سعود کوثری گفت: «دیدگاه» اثری قابل توجه و شایسته تقدیر و به مراتب قابل تأمل‌تر از کتاب‌های درسی موجود در حوزه علوم اجتماعی است و راه پیدا کردن آن را به حوزه دفاع مقدس، ضروری است.
به گزارش گروه فرهنگی پایگاه خبری شهدای ایران؛ نشست نقد و بررسی کتاب دیدگاه (5 گفتار در باب تاریخ فرهنگی با نگاهی به جنگ عراق و ایران) با حضور فرانک جمشیدی و علی رجبلو مؤلفین کتاب، نعمت‌الله فاضلی، علیرضا کمری؛ مسعود کوثری، مصطفی مهرآیین و حجت‌الاسلام مجتبی نامخواه و جمعی از علاقمندان عصر دیروز در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران برگزار شد.
*جنگ بیش از آن که کنشی عینی– عملی باشد، به نظر من یک زبان است
فرانک جمشیدی یکی از مؤلفان کتاب دیدگاه گفت: جنگ بیش از آن که کنشی عینی– عملی باشد و در قالب گزارش‌ها و خاطرات و مستندات و اسناد ثبت و ضبط شود، به نظر من یک زبان است؛ زبانی مشتمل بر مجموعه‌ای از رمزگان، علائم، رموز و نمادهای فرهنگی. به همین سبب، جنگ به مثابه یک پدیده که در داخل آن، مجموعه‌های مستقلی از پدیده‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... وجود دارد، به تنهایی معنا پیدا نمی‌کند بلکه در درون شبکه‌ای از معانی جا می‌گیرد و دارای چارچوب فرهنگی است.
جمشیدی اضافه کرد: به محض اینکه ما از چارچوب فرهنگی در مطالعه جنگ یاد می‌کنیم، در واقع تمایلمان را به اینکه برای جنگ، واقعیتی مستقل از تفسیر قائل شویم، از دست می‌دهیم و به جای آن علاقه‌مند می‌شویم که اولا: جنگ را در قالب فرهنگ جنگ و به صورت مجموعه‌ای از ارزش‌ها و باورها و اعمال و کردار ببینیم و ثانیا: به بررسی تاریخ‌مند شدن هر جزء از این فرهنگ بپردازیم.
مؤلف کتاب اضافه کرد: تاریخ فرهنگی به عنوان یک رویکرد مطالعاتی به جنگ، مستقیما خوانش جنگ نیست، بلکه جنگ بهانه‌ای است برای اینکه فرهنگی را خوانش کنیم که چنان تاریخ‌مند شده که گویی پشت همه‌ی اعمال و رفتار و کردارهای ظهور و بروز یافته در جنگ و در جامعه پساجنگ، پنهان است.
وی دستاورد تاریخ فرهنگی را برای مطالعات جنگ، شناسنامه‌دارکردن یا تاریخ‌مندکردن هر جزء از اجزای پدیده‌ای به نام جنگ دانست.
جمشیدی اشاره کرد که مطالعه جنگ با رویکرد تاریخ فرهنگی اجازه طرح، دست کم، پنج پرسش اساسی را فراهم می‌کند:
1) هر آنچه در متن کلی جنگ به صورت متن‌های مستقل به چشم می‌خورد چگونه تولید شده‌اند؟
2) این متن‌ها کجا تولید شده‌اند؟
3) کدام مواد از پیش موجود در تولید آنها مؤثر بوده است؟
4) فرم اصلی تولید آنها چگونه بوده و چه تغییراتی یافته؟
5) ارزش شهادت‌دهندگی یا گواهی‌دهندگی محتویات این متن‌ها در چیست؟
*«دیدگاه» اثری به مراتب قابل تأمل‌تر از کتاب‌های درسی موجود در حوزه علوم اجتماعی
مسعود کوثری درباره کتاب «دیدگاه» گفت: رسیدن به این نقطه که در باب تاریخ فرهنگی جنگ بحث کنیم، نشانه رشد و شکوفایی حوزه مطالعات جنگ است و این خود به تنهایی از آنچه در کتاب آمده، مهمتر است. وی کتاب «دیدگاه» را کتابی پرمحتوا خواند که در آن جنگ از منظر جدیدی بحث شده است.
