به گزارش شهدای ایران؛ در مقاتل و روایات فراوانی نحوه دفن شهدای کربلا آورده شده است که هر کدام در این باره نظری دارند، اما در یکی از روایات این طور آمده است که امام سجاد (ع) توانستند با طی الارض خود را مجددا به صحرای خونین کربلا برسانند و شهدا را دفن نمایند.
 
حال با این تفاسیر باشگاه خبرنگاران جوان قصد دارد تا به بررسی روایاتی که پیرامون دفن اجساد مطهر شهدای کربلا آورده شده است و همچنین داستان طی الارض امام سجاد (ع) بپردازد، پس پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.

خاک‌سپاری امام حسین (ع) و شهیدان کربلا

نخست لازم است نقل‌های مختلف را در مورد خاک سپاری امام حسین (ع) و شهیدان کربلا از منابع روایی معتبر و یا قابل استناد بیاوریم، سپس به بررسی و جمع‌بندی آن می‌پردازیم.

در منابع حدیثی و تاریخی؛ درباره چگونگی دفن و خاک‌سپاری شهیدان کربلا دو دسته روایت مشاهده می‌شود:

الف. حضور پیامبر خدا (ص)، معصومین (ع) و فرشتگان در خاک‌سپاری امام حسین (ع)

براساس دسته‌ای از روایات؛ حضرت سجاد (ع) به طریق خارق العاده (طی الارض) به کربلا آمدند و ‏بدن‌های پاک شهدا خصوصاً امام حسین (ع) را به خاک سپردند؛ مانند:

۱. امام صادق (ع): «روزی اُمّ سلمه گریان برخاست. به او گفته شد: برای چه می‌گریی؟
گفت: فرزندم حسین، دیشب کشته شد؛ زیرا پیامبر (ص) را از هنگام وفاتش تا دیشب، در عالم رؤیا ندیده بودم و دیشب ایشان را رنگ پریده و اندوهگین دیدم.

علّت را پرسیدم، فرمود: امشب، پیوسته قبرهایی برای حسین و یارانش ـ. که بر او و بر آنان درود باد ـ. می‌کندم»

۲. یکی از شیعیان می‌گوید:

نزد امام رضا (ع) بودم که علی بن ابی‌حمزه، ابن سرّاج و ابن مُکاری بر ایشان وارد شدند ...
علی بن ابی‌حمزه به امام (ع) گفت: برای ما از پدرانت روایت شده که امور [دفنِ]امام را تنها امامی همانند او به عهده می‌گیرد. امام رضا (ع) به او فرمود: «مرا از حسین بن علی (ع) خبر بده که آیا امام بود، یا نبود؟». گفت: امام بود. فرمود: «چه کسی کارهای او را به عهده داشت؟». گفت: علی بن الحسین (ع) فرمود: «علی بن الحسین (ع) کجا بود؟». گفت: در کوفه در دست عبید الله بن زیاد، در بند بود؛ و افزود: علی بن الحسین (ع) [از میان اسیران]بیرون رفت، بدون آن‌که بفهمند.

کارهای [به خاک‌سپاری]پدرش را انجام داد و سپس بازگشت. امام رضا (ع) به او فرمود:
«آن‌کس که به علی بن الحسین (ع) امکان آمدن به کربلا و به عهده گرفتن کارهای پدرش را داد، همو به صاحب این امر (امامت) امکان می‌دهد که به بغداد بیاید و کار پدرش را به عهده گیرد و باز گردد، در حالی که در بند و در اسارت هم نیست».

ب. به خاک‌سپردن امام حسین (ع) و یارانش توسط ساکنان غاضریه
بنابر مشهور منابع روایی شیعه و سنی ساکنان غاضریه از قبیله بنی اسد، پیکرهای حسین (ع) و یارانش را در کربلا به خاک سپردند.

