوری تنظیم کنند که یک نظارت واقعی انجام بگیرد؛ یعنی حالت سازوکار بده بستانی پیش نیاید. جوری عمل کنید که واقعاً یک چشم بصیر و بینائی از خود مجلس مراقبت کند. اینجور نباشد که رودربایستی و بده بستان و اینها بر این قضیه حاکم شود.»
بیانات در دیدار نمایندگان مجلس نهم
۳- تقریباً یک ماه بعد از تصویب «قانون نظارت مجلس بر رفتار نمایندگان» زمانی که چند روز از آغاز به کار مجلس نهم می‌گذشت (در ۲۴ خرداد ۹۱) رهبر انقلاب در دیدار با نمایندگان مجلس جدید، بازهم بر این مسئله تأکید کرده و فرمودند: «من در یکی دو سال قبل از این، در همین دیدار نمایندگان محترم، راجع به خودْنظارتی مجلس مطالبی گفتم؛ که خب، قانونی هم تصویب شد. ببینید، همین آیه‌ای که اینجا تلاوت کردند: «و اتّقوا فتنة لا تصیبنّ الّذین ظلموا منکم خاصّهًْ» خیلی مهم است. ممکن است در یک ساختمان، آن کسی که بنزین می‌ریزد و بی‌احتیاطی می‌کند و کبریت می‌کشد، یک نفر باشد؛ اما کسی که می‌سوزد، فقط آن یک نفر نیست. ممکن است یک نفر کشتی را سوراخ کند؛ اما کسی که غرق می‌شود، فقط آن یک نفر نیست. قرآن می‌گوید از یک چنین فتنه‌ای پرهیز کنید؛ که وقتی آمد، فقط دامن آن کسی را که موجب فتنه است، دامن آن کسی را که ظالم است، نمی‌گیرد؛ دامن بیگناه‌ها را هم می‌گیرد؛ دامن کسانی را هم که در ایجاد این فتنه تأثیر نداشته‌اند، می‌گیرد. «و اتّقوا»؛ از یک چنین فتنه‌ای پرهیز کنید، مراقب باشید. لازمه این کار چیست؟ لازمه‌اش خودْنظارتی است؛ یعنی بر یکدیگر نظارت کنیم؛ «و تواصوا بالحقّ و تواصوا بالصّبر»؛ دائم تواصی کنیم. اینها نشانه‌های سلامت است.»
نماینده‌ها بر رفتار خود مراقبت کاملی داشته باشند
۴- رهبر انقلاب بار دیگر در دیدار نمایندگان مجلس نهم (۸/۳/۹۲) به مسئله نظارت بر رفتار نمایندگان‌اشاره کرده و فرمودند: آنچه که مهم است برادران و خواهران نماینده به آن توجه کنند و من همیشه در همه دوره‌ها یا اغلب دوره‌ها این توفیق را داشتم که با نمایندگان محترم گفت‌وگو کنم، این را تذکر دادم، این است که بدانید شما مثل یک قله هستید؛ آنچه از دل این قله می‌جوشد، بر دامنه و پیکره سرازیر می‌شود. رفتار، آداب، خُلقیات، چگونگی تعامل در مجلس شورای اسلامی، مثل بقیه قله‌هائی که در کشور وجود دارد، بر روی رفتار، آداب، اخلاق و منش آحاد جامعه اثر می‌گذارد؛ این یک امر طبیعی است، یک امر همیشگی است. اگر در مجلس، عقل و فکر و طمأنینه و سکینه و آرامش و محبت حکمفرما باشد و از بلندگوهای مجلس این قضیه در سطح جامعه منعکس شود، همین خصوصیات بتدریج در جامعه اثر می‌گذارد. اگر در مجلس تشنج باشد، بغض باشد، کم‌کاری باشد، این باز به نوبه خود در رفتار مردم منعکس می‌شود؛ این تأثیر، طبیعی است. این تأثیر، دفعی و برجسته و نمایان نیست، اما بمرور و بتدریج آثار خودش را نشان می‌دهد؛ این، مسئولیت مسئولان محترم را افزایش می‌دهد. لذا به نظر من، دوستان عزیز و نمایندگان محترم از این نقطه‌نظر هم بر روی منش و رفتار خودشان یک مراقبت کاملی داشته باشند.»