مسعود کوثری گفت: کتاب «دیدگاه» میان دو رویکرد در نوسان است؛ نخست، رویکرد فوکویی به تاریخ فرهنگی که منظور از آن نوعی معرفت‌‌شناسی یا ادراک مبادی جنگ، هدایت جنگ و پیامدهای جنگ یا به طور کلی قالب فکری‌ای است که جنگ در آن فهمیده می‌شود. دوم، رویکرد متأثر از مطالعات فرهنگی که در آن، مسئله این است که مردم با جنگ چه کردند و چگونه با رفتار روزمره خود جنگ را ساختند و توسط جنگ ساخته شدند.
به نظر دکتر مسعود کوثری رد و نشان رویکرد دوم در این کتاب پررنگ‌تر است و این خود موجب شده به تاریخ‌نگاری (از جمله تاریخ‌نگاری مکتب آنال) کمتر توجه شود.
دکتر مسعود کوثری پیش‌گفتار کتاب را دارای نوعی نگاه پوزیتیویستی و علیه رویکرد تاریخ فرهنگی دانست و اعلام کرد درخشان‌ترین بخش کتاب، گفتار اول است که بیش از سایر گفتارها (که شکل و قالب مصاحبه دارند)، فرصت تفکر را فراهم می‌آورد.
این استاد دانشگاه «دیدگاه» را اثری قابل توجه و شایسته تقدیر و به مراتب قابل تأمل‌تر از کتاب‌های درسی موجود در حوزه علوم اجتماعی به شمار آورد و راه پیدا کردن آن را به این حوزه، ضروری تلقی کرد.
*نسبت علوم اجتماعی و جنگ چیست؟
حجت‌الاسلام نامخواه درباره کتاب «دیدگاه» بحث خود را با این سؤال آغاز کردند که نسبت علوم اجتماعی و جنگ چیست؟ و در واقع فضای حاکم بر علوم اجتماعی چگونه نسبت خود را با جنگ تعیین می‌کند؟ به نظر وی در نقد این اثر پیش از هر چیز ضروری است این نسبت مشخص شود. آن گاه گام بعدی نقد معرفت شناختی نظریه‌های موجود در حوزه علوم اجتماعی یا فلسفه علوم اجتماعی نظریه‌هاست.
به نظر حجت الاسلام نامخواه در نقد این اثر سه سؤال اساسی وجود دارد: 1- رویکردهایی نظیر رویکرد تاریخ فرهنگی چه نسبتی با فضای موجود دفاع مقدس می‌رساند؟
2- «دیدگاه»، گفتمان موجود درباره جنگ را می‌خواهد از چه زاویه‌ای بررسی کند؟
3- آیا گفتمان جنگ متأثر از عقل مدرن بوده است که بتوان با نظریه‌های مدرن به واکاوی آن پرداخت؟
*نباید همان تنی چند از استادن علوم اجتماعی را که داوطلب ورود به این عرصه شده‌اند، با انگ زدن به گرایش به غرب، از این صحنه تاراند
دکتر نعمت الله فاضلی عمدتا با نقد سخنان حجت‌الاسلام نامخواه به این مطلب اشاره کردند که داوطلبان برای فعالیت در عرصه مطالعات جنگ از میان دست اندرکاران حوزه علوم اجتماعی بسیار اندک‌اند . بنابراین نباید همان تنی چند از استادن علوم اجتماعی و سایر افراد علاقه‌مند را که داوطلب ورود به این عرصه شده‌اند، با انگ زدن و منتسب کردن آنها به گرایش به غرب، از این صحنه تاراند و وادار به عقب نشینی کرد.
وی در ادامه افزود کسانی که کاربست رویکردهای جدید مطالعاتی به جنگ را به بهانه غربی بودن آنها مردود می‌دانند و آنها را غیر رسمی می‌خوانند، باید نشان دهند که چگونه توانسته‌اند یا می توانند با نظریهها و رویکردهای غیر غربی دانشی تولید کنند.