در این‌جا گفته برخی از آن‌ها ذکر می‌شود:

* شیخ مفید (م ۴۱۳ ق): هنگامی که ابن سعد کوچ کرد و رفت، گروهی از بنی‌اسد ـ. که در غاضریه فرود آمده بودند ـ، به سوی حسین (ع) و یارانش ـ. که رحمت خدا بر ایشان باد ـ. رفتند و بر آنان نماز خواندند و حسین (ع) را در همین جایی که اکنون هست، به خاک سپردند و پسرش علی اصغر را نزد پاهایش دفن کردند و برای شهیدان خاندان و یارانش که گرد او بر زمین افتاده بودند، گودالی نزدیک پاهای حسین (ع) کندند و آنان را گرد آوردند و همه آنان را با هم دفن کردند. عبّاس بن علی را نیز در همان‌جا که شهید شد، در راه غاضریه و همین جایی که اکنون قبر او است، به خاک سپردند.

* ابن شهر آشوب مازندرانی (م ۵۸۸ ق): «ساکنان غاضریه از قبیله بنی‌اسد، پیکرهای حسین (ع) و یارانش را یک روز پس از شهادتشان در طَف به خاک سپردند و برای بیشتر آنها، قبرهای آماده‌ای می‌دیدند و پرندگان سفیدی را نیز مشاهده می‌کردند».

سید ابن طاووس (م ۶۶۴ ق): «هنگامی که ابن سعد از کربلا فاصله گرفت، گروهی از بنی‌اسد بیرون آمدند و بر آن پیکرهای پاک خون آلود، نماز خواندند و آن‌ها را در همین جایی که اکنون هستند، به خاک سپردند».

* احمد بن یحیی بلاذری (م ۲۷۹ ق) در‏ أنساب الأشراف: «اهالی غاضریه از قبیله بنی‌اسد، پیکر حسین (ع) را به خاک سپردند و پیکرهای یارانش ـ. که خداوند، رحمتشان کند ـ. را یک روز پس از شهادتشان به خاک سپردند».

* محمد بن جریر طبری (‏م ۳۱۰ ق): «ساکنان غاضریّه از قبیله بنی‌اسد، حسین (ع) و یارانش را یک روز پس از شهادتشان به خاک سپردند»؛ و منابع دیگری؛ مانند مقتل الحسین (ع) خوارزمی، الأخبار الطوال، و مروج الذهب، که خاک‌سپارندگان امام حسین (ع) و یارانش را ساکنان غاضریه دانسته‌اند.

چه کسانی و در چه روزی اجساد شهدای کربلا را دفن کردند؟ / ماجرای طی الارض امام سجاد (ع) برای دفن شهدا چیست؟

بررسی روایات مربوط به خاک‌سپاری امام حسین (ع) و شهدای کربلا

همان‌طور که دیدیم؛ دفن سیّد الشهدا (ع) و یارانش به دو صورت، گزارش شده است:
اوّل: ایشان به صورت خارق العاده توسط امام زین العابدین (ع) و با حضور پیامبر خدا (ص)، امام علی (ع)، امام حسن (ع) و فرشتگان الهی دفن شده است. چنان‌که اعتقاد شیعیان بر این است که بر بدن مطهر یک معصوم، جز معصومی دیگر نمی‌تواند نماز خوانده و آن‌را کفن کرده و به خاک بسپارد.

این گزارش و اعتقاد؛ با روایاتی هماهنگ است که دلالت دارند امور مربوط به تجهیز و دفن امامان معصوم (ع)، فقط توسّط امام بعدی انجام می‌شود؛ مانند روایاتی که می‌گویند: «لا یَلِی الوَصِیَّ إلَا الوَصِیُّ»؛ کفن و دفن نمی‌کند وصی را مگر وصی. یا «إنَّ الإمامَ لا یَلِی أمرَهُ إلَا إمامٌ مِثلُهُ»؛ کارهای [دفن]امام را تنها امامی همانند او به عهده می‌گیرد.

