در نامه‌ها و نوشته‌های شهید آیت الله محمدباقر صدر تعابیر گوناگونی درباره ایران، انقلاب اسلامی ایران و به‌طور ویژه امام خمینی(ره) وجود دارد که در این گزارش گزیده ای از آنها را مرور کرده ایم.
شهدای ایران: آنچه از شهید محمدباقر صدر درباره امام خمینی (ره) معروف شده، جمله‌ای است که از اولین روزهای پیروزی انقلاب از شاگردان شهید صدر در ایران نقل شد و شهرت یافت: «ذوبوا فی الامام الخمینی کما ذاب هو فی الاسلام». اما این همه آنچه شهید صدر درباره امام خمینی گفته، نیست. در نامه‌ها و نوشته‌های شهید صدر تعابیر گوناگونی درباره انقلاب اسلامی ایران و به‌طور ویژه امام خمینی (ره) وجود دارد که بیان‌گر مفاهیم ارزشمندی در تاریخ انقلاب اسلامی است. شاید آن‌قدر حمایت شهید صدر از امام و انقلاب برجسته و پررنگ بوده است که ظرافت‌ها و آموزه‌های این کنش تاریخی شهید صدر که برخاسته از عمق معرفتی و فقاهتی او بوده، به‌خوبی نمایان نشده است. به مناسبت ایام چهلمین سالگرد شهادت شهید صدر، در ادامه به چند نمونه از تعابیر موجود در اسناد تاریخی اشاره می‌شود؛
نهضت ملت ایران به رهبری آیت‌الله خمینی؛ یکی از بزرگترین ذخایر و قوای تاریخ معاصر اسلام
شهید صدر در آذرماه ١٣۵٧ در پیامی خطاب به ملت ایران می‌نویسد: «صادقانه‌ترین و واقعی‌ترین هویت یک ملت، هویتی است که آن را در عرصه جهاد و ایثار و ازخودگذشتگی به نمایش می‌گذارد و واضح‌ترین و آشکارترین نمایشی که یک ملت می‌تواند از هویت مبارزه‌ای خود به ظهور برساند، نمایشی است که ملت مسلمان ایران ارائه کرده و در نبردهای شریف خود، هویت اسلامی‌اش را متجلی ساخته است؛ چه این‌که در تمام این حماسه‌ها بسیج مردم تحت لوای اسلام انجام می‌پذیرفت و عواطف و دل‌های مردم بر محور اسلام متحد می‌گشت و این نیروهای معنوی و مرجعیت صالح بودند که ملت را در این مبارزه مقدس رهبری می‌کردند. ملت مسلمان ایران همواره هویت جهادی اصیل خود را نشان داده است، اما نهضت زنده و معاصر آن به رهبری مرجع دینی حضرت آیت‌الله خمینی، به دلیل استمرار رو به رشد و حجم فداکاری‌ها و مقاومتی که از خود بروز داده، بهترین تجلی این هویت است و ما باور داریم که این هویت جهادی مؤمنانه که ملت ایران با آن خود را شناسانده و می‌شناساند، یکی از بزرگترین ذخایر و قوایی است که اسلام در تاریخ جدید خود به دست آورده است.»
سقوط امام خمینی، سقوط همه کیان دینی است
شادی حاصل از پیروزی انقلاب در نامه‌های شخصی شهید صدر نیز بازتاب یافته است. او در آستانه پیروزی انقلاب اسلامی در نامه‌ای خطاب به پسرعمویش آیت‌الله مستجابی می‌نویسد: «پسرعمو جان! چقدر در این دوران به تجدید آن لحظات و دیدارهایمان احساس نیاز می‌کنم؛ در این دوران سرنوشت‌ساز از تاریخ ایران عزیز و در موج این شادی بزرگی که همه ما را غرق خود کرده است و ما همگی سرمستیم از پیروزی مردم مسلمان ایران و تحقق اهداف عظیم آن در برپایی حکومت اسلامی به رهبری امام خمینی و همیاری همه نیروهای نیکوکار و علمای اعلام. بیان احساسات نسبت به این پیروزی در کلمات نمی‌گنجد؛ چراکه احساسات امتی است که از دیرباز در انتظار این فتح مبین بوده است…»
شهید صدر در همان ایام در نامه دیگری خطاب به آیت‌الله مستجابی می‌نویسد: «در اواسط ماه محرم بیانیه‌ای درباره رویدادهای ایران آماده کردیم؛ ولی چون همان‌طور که شما هم گفتید ابزارها در اختیار ما نبود، ترجیح دادیم که بیانیه را از طریق تماس تلفنی به بیت آقای خمینی در پاریس برسانیم. بیانیه را کاملاً پشت تلفن خواندیم و گفتیم که این بیانیه در اختیار شماست و می‌توانید آن را به فارسی هم ترجمه و به هر دو زبان چاپ کنید… من احساس کردم که آقای خمینی در شرایطی حساس و تعیین‌کننده قرار گرفته و باید بدون در نظر گرفتن هرگونه ویژگی شخصی و از جنبه دینی از او حمایت کرد؛ چراکه در شرایط فعلی سقوط او خدایی نکرده به‌معنای سقوط همه کیان دینی است.»