وی با تصریح این مطلب که نشستن به امید نقد فلسفه علوم اجتماعی نظریهها یا نقد معرفت شناختی نظریهها، به تعویق افکندن و ایجاد تاخیر رشدی در حوزه مطالعات جنگ است، منتقدان کاربرد نظریه ها و رویکردهای مطالعاتی جدید را به نقد آشکار و بر شمردن ضعف‌ها و معایب این کار دعوت کرد.
*«دیدگاه» درباره تاریخ فرهنگی جنگ دربرگیرنده برخی اطلاعات پراکنده است
مصطفی مهرآیین دو‌گونه نقد را به «دیدگاه» وارد دانست: وی در نقد اول، فرم یا ظاهر کتاب را عجیب خواند و آن را آمیزه‌ای از تألیف و گفتگو دانست. سپس در نقد دوم به این نکته تصریح کرد که «دیدگاه» درباره تاریخ فرهنگی، اطلاعات خاصی به خواننده نمی‌دهد و درباره تاریخ فرهنگی جنگ نیز دربرگیرنده برخی اطلاعات پراکنده است.
مهرآیین اشاره کرد که در رویکرد تاریخ فرهنگی مجادله بر سر مفهوم تاریخ نیست بلکه مهم‌ترین مفهوم، فرهنگ است و در واقع فرهنگ، تاریخ را زیر سیطره خویش گرفته است. وی از دو شیفت اساسی در تاریخ فرهنگی یاد کرد: نخست، شیفت «وبر»ی که از میان جامعه‌شناسان کلاسیک، استقلال و اهمیت بیشتری به فرهنگ داد؛ دوم، شیفت «سوسور»ی که بر اساس آن بنیان نظریه‌ی فرهنگ بر زبان قرار گرفت.
به نظر این استاد دانشگاه، تاریخ فرهنگی جنگ به بررسی نقش فرهنگ در ایجاد، تداوم و جهت‌گیری جنگ نمی‌پردازد بلکه موضوع آن خود فرهنگ جنگ است. به این ترتیب تاریخ فرهنگی جنگ از نظر ایشان عبارت است از تدقیق در صورت‌بندی‌های نمادینی که در جنگ تولید شده‌اند. در واقع تاریخ فرهنگی جنگ، دریافت تازه‌ای از مؤلفه‌های حیات اجتماعی جنگ است.
دکتر مهرآیین پیشنهاد داد که چنانچه مقرر باشد پروژه مطالعه جنگ با رویکرد تاریخ فرهنگی ادامه یابد ابتدا باید تئوری فرهنگ طرح شود و سپس این تئوری از یک تئوری زبان تبعیت کند. آن‌گاه پرشمار موضوع و مسئله را می‌توان در جنگ شناسایی کرد که قابل بررسی و مطالعه با رویکرد تاریخ فرهنگی هستند.
* فقدان یک جمع بندی در زمینه تاریخ فرهنگی
دکتر کاظم کاظمی در نقد «دیدگاه» به فقدان یک جمع بندی مناسب اشاره کرد که هم بتواند تاریخ فرهنگی را با ملاحظه آنچه از متن مصاحبه‌ها حاصل شده است به خوانندگان خویش معرفی کند، هم آنها را در باره مرز بسیار گسترده فرهنگ، به اجماع کلی برساند.
به نظر وی «دیدگاه» می‌توانست محتوای گشتارهای زبانی را در سه مؤلفه خلاصه کند:
1- ارزش‌ها (values)،
2– باورها (belief)
3 – اخلاقیات (morality).
علی رجبلو در مقام دیگر مؤلف «دیدگاه» به جمع‌بندی آرای استادان و صاحب‌‌نظران حاضر در جلسه پرداخت و با قبول کاستی های موجود در این کتاب، صرف اهتمام (به) و انجام چنین مطالعاتی را نشان از شجاعت علمی و پایداری و مقاومت در جبهه فرهنگی جنگ تلقی کرد. رجبلو در پایان از همه افراد علاقه‌مند و صاحب‌نظر در حوزه تاریخ فرهنگی دعوت کرد تا به مؤخره این کتاب مراجعه کنند و با انتخاب موضوعی از موضوعات جنگ که می‌توان آنها را با رویکرد تاریخ فرهنگی مطالعه کرد، رویکرد یادشده را بطور مستقیم، و حوزه مطالعات جنگ را به‌طور غیرمستقیم غنا بخشند.