علامه مجلسی پس از نقل مطالبی درباره دفن امام حسین (ع) می‌نویسد: به حسب ظاهر چنین بود [که بنی‌اسد خود بدن امام را دفن کردند]، اما در واقع امام را به غیر از امام دفن نمی‌کند. حضرت امام زین العابدین (ع) به اعجاز امامت آمد و جسد مطهر آن‌حضرت و بلکه سایر شهدا را دفن کرد.

دوم: اهل غاضریه از طایفه بنی‌اسد، اجساد مطهّر شهدا را دفن کرده‌اند.

به هر حال؛ نمی‌توان یک دسته از روایات را پذیرفت و دیگری را کنار نهاد؛ چون هرکدام دارای دلایل متقن و قوی هستند؛ پس جمع میان این دو گزارش مناسب‌ترین راه است؛ لذا در جمع این‌ها می‌توان گفت:

یک. با عنایت به خارق العاده بودن حضور امام زین العابدین (ع) - چرا که ایشان در آن زمان در بند اسارت دشمنان به سر می‌برد -؛ ساکنان غاضریه، متوجّه حضور ایشان نشده‌اند، چنان‌که حضور پیامبر (ص) و فرشتگان نیز برای آنان مشخّص نبوده است، و یا این‌که آنان، امام زین العابدین (ع) را دیده‌اند؛ ولی نشناخته‌اند. چنان‌که نقل ابن شهر آشوب مازندرانی نیز این جمع را تأیید می‌کند؛ چون در این نقل سخن از قبرهای آماده شده و پرندگان سفید است که هماهنگ با روایات بخش اول (الف) می‌باشد.

دو. هیچ منافاتی وجود ندارد که امام سجاد (ع) با کمک قبیله بنی‌اسد اقدام به دفن شهدا کرده باشد. چراکه دفن شهدا برای بنی‌اسد به تنهایی امکان‌پذیر نبود؛ زیرا آنان اهل روستاهایی بودند که در میدان نبرد شرکت نداشتند و بدون راهنمایی کسی که از همه آن شهیدان شناخت کامل داشته باشد قادر به شناسایی و دفن آنان نبودند بویژه آن‌که سرهای شهدا را بریده بودند؛ از این‌رو دفن دقیق و همراه با شناخت شهدا بدون وجود راهنمایی آگاه، امکان‌پذیر نبود و از سوی دیگر با توجه به این باور که کار دفن امام (ع) را کسی جز امام (ع) نمی‌تواند بر عهده گیرد، ناگزیر ما را به این مطلب می‌رساند که این راهنما باید امام سجاد (ع) بوده باشد.

سید عبد الرزاق مقرّم (متوفای ۱۸۹۸ م‏) ‏ در کتاب «مقتل الحسین (ع)» - که ظاهراً خواسته است با استفاده از نقل کتاب «اسرار الشهادة»؛ میان روایات نقل شده در منابع شیعه و سنی و نیز اعتقاد شیعیان درباره تجهیز و دفن امام معصوم (ع) جمع کند -، می‌گوید:

بنی‌اسد در دفن شهدای کربلا، متحیر و سرگردان بودند؛ چرا که کوفیان بین سرها و بدن‌های شهدا جدایی انداخته بودند و بدن‌ها قابل شناسایی نبودند. در این هنگام امام سجاد (ع) به کربلا تشریف آوردند و آنان را در این امر یاری کردند».

سؤال و جواب پیرامون دفن پیکرهای مقدس شهدای کربلا

مشهور منابع روایی بر این است که زمان دفن پیکرهای مقدس امام حسین (ع) و شهدای کربلا، یک روز پس از عاشورا انجام گرفت، ولی از ظاهر برخی نقل‌های ضعیف مانند آنچه در کتاب «اسرار الشهادة» آمده، برمی‌آید که عملیات دفن پیکرهای مقدس در روز سیزدهم محرم صورت پذیرفت.