خویشتن‌نظارتی مجلس را دستِ‌کم نگیرید
۵- معظم‌له در ۱۶ خرداد ۹۵ هم در دیدار رئیس‌و نمایندگان مجلس شورای اسلامی فرمودند: «یکی از چیزهایی که به معنای واقعی کلمه می‌تواند این را در مجلس تأمین کند و تضمین کند، نظارت مجلس بر خویشتن است؛ من این را در مجلس هشتم گفتم. مجلس بر خودش نظارت کند. بالاخره مجلس تشکیل می‌شود از تعدادی انسان؛ ما انسانها همه‌مان در معرض خطا هستیم؛ یعنی شوخی ندارد، بزرگ و کوچک هم ندارد، پیر و جوان هم ندارد، همه‌مان در معرض خطا و در معرض لغزش هستیم. چه‌کسی باید جلوی این لغزش را بگیرد؟ خود مجلس. انواع‌واقسام لغزش‌ها هم متصوّر است؛ مجلس اگر نظارت کرد، جلوی لغزش نماینده را گرفت و نماینده توانست این پاکیزگی و طهارت خودش را در طول این چند سال حفظ کند، آن‌وقت زبانش باز خواهد بود؛ آن‌وقت می‌تواند اگرچنانچه نقطه اشکالی در هرجا دید آن را بیان کند؛ این را باید مجلس رعایت بکند. من خواهش می‌کنم مسئله خودنظارتی، خویشتن‌نظارتی مجلس را دستِ‌کم نگیرید. این را حفظ کنید.»
نظارت بر رفتار نمایندگان؛ همان امر به معروف و نهی از منکر است
۶. رهبر معظم انقلاب در دیدار اخیر خود با نمایندگان یازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی که به صورت ویدئو کنفرانس برگزار شد، «نظارت بر رفتار نمایندگان» را حائز اهمیت ویژه‌ای دانستند و فرمودند: «شما دو مرکز بسیار مهم دارید که هر کدام به نوبه خود اهمّیّت ویژه خودش را دارد. یکی مرکز پژوهش‌ها است که مرکز کارشناسی است و بسیار مرکز مهمّی است؛ از این مرکز به بهترین وجه استفاده کنید... مرکز دوّم مرکز نظارت بر رفتار نمایندگان است که چند سالی است راه افتاده؛ این هم خیلی مهم است. شماها البتّه همه خیلی خوبید، خدا ان‌شاءالله که همه شما را اجر بدهد؛ امّا خوب بودن یک مسئله است، خوب ماندن یک مسئله دیگر است؛ باید سعی کنیم خوب بمانیم. همه ما در معرض اشکال هستیم، ممکن است خدای نکرده لغزشی برایمان پیش بیاید. همه ما بنده هم همین جور هستم، شما هم همین جور هستید- در معرضیم، بایستی مراقبت کنیم؛ هم خودمان از خودمان مراقبت کنیم، هم «وَ تَواصَوا بِالحَقِّ وَ تَواصَوا بِالصَّبر». این مرکز نظارت بر رفتار نمایندگان همان «تَواصَوا بِالحَقِّ وَتَواصَوا بِالصَّبر» است، همان امر به معروف و نهی از منکر است، همان مراقبت و تکافل اجتماعی است که در اسلام وجود دارد.
عملکرد هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان در مجلس دهم چگونه بوده است؟
شاید خالی از لطف نباشد که در مسئله خودنظارتی نمایندگان مجلس، عملکرد هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان در مجلس دهم نیز در ترازوی نقد قرار گیرد. سؤال اساسی که مطرح می‌شود این است که آیا این تشکیلات در ۴ سال مجلس دهم نظارت دقیقی بر رفتار نمایندگان مجلس داشته است یا خیر؟
روشن است که هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان در مجلس دهم، عملکرد درخشانی نداشته و اساساً ناکارآمد بوده است چه آنکه در انتخابات اخیر، ۹۰ نفر از نمایندگان مجلس شورای اسلامی به دلایل مالی و اخلاقی رد صلاحیت شدند!