*جنگ بیش از آن که کنشی عینی– عملی باشد، به نظر من یک زبان است
فرانک جمشیدی یکی از مؤلفان کتاب دیدگاه گفت: جنگ بیش از آن که کنشی عینی– عملی باشد و در قالب گزارش‌ها و خاطرات و مستندات و اسناد ثبت و ضبط شود، به نظر من یک زبان است؛ زبانی مشتمل بر مجموعه‌ای از رمزگان، علائم، رموز و نمادهای فرهنگی. به همین سبب، جنگ به مثابه یک پدیده که در داخل آن، مجموعه‌های مستقلی از پدیده‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... وجود دارد، به تنهایی معنا پیدا نمی‌کند بلکه در درون شبکه‌ای از معانی جا می‌گیرد و دارای چارچوب فرهنگی است.
جمشیدی اضافه کرد: به محض اینکه ما از چارچوب فرهنگی در مطالعه جنگ یاد می‌کنیم، در واقع تمایلمان را به اینکه برای جنگ، واقعیتی مستقل از تفسیر قائل شویم، از دست می‌دهیم و به جای آن علاقه‌مند می‌شویم که اولا: جنگ را در قالب فرهنگ جنگ و به صورت مجموعه‌ای از ارزش‌ها و باورها و اعمال و کردار ببینیم و ثانیا: به بررسی تاریخ‌مند شدن هر جزء از این فرهنگ بپردازیم.
مؤلف کتاب اضافه کرد: تاریخ فرهنگی به عنوان یک رویکرد مطالعاتی به جنگ، مستقیما خوانش جنگ نیست، بلکه جنگ بهانه‌ای است برای اینکه فرهنگی را خوانش کنیم که چنان تاریخ‌مند شده که گویی پشت همه‌ی اعمال و رفتار و کردارهای ظهور و بروز یافته در جنگ و در جامعه پساجنگ، پنهان است.
وی دستاورد تاریخ فرهنگی را برای مطالعات جنگ، شناسنامه‌دارکردن یا تاریخ‌مندکردن هر جزء از اجزای پدیده‌ای به نام جنگ دانست.
جمشیدی اشاره کرد که مطالعه جنگ با رویکرد تاریخ فرهنگی اجازه طرح، دست کم، پنج پرسش اساسی را فراهم می‌کند:
1) هر آنچه در متن کلی جنگ به صورت متن‌های مستقل به چشم می‌خورد چگونه تولید شده‌اند؟
2) این متن‌ها کجا تولید شده‌اند؟
3) کدام مواد از پیش موجود در تولید آنها مؤثر بوده است؟
4) فرم اصلی تولید آنها چگونه بوده و چه تغییراتی یافته؟
5) ارزش شهادت‌دهندگی یا گواهی‌دهندگی محتویات این متن‌ها در چیست؟
*«دیدگاه» اثری به مراتب قابل تأمل‌تر از کتاب‌های درسی موجود در حوزه علوم اجتماعی
مسعود کوثری درباره کتاب «دیدگاه» گفت: رسیدن به این نقطه که در باب تاریخ فرهنگی جنگ بحث کنیم، نشانه رشد و شکوفایی حوزه مطالعات جنگ است و این خود به تنهایی از آنچه در کتاب آمده، مهمتر است. وی کتاب «دیدگاه» را کتابی پرمحتوا خواند که در آن جنگ از منظر جدیدی بحث شده است.