آیت‌الله العظمی خمینی و هدایت کشور از ظلمات جهل به نور اسلام
شهید صدر همچنین در هنگامی که امام خمینی (ره) قصد بازگشت به ایران را داشتند و بختیار فرودگاه‌های کشور را برای جلوگیری از ورود ایشان بسته بود، در پیامی اعتراضی خطاب به او می‌نویسد: «جناب آقای دکتر بختیار، به نمایندگی از مرجعیت و علمای نجف اشرف، اقدام شما در بستن فرودگاه‌های کشور را در زمانی که آیت الله العظمی خمینی قصد بازگشت به ایران دارند، به شدت محکوم می‌کنم. این اقدام در حالی صورت می‌پذیرد که میلیون‌ها نفر از برادران مسلمان در ایران و سراسر جهان منتظر بازگشت ایشان هستند تا ایشان نقش رهبری ملت را به عهده بگیرند و مسئولیت تاریخی و اسلامی عظیم خود را ایفا کنند و کشور را از ظلمات جهل و بی‌دینی به نور اسلام و پرتوهای ایمان هدایت فرمایند.»
همه وجود و امکانات خود را در خدمت آن وجود بزرگ و نهضت مقدس اسلامی می‌گذاریم
شهید صدر پس از ورود امام خمینی به ایران در ١۶ بهمن ١٣۵٧ پیام تبریکی به ایشان صادر کرده و در بخشی از آن چنین می‌گوید: «حضرت آیت‌الله العظمی الإمام المجاهد الخمینی دام‌ظله! این نامه را به حضرت‌عالی در یکی از حسّاس‌ترین لحظات تاریخ اسلام می‌نویسم تا بدین وسیله اعتماد و مباهات بی‌نهایت خود را نسبت به پیروزی‌های بزرگ ملت مسلمان ایران اظهار کنم؛ پیروزی‌های پیدرپی و چشمگیری که با رهبری خردمندانه آن حضرت صورت گرفت و برنامه نجاتبخش اسلامی را به جای دو تمدن و ایدئولوژی متقابل شرق و غرب به بشریت عرضه داشت؛ پیروزی شکوهمندی که با همت بلند ملت مسلمان ایران به رهبری حکیمانه آن حضرت تحقق پیدا کرد و این سرزمین اسلامی را از لوث شبح طاغوت زمان پاک کرد و شرافت و کرامت جریحه دار شده ملت مسلمان ایران را از نو احیا و زنده کرد… در این هنگام که با امید و دعای فراوان از درگاه الهی چشم به راه مراحل بعدی پیروزی این نهضت عظیم اسلامی هستیم، همه وجود و امکانات خود را در خدمت آن وجود بزرگ و نهضت مقدس اسلامی می‌گذاریم و از خداوند متعال خواستاریم که در عمر و عزت آن حضرت بیافزاید و آرزوهای دیرینه و بزرگ ما را در سایه مرجعیت و رهبری آن حضرت محقّق بفرماید؛ إن شاء الله.»