بهمن‌ماه سال گذشته، عباسعلی کدخدایی سخنگوی شورای نگهبان در یادداشتی در کیهان نوشت: برخی از نمایندگان در طول دوره نمایندگی خطاهایی داشته‌اند که صلاحیت نمایندگی را برای دوره بعد از دست داده‌اند... مثلاً فردی که روسای آموزش و پرورش و ارشاد و مدیر چند مدرسه در یک شهر را با اعمال نفوذ از میان لیدرهای انتخاباتی خویش منصوب کرده، شاید در هیچ دادگاهی محکوم نگردد اما چنین فردی شایسته نمایندگی است؟ برخی دیگر از افراد نیز دچار مسائل اقتصادی و مال‌اندوزی حرام شده‌اند که اینها نیز رد صلاحیت شده‌اند. مثلاً فردی که ۲۷۰ میلیارد تومان در یک پروژه ساختمانی در یک شهر سرمایه‌گذاری کرده و امتیاز تأسیس یک کارخانه آب معدنی را از طریق اعمال نفوذ برای برادر کوچکش که زیر سی سال سن دارد گرفته، چنین فردی باید تأیید شود؟ فردی که در پوشش موسسه عام‌المنفعه با ارز دولتی گوشت وارد کرده و با قیمت آزاد در بازار عرضه کرده و مخارج انتخاباتی خود را از این طریق به‌دست آورده، باید تأیید شود؟ فردی که برای قاچاق سیگار رشوه‌های کلان پرداخت کرده و جزئیات این اقدام در پرونده سوابق او موجود است، باید تأیید شود؟»
پر واضح است که هیئت نظارت بر نمایندگان، به دنبال محاکمه و دادرسی نیست بلکه بیشتر بر موضوع «شأن نمایندگی» متمرکز است اما همین ردصلاحیت‌های نمایندگان سابق مجلس گویای این واقعیت است که این هیئت صرفاً نمایشی بوده و نماینده متخلف، آنچنان خود و مجلس را «حسینقلی‌خانی» و بی‌حساب و کتاب دیده که نه تنها «شأن نمایندگی» را زیر پا گذاشته بلکه دست به انجام اقدامات مجرمانه و تخلف‌های مالی و اخلاقی زده است.
مدلول این ادعا ماجرای تخلف دو نفر از نمایندگان مجلس سابق در پرونده اخلال در بازار ارز، سکه و خودرو است. نکته جالب آنکه پیش از دستگیری این نمایندگان مجلس، عملکرد آنها به هیئت نظارت بر نمایندگان ارجاع شده بود که این هیئت آن را مطابق رفتار نمایندگی تشخیص داده و تخلفی احراز نکرده بود!
محمدجواد جمالی، سخنگوی هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان در مجلس قبلی در ۳ شهریور ۹۸ در نشستی خبری به ارائه توضیحاتی درباره پرونده این دو نماینده متخلف پرداخت و گفت «هیئت نظارت اقدامات آنها را خلاف وظایف نمایندگی تشخیص نداده بود.»!
نمونه‌های دیگری از ناکارآمدی هیئت نظارت بر نمایندگان مجلس، برخورد خنثی و بی‌تفاوتی این هیئت در قبال جنجال‌ها و حواشی است که در داخل یا بیرون از مجلس از سوی نماینده، سر باز زده است؛ اقداماتی که خارج از «شأن نمایندگی» مجلس بوده است.