مسعود کوثری گفت: کتاب «دیدگاه» میان دو رویکرد در نوسان است؛ نخست، رویکرد فوکویی به تاریخ فرهنگی که منظور از آن نوعی معرفت‌‌شناسی یا ادراک مبادی جنگ، هدایت جنگ و پیامدهای جنگ یا به طور کلی قالب فکری‌ای است که جنگ در آن فهمیده می‌شود. دوم، رویکرد متأثر از مطالعات فرهنگی که در آن، مسئله این است که مردم با جنگ چه کردند و چگونه با رفتار روزمره خود جنگ را ساختند و توسط جنگ ساخته شدند.
به نظر دکتر مسعود کوثری رد و نشان رویکرد دوم در این کتاب پررنگ‌تر است و این خود موجب شده به تاریخ‌نگاری (از جمله تاریخ‌نگاری مکتب آنال) کمتر توجه شود.
دکتر مسعود کوثری پیش‌گفتار کتاب را دارای نوعی نگاه پوزیتیویستی و علیه رویکرد تاریخ فرهنگی دانست و اعلام کرد درخشان‌ترین بخش کتاب، گفتار اول است که بیش از سایر گفتارها (که شکل و قالب مصاحبه دارند)، فرصت تفکر را فراهم می‌آورد.
این استاد دانشگاه «دیدگاه» را اثری قابل توجه و شایسته تقدیر و به مراتب قابل تأمل‌تر از کتاب‌های درسی موجود در حوزه علوم اجتماعی به شمار آورد و راه پیدا کردن آن را به این حوزه، ضروری تلقی کرد.
*نسبت علوم اجتماعی و جنگ چیست؟
حجت‌الاسلام نامخواه درباره کتاب «دیدگاه» بحث خود را با این سؤال آغاز کردند که نسبت علوم اجتماعی و جنگ چیست؟ و در واقع فضای حاکم بر علوم اجتماعی چگونه نسبت خود را با جنگ تعیین می‌کند؟ به نظر وی در نقد این اثر پیش از هر چیز ضروری است این نسبت مشخص شود. آن گاه گام بعدی نقد معرفت شناختی نظریه‌های موجود در حوزه علوم اجتماعی یا فلسفه علوم اجتماعی نظریه‌هاست.
به نظر حجت الاسلام نامخواه در نقد این اثر سه سؤال اساسی وجود دارد: 1- رویکردهایی نظیر رویکرد تاریخ فرهنگی چه نسبتی با فضای موجود دفاع مقدس می‌رساند؟
2- «دیدگاه»، گفتمان موجود درباره جنگ را می‌خواهد از چه زاویه‌ای بررسی کند؟
3- آیا گفتمان جنگ متأثر از عقل مدرن بوده است که بتوان با نظریه‌های مدرن به واکاوی آن پرداخت؟
*نباید همان تنی چند از استادن علوم اجتماعی را که داوطلب ورود به این عرصه شده‌اند، با انگ زدن به گرایش به غرب، از این صحنه تاراند
دکتر نعمت الله فاضلی عمدتا با نقد سخنان حجت‌الاسلام نامخواه به این مطلب اشاره کردند که داوطلبان برای فعالیت در عرصه مطالعات جنگ از میان دست اندرکاران حوزه علوم اجتماعی بسیار اندک‌اند . بنابراین نباید همان تنی چند از استادن علوم اجتماعی و سایر افراد علاقه‌مند را که داوطلب ورود به این عرصه شده‌اند، با انگ زدن و منتسب کردن آنها به گرایش به غرب، از این صحنه تاراند و وادار به عقب نشینی کرد.
وی در ادامه افزود کسانی که کاربست رویکردهای جدید مطالعاتی به جنگ را به بهانه غربی بودن آنها مردود می‌دانند و آنها را غیر رسمی می‌خوانند، باید نشان دهند که چگونه توانسته‌اند یا می توانند با نظریهها و رویکردهای غیر غربی دانشی تولید کنند.
وی با تصریح این مطلب که نشستن به امید نقد فلسفه علوم اجتماعی نظریهها یا نقد معرفت شناختی نظریهها، به تعویق افکندن و ایجاد تاخیر رشدی در حوزه مطالعات جنگ است، منتقدان کاربرد نظریه ها و رویکردهای مطالعاتی جدید را به نقد آشکار و بر شمردن ضعف‌ها و معایب این کار دعوت کرد.