به علاوه؛ طبق این نقل‌های ضعیف، می‌توان با توجه به آنچه در روایات بخش اول (الف) آمده؛ چنین نتیجه گرفت که؛ امام سجاد (ع) زمانی به طور خارق العاده از زندان بیرون رفت که ابن زیاد از تحقیق درباره آن‌ها فراغت یافته بود و دیگر آن‌ها را به حضور نمی‌طلبید و امام سجاد (ع) مطمئن بود کسی به دنبال او نخواهد آمد؛ و آن زمان، روز سیزدهم بود.

طی الارض در قرآن

همان گونه که در آیه ۴۰ سوره نمل آمده است یکی از دوستان حضرت سلیمان به نام آصف ابن برخیا توانست تخت سلیمان را در چشم بر هم زدنی حاضر کند:
«قَالَ الَّذِی عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْکِتَابِ أَنَا آتِیکَ بِهِ قَبْلَ أَن یَرْتَدَّ إِلَیْکَ طَرْفُکَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّی لِیَبْلُوَنِی أَأَشْکُرُ أَمْ أَکْفُرُ وَمَن شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ»

«(امّا) کسی که دانشی از کتاب (آسمانی) داشت گفت: «پیش از آن که چشم بر هم زنی، آن را نزد تو خواهم آورد» و هنگامی که (سلیمان) آن (تخت) را نزد خود ثابت و پابرجا دید گفت: «این از فضل پروردگار من است، تا مرا آزمایش کند که آیا شکر او را بجا می‌آورم یا کفران می‌کنم و هر کس شکر کند، به نفع خود شکر می‌کند؛ و هر کس کفران نماید (به زیان خویش نموده است، که) پروردگار من، غنی و کریم است».

چه کسانی و در چه روزی اجساد شهدای کربلا را دفن کردند؟ / ماجرای طی الارض امام سجاد (ع) برای دفن شهدا چیست؟

ابن شهاب زهری می‌گوید: حضرت امام سجاد علیه السلام را دیدم که مأموران عبدالله بن مروان او را از مدینه به شام می‌بردند. عبدالله دستور داده بود امام را با زنجیر ببندند و نگهبانانی با تجهیزات کامل بر او گماشته بود. من از آن‌ها اجازه گرفتم تا چند لحظه‌ای نزد امام شرفیاب شوم.

خدمت امام رفتم. او را با غلّ و زنجیر بسته بودند. با مشاهده این منظره به گریه افتادم و عرض کردم: «کاش من به جای شما بودم.»

امام فرمود: «آیا گمان می‌کنی این چیزها مرا ناراحت می‌کند؟ اگر بخواهم، هیچ‌کدام از این‌ها وجود نخواهد داشت. دلیل صبر من بر این‌ها این است که تو و امثال تو خبردار شوید، و خودم نیز می‌خواهم این‌ها مرا به یاد عذاب پروردگار بیندازد.»

سپس به راحتی دستش را از زنجیرها و پاهایش را از غل آزاد کرد و فرمود: «ای زهری؟! با این‌ها فقط تا دو منزلگاه دیگر خواهم بود و پس از آن دیگر با آن‌ها نخواهم بود.»

پس از رسیدن به منزلگاه دوم، امام از نظرها ناپدید شد. نگهبانان امام به مدینه برگشتند و به جستجوی او پرداختند، ولی او را نیافتند. آن‌ها از من هم راجع به امام پرس و جو نمودند؛ یکی از آن‌ها به من گفت: «ما او را در جلوی خود می‌دیدیم و همگی از پشت مراقب او بودیم. او پیاده شد و همه ما را در اطرافش بودیم. یک لحظه هم از او غافل نشدیم و چشم بر هم نگذاشتیم، ولی صبح که شد، دیگر او را ندیدیم و فقط غل و زنجیرهایش به جای مانده بود.»
 
منبع: باشگاه خبرنگاران