رد پای نماینده مجلس در پرونده بانک سرمایه، سلفی نمایندگان مجلس با موگرینی، ماجرای بی‌ادبی و درگیری لفظی نماینده سراوان با کارمند گمرک، ادبیات نامناسب علی مطهری در مواجهه با سؤال دانشجو، درگیری فیزیکی دو نماینده مجلس بر سر مسائل حزبی، جشن تولد اینستاگرامی جعفرزاده ایمن‌آبادی به بهانه افزایش تعداد فالوورها در فضای مجازی، مسائل غیر اخلاقی یکی از نمایندگان مجلس و... همگی مدلولی برای این ادعاست که هیئت نظارت بر نمایندگان مجلس، در دوره قبلی بسیار ناکارآمد بوده و بایستی در مجلس یازدهم متحول شود.
برای عملیاتی شدن انتظارات رهبری اقدام خواهیم کرد
محمدمهدی مفتح، نماینده مردم تویسرکان و عضو هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان مجلس در گفت‌وگو با کیهان با اشاره به تأکیدات رهبر معظم انقلاب درباره «خودنظارتی نمایندگان» گفت: نظارت بر رفتار نمایندگان مسئله‌ای است که بایستی در این دوره، به‌طور جدی مورد نظر نمایندگان مجلس باشد.
وی افزود: صلاحیت ذاتی قوه قضائیه در کشف جرم، محاکمه و دادرسی به جای خودش باقی هست و تمرکز هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان مربوط به حوزه «شأن نمایندگی» است و اینکه از خودِ مجلس، یک مرکز نظارتی برای نمایندگان باشد.
عضو هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان مجلس گفت: در خود قانون مربوطه «موارد خلاف شئون نمایندگی» آمده و گفته شده که «رفتار خلاف عرف مسلم نمایندگی» آنهم «به نحوی که نوعاً نمایندگان آن را خلاف شأن بدانند.»
مفتح در پاسخ به اینکه هیئت نظارت برای تحول و کارآمدی بیشتر چه برنامه‌هایی را در دستور کار خود دارد، با بیان اینکه اولین جلسه هیئت نظارت، چهارشنبه این هفته برگزار می‌شود، اظهار داشت: مطمئناً برای عملیاتی شدن انتظارات و مطالبات رهبری اقدام خواهیم کرد.
نماینده‌ها، مسئله خودنظارتی را جدی بگیرند
محمد سرگزی نماینده مردم سیستان و عضو هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان مجلس نیز در گفت‌وگو با کیهان اظهار داشت: یکی از نهادهای مهمی که در چند سال اخیر در مجلس پیگیری و پایه‌گذاری شد، همین هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان است که از رهگذر تصویب قانون نظارت بر رفتار نمایندگان مجلس شکل گرفته است.
وی افزود: یکی از وظایف جدی و بنیادین این هیئت، صیانت از شأن نمایندگی است چراکه اگر خدای ناکرده فضایی برای انحراف و لغزیدن یک نماینده مهیا شود، این هیئت قبل از شکل‌گیری پیشامدهای ناخوشایند برای خود آن نماینده یا شأن مجلس یا فضای سیاسی و اجتماعی کشور، این هیئت ورود می‌کند و به اقداماتی که در قانون آمده، دست می‌زند.
عضو هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان مجلس اظهار داشت: همانطور که رهبر انقلاب در دیدار اخیرشان با نمایندگان فرمودند، «همه نمایندگان خوب هستند اما این خوب ماندن شرط است» ما هم بر این باوریم که این خوب ماندن بایستی استمرار داشته و خدای ناکرده به بدی متمایل نشود.
سرگزی گفت: وظیفه این هیئت که از خود نمایندگان هستند، این است که با ورود مؤثر و ارتباط دائمی خود با نمایندگان، مراقبت و نظارت کنند و از ایجاد انحراف و لغزش و زیر سؤال رفتن شأن نمایندگی جلوگیری و ممانعت به‌عمل بیاورند.
وی خاطرنشان کرد: در این دوره لازم است، رویکرد وکلای ملت به هیئت نظارت بر رفتار نمایندگان مثبت و خوش‌بینانه باشد و همه همکاران ما در مجلس، مسئله خودنظارتی که رهبری فرمودند را جدی بگیرند.