*«دیدگاه» درباره تاریخ فرهنگی جنگ دربرگیرنده برخی اطلاعات پراکنده است
مصطفی مهرآیین دو‌گونه نقد را به «دیدگاه» وارد دانست: وی در نقد اول، فرم یا ظاهر کتاب را عجیب خواند و آن را آمیزه‌ای از تألیف و گفتگو دانست. سپس در نقد دوم به این نکته تصریح کرد که «دیدگاه» درباره تاریخ فرهنگی، اطلاعات خاصی به خواننده نمی‌دهد و درباره تاریخ فرهنگی جنگ نیز دربرگیرنده برخی اطلاعات پراکنده است.
مهرآیین اشاره کرد که در رویکرد تاریخ فرهنگی مجادله بر سر مفهوم تاریخ نیست بلکه مهم‌ترین مفهوم، فرهنگ است و در واقع فرهنگ، تاریخ را زیر سیطره خویش گرفته است. وی از دو شیفت اساسی در تاریخ فرهنگی یاد کرد: نخست، شیفت «وبر»ی که از میان جامعه‌شناسان کلاسیک، استقلال و اهمیت بیشتری به فرهنگ داد؛ دوم، شیفت «سوسور»ی که بر اساس آن بنیان نظریه‌ی فرهنگ بر زبان قرار گرفت.
به نظر این استاد دانشگاه، تاریخ فرهنگی جنگ به بررسی نقش فرهنگ در ایجاد، تداوم و جهت‌گیری جنگ نمی‌پردازد بلکه موضوع آن خود فرهنگ جنگ است. به این ترتیب تاریخ فرهنگی جنگ از نظر ایشان عبارت است از تدقیق در صورت‌بندی‌های نمادینی که در جنگ تولید شده‌اند. در واقع تاریخ فرهنگی جنگ، دریافت تازه‌ای از مؤلفه‌های حیات اجتماعی جنگ است.
دکتر مهرآیین پیشنهاد داد که چنانچه مقرر باشد پروژه مطالعه جنگ با رویکرد تاریخ فرهنگی ادامه یابد ابتدا باید تئوری فرهنگ طرح شود و سپس این تئوری از یک تئوری زبان تبعیت کند. آن‌گاه پرشمار موضوع و مسئله را می‌توان در جنگ شناسایی کرد که قابل بررسی و مطالعه با رویکرد تاریخ فرهنگی هستند.
* فقدان یک جمع بندی در زمینه تاریخ فرهنگی
دکتر کاظم کاظمی در نقد «دیدگاه» به فقدان یک جمع بندی مناسب اشاره کرد که هم بتواند تاریخ فرهنگی را با ملاحظه آنچه از متن مصاحبه‌ها حاصل شده است به خوانندگان خویش معرفی کند، هم آنها را در باره مرز بسیار گسترده فرهنگ، به اجماع کلی برساند.
به نظر وی «دیدگاه» می‌توانست محتوای گشتارهای زبانی را در سه مؤلفه خلاصه کند:
1- ارزش‌ها (values)،
2– باورها (belief)
3 – اخلاقیات (morality).
علی رجبلو در مقام دیگر مؤلف «دیدگاه» به جمع‌بندی آرای استادان و صاحب‌‌نظران حاضر در جلسه پرداخت و با قبول کاستی های موجود در این کتاب، صرف اهتمام (به) و انجام چنین مطالعاتی را نشان از شجاعت علمی و پایداری و مقاومت در جبهه فرهنگی جنگ تلقی کرد. رجبلو در پایان از همه افراد علاقه‌مند و صاحب‌نظر در حوزه تاریخ فرهنگی دعوت کرد تا به مؤخره این کتاب مراجعه کنند و با انتخاب موضوعی از موضوعات جنگ که می‌توان آنها را با رویکرد تاریخ فرهنگی مطالعه کرد، رویکرد یادشده را بطور مستقیم، و حوزه مطالعات جنگ را به‌طور غیرمستقیم غنا بخشند.
