شهدای ایران: آیت‌الله رشاد در اولین جلسه درس خارج با موضوع فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک که به صورت آنلاین برگزار شد، گفت: واقعه کرونا در واقع یک مفصل تقسیم تاریخ است و جهان در شرف یک چرخش تاریخی است. تاریخ جهان، به ماقبل کرونا و مابعد کرونا تقسیم و بر اثر این فاجعه انسانی و حادثه تلخ، جهان، دیگرگون خواهد شد. این واقعه بسیاری از شوون بشری را تحت تأثیر قرار خواهد داد. چه‌بسا ساختارهای جهانی که مورد بازنگری قرار بگیرد و پاره‌ای از اتحادیه‌ها منحل و تبدیل شود. اقتصاد جهان پس از کرونا تغییر خواهد کرد و این واقعه، حتی مباحث الهیاتی را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد.

جهان در شرف یک چرخش تاریخی است

این واقعه تلخ و فاجعه انسانی حتی در حوزه اخلاق و سبک زندگی بشر تأثیرگذار خواهد بود و در حوزه علم، تأثیر شگرفی خواهد گذاشت. این واقعه در قلمرو نظامی‌گری و حوزه تولید سلاح نیز تأثیر خود را خواهد گذاشت؛ چنانکه در زمینه فقه هم این واقعه می‌تواند آثار و پیامدهایی داشته باشد که از جمله آنها و از ابعاد و بخش‌های پراهمیت آن، به وجود آمدن حوزه‌های جدید در فقه است. این واقعه اهل حوزه و اصحاب فقه و تفقه را به اندیشه فرو برده و آنها را متوجه موضوعاتی جدید که لازم است از نگاه شریعت به آن نگریسته و فقه آنها تولید شود، می‌کند.

حادثه کرونا و مسوولیت کنونی حوزه

وی ادامه داد: در چنین شرایطی و در افق آینده و عالم پساکرونا، حوزه مسوولیت‌هایی دارد که در جای خود و در زمان مناسب باید به آن پرداخت. از جمله این مسوولیت‌ها این است که به بُعد فقهی از سویی و جهت اخلاقی از دیگر سو و به ابواب و مسائل مرتبط با این واقعه و پیامدهای این  حادثه جهانی بپردازد؛ بنابراین، در حد وسع خود و بضاعت کم، به عنوان یک ‌طلبه به این مساله و موضوع اجمالا می‌پردازیم چرا که حوزه باید در مواجهه مناسب، معقول و منطقی با حوادث و وقایع اینچنینی پیشاهنگ و پیشتاز باشد و به گمانه‌زنی، آینده‌شناسی و آینده‌پژوهی مبادرت ورزیده، متناسب با نیازهایی که در شرف پدیدآمدن است، موضع بگیرد و به آن نیازها و احتیاجات بپردازد.

راه تحول و تکامل فقه

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اضافه کرد: در مساله تکنولوژی بیولوژیک و به‌اصطلاح زیست‌فناوری، در روزگار ما تحت تأثیر یک فتوای ارزشمند و مترقی، اتفاق باارزشی افتاد و آن این بود که در مساله سلول‌های بنیادین که از مهم‌ترین مباحث و مسائل حوزه زیست فناوری است، چندین سال پیش این پرسش مطرح شد که آیا در حوزه سلول‌های بنیادی جایز است ورود کنیم یا جایز نیست؟ آیا ورود در این حوزه‌های مطالعاتی، در حوزه علم، به نحوی دخالت در خلقت الهی نیست؟ بعضی چنین تصور و توهمی داشتند. در آن ایام وقتی این سوال مطرح شد، در آمریکا -زمان بوش پسر بود که به‌اصطلاح اینها مدعی‌اند مذهبی هستند- بوش گفت این اقدام یک اقدام خلاف اخلاق است چون دخالت در کار خداست و نوعی دخالت در خلقت است ولی پس از استفتائی که از رهبر معظم انقلاب شد که آیا چنین مطالعات علمی مجاز هست یا نه؟ ایشان فرمودند؛ نه، هیچ مشکلی ندارد. ایشان فتوا به حلیت و جواز داده بودند؛ البته توصیه کرده بودند که در خصوص سلول‌های بنیادین حیوانی و احیاناً نباتی فعلاً مطالعه شود. پس از آن، این کار در ایران شروع شد. نهی آقای بوش در آمریکا تأثیر منفی خودش را گذاشت. این فتوای مترقی رهبر معظم انقلاب تأثیر مثبت خودش را در ایران گذاشت؛ لذا ما الان در زمره کشورهایی هستیم که در رتبه‌های بالا و ردیف‌های اول این دانش هستیم. بخشی از دانش زیست فناوری تحت تأثیر همین فتوای مترقی و زنده، اینگونه هست.