هر چه توان، ظرفیت و استعداد دارید در راه این انقلاب خرج کنید
اندکی پیش از پایان سال ١٣۵٧ شهید صدر در نامه‌ای به شاگردانش که پیش از این از عراق اخراج شده بودند، آنها را به حمایت همه‌جانبه از ایران فراخوانده و به آنها دستور می‌دهد که با تمام وجود در خدمت انقلاب و امام باشند: «فرزندان و عزیزانم! خداوند شما را با چشمان همواره بیدارش حفظ کند. این نامه را در این لحظات باعظمت برای شما می‌نویسم؛ لحظاتی که اسلام به دست ملت مسلمان ایران و به رهبری امام خمینی دام‌ظله و همکاری دیگر نیروهای نیکوکار و علمای اعلام، به پیروزی قاطع و بی‌نظیری دست یافته است؛ زمانی که رؤیاها به حقیقت بدل شدند و آرزوها محقق گشتند و اندیشه‌ها مانند آتشفشانی بر سر ستمگران فرود آمدند تا صورت عمل به خود گرفته و حکومت حق و اسلام را بر روی زمین به‌پا نمایند و اسلامی که ظالمان و استعمارگران آن را در شیشه محبوس کرده بودند، به قدرت بازوان ایرانی جوانی که از مرگ نمی‌هراسند و خشونت طاغوت‌ها عزمشان را سست نکرده است، این شیشه را شکسته و از آن بیرون آمده است تا زمین را زیر پای همه ظالمان به لرزه درآورد و در دل همه مسلمانان در شرق و غرب زمین، روحی نو و امیدی تازه، بدمد. تکلیف هر یک از شما و هر کسی که بخت با او یار شده تا در سایه این تجربه اسلامی پیشگام، زندگی کند، این است که هر چه توان، ظرفیت و استعداد دارد در راه این انقلاب خرج کند؛ چراکه وقتی بنایی برای اسلام به‌پا می‌شود، هزینه کردن برای آن پایانی ندارد و آن‌گاه که نهضتی با قدرت اسلام، پرچم می‌افرازد، بذل و فداکاری حد و اندازه نمی‌شناسد و عملیات ساخت بنای جدید به ظرفیت‌های هرچند ناچیز همه، نیاز دارد.
همچنین لازم است روشن باشد که همگی باید گرد مرجعیت امام خمینی که آرزوهای اسلام را امروز در ایران محقق کرده است، جمع شوید و برای آن فداکاری و از منافع آن دفاع کنید و همان‌همه که آن مرجعیت خود، در هدف بزرگش ذوب شده است، شما نیز در آن ذوب شوید؛ که مرجعیت صالح یک شخص نیست، بلکه یک هدف و راه است و هر مرجعیتی که این هدف و راه را محقق کند، همان مرجعیت صالح است که باید با اخلاص کامل، برای آن کار کرد. میدان و عرصه مرجعیت در ایران باید از هر چیزی که می‌تواند مرجعیت حکیمانه رهبری را تضعیف کند و یا نقشی در حراست از آن نداشته باشد، دور بماند.
در این حوادث ایمان ملت به رهبری حکیمانه شما بیشتر می‌گردد
در ١٢ اردیبهشت ١٣۵٨ آیت‌الله مطهری به شهادت رسید. شهید صدر که از هر فرصتی برای ابراز حمایت از انقلاب بهره می‌گرفت به این مناسبت اولین و به بنا بر برخی منابع تاریخی تنها مراسم ختم برای این اندیشمند بزرگ را در نجف اشرف برگزار کرد. در این ایام شهید صدر آیت‌الله سید محمود هاشمی شاهرودی را به‌عنوان نماینده تام‌الاختیار خود به ایران فرستاده و به او اجازه داده بود که در صورت لزوم، هر پیام یا تلگرامی که صلاح دانست از طرف شهید صدر صادر کند. آیت‌الله شاهرودی نیز بلافاصله پس از ترور شهید مطهری پیامی صادر می‌کند که وقتی متن آن به اطلاع شهید صدر می‌رسد، می‌گوید: «سید محمود بسیار کار خوبی کرده است». متن آن پیام نیز که خطاب به امام خمینی صادر شده، به این شرح است: «اقدامات تجاوزکارانه مستمری را که نسبت به چهره‌های برجسته این شجره مبارک و قله‌های فکری و علمی انقلاب اسلامی ظفرمند شما شده را شدیداً محکوم و تأکید می‌کنیم که حاصل این حوادث چیزی جز این نیست که ایمان ملت مسلمان ایران عزیز به اسلام و به رهبری حکیمانه شما بیشتر می‌گردد و پایبندی‌شان به راه خداوند متعال فزونی می‌گیرد. خداوند ما را به دوام عمر شریف شما بهره‌مند گرداند و دیگر شما را به داغ فرزندان عزیز و مجاهدتان ننشاند. والسلام علیکم و رحمة الله وبرکاته. النجف الأشرف- محمّد باقر الصدر»