وی در سیر ارائه این مباحث گفت: «التعرف علی التکنولوجیا الحیویه فی‌الجمله و التلویح الی ماهیت‌ها و نطاقها و اقسام‌ها» یک محور و امر اولی است که ذیل بحث‌های مقدماتی عرض خواهیم کرد. همچنین در «الحرب البیولوجیه، التعرف علی الحرب البیولوجیه و التلویح الی نطاقها و اقسام‌ها». محور دومی که ذیل بحث‌های تمهیدی و مقدماتی مورد بحث قرار خواهیم داد، اهمیت زیست فناوری و ابعاد و میادین و ساحاتی است که زیست فناوری شامل آنها می‌شود: «اهمیه التکنولوجیه الحیویه و مجالاتها الاستراتجیه فی عهدنا الراهن». در روزگار ما زیست فناوری از یک گسترش و سعه بی‌نظیری برخوردار شده و مباحث فراوانی در ذیل این عنوان طرح می‌شود. «التکنولوجیه الحیویه» دارای ابعاد مختلف و عرصه‌های گوناگون است. علاوه بر اینکه در بخش‌هایی - بلکه همه بخش‌ها- از این مباحث هم خطرات و مخاطراتی مطرح است و دستاوردهای ارزشمندی به جهات مختلف وجود دارد. در نتیجه باید اهمیت زیست فناوری و ابعاد و عرصه‌های آن اجمالا مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

بعضی امور مقدماتی را باید مورد اشاره باید قرار بدهیم. امر نخست، مباحث مفهومی‌شناسی و مباحث مربوط به مبادی تصوریه، امر دوم، اهمیت زیست فناوری و ابعاد و ساحات آن در روزگار ما و احیاناً احتمالات مختلفی است که هم «با رویکرد مثبت» و هم «با رویکرد منفی» در این زمینه مطرح است. محور سومی که در بخش مقدماتی باید مورد بحث قرار بدهیم، پیشینۀ تاریخی این مساله است. پیشینۀ تاریخی از دو جهت مورد توجه است؛ هم به لحاظ موضوع و به‌اصطلاح عملی و هم به لحاظ به‌اصطلاح علمی و نظری؛ یعنی اینکه در تاریخ بشر زیست فناوری چه پیشینه‌ای دارد. گاهی ادعا شده که زیست فناوری به معنای وسیع آن -ولو در صورت‌های ابتدایی- پیشینه‌ای 6 هزار ساله دارد. این لازم است اجمالا مورد بحث و اشاره قرار بگیرد و بعد اینکه در دوره اسلامی و در کتاب، سنت و فقه ما به لحاظ نظری چه مقدار به این مساله پرداخته شده است.

امر چهارم در واقع روشی است که با آن باید به مباحث فقه زیست فناوری و مهندسی ژنتیک دست پیدا کنیم چون این مبحث دارای پیشینه و ادبیات غنی نیست و طبعاً فقهای ما مثل سایر ابواب فقه به این مبحث نپرداخته‌اند، به نحوی که بتوانیم بگوییم سیر و مسیر بحث چیست و چه مباحث و مسائلی در ذیل این عنوان مطرح شده و ما باید به آن وارد شویم. باید با یک روش‌شناسی مناسب و منهجیۀ مناسبی ترتیب و تنسیق فروع قابل طرح ذیل این عنوان را ارائه کنیم. در «منهجیۀ تنسیق بحوث فقه التکنولوجیه الحیویه و الحرب البیولوجیه» ما با یک منطقی که در نظر داریم و در چند محور عرض خواهیم کرد، توضیح می‌دهیم که چگونه می‌توان فروعات این بحث فقهی را تنظیم کرد و با یک ترتیب منطقی و سیر منسجمی آنها را مورد بحث و بررسی و نظر قرار داد.

محور اولِ دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک

فصل اول به مبادی و به‌اصطلاح امروز پیش‌انگاره‌های نظری فقه مهندسی ژنتیک و نیز قواعد اصولیه‌ای که به نحوی مرتبط‌به و ذات‌الصله است و همچنین قواعد فقهیه‌ای که می‌توانند در این حوزه بحثی مورد تمسک قرار بگیرند، اختصاص دارد. ما پیش از آنکه به فروع بپردازیم، می‌خواهیم به پاره‌ای از مبانی و زیرساخت‌های معرفتی و قواعد این مبحث بپردازیم. «المبادی النظریه و القواعد الاصولیه و القواعد الفقهیه» یک فصل را به این مبحث اختصاص خواهیم داد؛ البته این به این معنا نیست که به تفصیل در این محورها وارد شویم بلکه در حد ارائه فهرست است چون ورود تفصیلی به این محورها به یک دوره نسبتاً طولانی نیاز دارد و قصد تطویل نداریم. اجمالا اشاره کنیم مبادی نظری بحث زیست فناوری و مهندسی ژنتیک چیست. همچنین بگوییم چه قواعد اصولیه‌ای با این مبحث مرتبط است؛ نیز توضیح دهیم که کدام قواعد فقهیه می‌تواند در مقام اصطیاد فروع جزئیه در این زمینه به کار بیاید.

محور دوم دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک

فصل دوم که بناست به آن بپردازیم، خلاصه‌ و نمونه‌هایی نموذج و نماذج از فروع فقهی التکنولوجی الحیویه و فقه مهندسی ژنتیک را مورد بحث قرار خواهیم داد؛ البته با دسته‌بندی‌ای که عرض خواهیم کرد. الان بنا را بر مرور اجمالی می‌گذاریم و به همین اکتفا می‌کنیم. در واقع ما در فصل دوم از مباحث‌مان نمونه‌ای از فروع فقهی عنوان زیست فناوری را با ترتیب منطقی‌ای که عرض می‌کنیم، مطرح خواهیم کرد چون ابعاد و ساحات و عرصه‌های زیست فناوری مختلف است و ذیل هر یک از ابعاد و ساحات پاره‌ای از احکام و پرسش‌های فقهی را طرح خواهیم کرد و در وقت بسیار محدودی که داریم به پاسخ آنها بر اساس ادله و مبانی خواهیم پرداخت.

محور سوم دروس فقه ژنتیک و جنگ بیولوژیک

فصل سوم و آخرین فصلی که بنا داریم ان‌شاءالله اگر توفیق الهی همراه بوده و صلاحیتی باشد به آن بپردازیم، نمونه‌هایی از فقه الحرب البیولوجیه است؛ فقه جنگ بیولوژیک که خب امروزه قدرت‌ها از آن استفاده می‌کنند و پرسش‌هایی را ایجاد کرده است. در قلمروهای مختلف از جمله قلمرو فقه در این زمینه هم ما به اجمال بحث را برگزار خواهیم کرد چون مبحث جنگ بیولوژیک در واقع یکی از فروعات و محورهای زیست فناوری و فقه زیست فناوری است. به لحاظ اهمیت و به اعتبار اینکه این روزها در دنیا مطرح شده است که بیماری کووید 19 و شیوع ویروس کرونا از نوع جنگ بیولوژی است، به این اعتبار این محور را تفصیل بیشتری خواهیم داد ولی خب نه‌چندان مفصل؛ لهذا محور سوم این سلسله بحث‌ها و دروس ما ذیل عنوان فصل سوم «نبذه من فروع فقه الحرب البیولوجیه» خواهد بود که هم مباحثی دارد در زمینه جهات امنیتی و هم جهات جنگی و در زمینه سلاح بیولوژیک و هم انواع مسائلی که در زمینه جنگ‌های بیولوژیک قابل طرح است و حکم فقهی دارد. اجمالا به اینها هم ان‌شاءالله خواهیم پرداخت.