نور اسلام بار دیگر به دست شما تابیدن گرفته است
امام خمینی (ره) در اوایل خرداد ١٣۵٨ به دلیل شایعاتی که درباره تصمیم شهید صدر برای خروج از نجف، به وجود آمده بود، تلگرامی به شهید صدر فرستاد. شهید صدر نیز به‌رغم همه خطرات و تهدیداتی که از جانب حزب بعث برای او وجود داشت در پاسخ به امام نوشت: «محضر امام مجاهد، حضرت آیت‌الله العظمی سید روح الله خمینی دام‌ظله، تلگرام کریمانه شما را که تجلیگر پدری و عنایت معنوی شما نسبت به نجف اشرف بود دریافت نمودم. این شهر از لحظه جدایی از شما در فضای پیروزی‌های بزرگتان زندگی می‌کند. من از رهنمود شریف شما نفحه‌ای روحانی می‌گیرم و همچنین به عمق مسئولیت حفظ کیان علمی نجف اشرف پیمیبرم. مایلم به این مناسبت سلام و تحیت میلیون‌ها نفر از مسلمانان و مؤمنان عراق عزیزمان را به اطلاعتان برسانم؛ اینان که در نور اسلام، که بار دیگر به‌دست شما تابیدن گرفته است، پرتوی هدایتگر برای تمام جهان یافته‌اند و نیز نیرویی معنوی برای درهمکوبیدن استعمارگران کافر و به‌طور خاص استعمار آمریکایی و آزادسازی تمام جهان از همه انواع جنایت‌های آن و در رأس همه آنها جنایت اشغال سرزمین مقدسمان فلسطین. از خداوند متعال مسألت می‌کنم که ما را به بقای وجود گران‌بهای شما بهره‌مند فرماید. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.»
امام خمینی؛ رهبر بزرگ جهان اسلام
در چهارم خرداد ماه نیز شهید صدر در واکنش به ترور آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، پیامی صادر کرد: «سوء قصد جنایت‌بار به آن مجاهد نستوه و آن عزیزی که زندگانی‌اش با مبارزه بر علیه طاغوتیان عجین گشته باعث تأثر بیش از حد اینجانب شد. می‌دانم که روحیه انقلابی آن رزمنده عزیز را هیچ نیروئی نمی‌تواند بشکند و بندگان صالح خدا که با تمام نیرو در راه خدا قدم برداشته‌اند و دل به او بسته‌اند از هیچ خطر و رنجی ابا ندارند. من وجود چنین روحانیت والایی را به آن مجاهد روحانی عزیز و فرزند گرانقدر رهبر بزرگ جهان اسلام امام خمینی تبریک گفته، سلامت و بقای آن جناب را از خداوند متعال مسألت دارم.»
همه ظرفیت‌ها در چارچوب رهبری حکیمانه امام خمینی ریخته شود
شهید صدر در اواسط خرداد ١٣۵٨ و در واکنش به جنجال‌های قومگرایی که رژیم عراق، اندکی پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در منطقه خوزستان به‌پا کرده بود، پیامی به ایرانیان عرب‌زبان ساکن خوزستان نوشته و آنها را به گردآمدن حول محور امام خمینی فرا خواند. شهید صدر در این نامه نوشته است: «ملت عزیز مسلمان و مجاهد عرب ایران! السلام علیکم و رحمة الله و برکاته. اما بعد؛ من به نام اسلام با شما سخن می‌گویم و شما- و همه مردم بزرگ ایران- را به این فرا میخوانم که روح برادری اسلامی را متجلی کنید؛ روحیه‌ای که در تاریخ اسلام بهترین الگوی همبستگی و همکاری را در جامعه پرهیزکاران محقق کرد؛ جامعه‌ای که در آن هیچ مسلمانی بر دیگری برتری و فضلی نداشت، مگر به تقوا؛ جامعه عمار بن یاسر و سلمان فارسی و صهیب رومی و بلال حبشی؛ جامعه دل‌هایی آباد از اندیشه و ایمان و فراتر از همه حدومرزهای زمینی و دل‌های باز و گشایش یافته به نام اسلام و رسالت آسمان. پس باید همه دل‌ها متحد گردد و همه ظرفیت‌ها ذوب شده و در چارچوب رهبری حکیمانه امام خمینی و در راه برپایی جامعه اسلامی عظیمی که مشعل قرآن کریم را به همه جهان خواهد برد، ریخته شود».
شما منار و مشعل اسلام هستید و عطای شما برای مسلمانان در طول تاریخ الگوی عظیم مجاهدان خواهد ماند
پس از تشدید فشارهای حزب بعث به شهید صدر امام خمینی (ره) تلگرام دیگری برای ایشان فرستاد که شهید صدر آن را از رادیو شنید. شهید صدر امکان پاسخ از طریق تلگراف را نداشت، از این‌رو در اولین تماسی که از ایران توسط خبرنگار روزنامه «جمهوری اسلامی» با ایشان گرفته شد، به پیام امام پاسخ داد: «محضر امام مجاهد حضرت آیت‌الله العظمی سید روح‌الله خمینی دام‌ظله! تلگرام شما را که تفقد پدرانه‌ای از من بود، شنیدم، ولی چون کنج خانه افتاده‌ام و نه می‌توانم کسی را ببینم و نه کسی می‌تواند مرا ببیند، نمی‌توانم از طریق تلگراف پاسخ شما را ارسال کنم و ازاین‌رو تنها چیزی که از دستم برمی‌آید این است که از خداوند متعال مسألت کنم که شما را که منار و مشعل اسلام هستید حفظ فرماید و دین حنیف را به مرجعیت پیشروی شما محفوظ بدارد. همچنین از خداوند متعال می‌خواهم سختی‌هایی را که در راه او متحمل می‌شویم از ما بپذیرد و به ما توفیق حفظ عقیده و آرمان‌های والای امت را بدهد؛ چراکه حیات هر انسانی تنها به همان اندازه‌ای است که از وجود و زندگی و افکارش به امت می‌بخشد و شما از وجود و حیات و فکرتان آن‌چنان عطایی برای مسلمانان داشتید که در طول تاریخ الگوی عظیم مجاهدان خواهد ماند. والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته.»
ایران هسته اولیه حکومت بزرگ اسلام است
آنچه گذشت بخشی از تعابیر شهید صدر در اسناد مکتوب است. شهید صدر در کتاب اسلام راهبر زندگی که آن را اساساً برای جمهوری اسلامی ایران نوشته، به تحلیلی جامع از نقش انقلاب ایران در تاریخ معاصر اسلام و نیز رهبری امام خمینی پرداخته است. افزون بر این در خاطرات و گفته‌های شفاهی که از شهید صدر نقل شده است نیز، تعابیر بسیار بلندی درباره انقلاب اسلامی ایران و امام خمینی نقل شده است. یکی از معروف‌ترین این تعابیر که چند تن از شاگردان شهید صدر در مجالس مختلف از او شنیده‌اند، این عبارت مشهور است که «اگر امام خمینی به من دستور بدهد که به روستایی در ایران بروم و در آن فعالیت کنم، ذره‌ای درنگ نمی‌کنم». این‌گونه عبارات بسیار فراوان است که گردآوری آنها نیاز به پژوهشی مفصل دارد. در پایان به یک عبارت از گفت‌وگوی شهید صدر با سید حسن شبر بسنده می‌کنیم: «امام خمینی حفظه‌الله هیبت استعمار جهانی را درهم شکسته است و بعد از انقلاب امام، دیگر کشورهایی که خود را ابرقدرت می‌دانستند، ابرقدرت نخواهند ماند. پس از این ابرقدرت، حکومتی است که اسلام به پا خواهد کرد و ایران هسته اولیه این حکومت را شکل می‌دهد».
برای مطالعه اسناد ر. ک: احمد ابوزید العاملی؛ محمدباقر الصدر، السیرة و المسیرة فی حقایق و وثائق، ج ۴و۵.
