این ناوگان بزرگ و خطرناک که عموما توانایی حمل انواع تسلیحات -تا رده هسته‌ای- را دارند، همواره مورد توجه کشورهای دارنده آن قرار گرفته و ارتقای پی در پی و دید راهبردی به توان بازدارندگی آنها در کنار قابلیت‌های موشکی، منجر به ایجاد توازن قوا در سطح جهانی شده‌ است.

ایالات متحده نمونه‌های B-52 ،B-1B و B-2 و روسیه Tu-95 ،Tu-160 و Tu-22M را در ناوگان عملیاتی خود دارد که علی‌رغم عمر نسبتا بالای برخی از آنان، ولی همچنان در دوره خدمت به سر می‌برند.

در این میان برخی از کشورها مانند بریتانیا که بمب افکن «ولکان» را در اختیار داشت ناوگان خود را بازنشسته کرد ولی کشوری مانند چین با تولید هواپیمای H-6 به جرگه قدرت‌های صاحب این توان پیوسته است.

ذکر این نکته ضروری است که بمب‌افکن‌های سنگین با قابلیت‌های بی‌نظیر خود می‌توانند حجم وسیعی از تسلیحات را حمل کنند که نسبت به هواپیماهای شکاری بمب‌افکن، برتری قابل ملاحظه‌ای محسوب می‌شود؛ هرچند پیش از حضور آنان لازم است منطقه نبرد از وجود هواپیماهای رهگیر یا سایت‌های موشکی پاکسازی شود.

روز گذشته خبری مبنی بر استقرار تعدادی از همین هواپیماهای راهبردی از کشور روسیه در خاک ایران جهت انجام عملیات ضدگروه‌های تروریستی در خاک سوریه، در رسانه‌های داخلی و خارجی منتشر شد و اگرچه در داخل، نهادهای مربوطه موضع رسمی و صریحی درقبال این خبر نگرفتند اما وزارت دفاع روسیه در خبری رسمی حضور بمب‌افکن‌های Tu-22M3 نیروی هوایی این کشور در ایران را تایید کرد که در نوع خبر یک خبر بسیار مهم محسوب می‌شود.

* آتشی از جنگ سرد

بمب‌افکن راهبردی «توپولف 22 ام» (به روسی Туполев Ту-22М / به انگلیسی Tupolev Tu-22M که در ناتو به نام «بَک فایِر» Backfire شناخته می‌شود، هواپیمایی با قابلیت اتمی، مافوق صوت، دوربُرد و با توان حمل انواع تسلیحات ساخت شرکت توپولف است که جهت بهره‌برداری در شوروی ساخته شد.

این هواپیما حاصل تجربیات شرکت سازنده از هواپیمای Tu-22 «بلایندر» است که پیشتر ساخته و به خدمت نیروی هوایی شوروی در آمده بود ولی نتوانست نیازمندی‌های این کشور -از جمله اجرای عملیات‌های بین قاره‌ای- را برآورده کند.

این هواپیما البته در نبردهای مختلفی از جمله 8 سال جنگ ایران و عراق (از سوی رژیم بعثی) مورد بهره‌برداری قرار گرفت و تا حدی موفق نیز بود هرچند تعدادی از آنها توسط کشورمان ساقط شد.

«بلایندر» در 2 جنگ «چاد – لیبی» و «اوگاندا – تانزانیا» نیز توسط نیروی هوایی لیبی مورد بهره‌برداری قرار گرفت که در مورد دوم برای حمایت از مخالفان اوگاندایی پروازهایی انجام داد و نهایتا حضور این هواپیمای بمب‌افکن به جنگ افغانستان در دهه 80 میلادی -که شوروی آغازگر آن بود- برمی‌گردد.

پس از ساخت بلایندرها، طراحان روس جهت ساخت بمب‌افکن جدید با قابلیت پرواز بین‌قاره‌ای، توان حمل تسلیحات بیشتر و همچنین سرعت بالاتر را در دستور کار قرار دادند که به تولد «بک فایر» انجامید و اساسا با نسل پیش از خود یعنی «بلایندر» متفاوت‌هایی داشت.

«بک‌فایر» در نیروی هوایی روسیه با نام طرح 145 شناخته می‌شود که نتیجه رقابت دو شرکت «سوخو» و «توپولف» برای تامین نیاز به یک هواپیمای بمب افکن مافوق صوت بود که عاقبت منجر به پرواز نخستین فروند آن در سال 1969 شد.

Tu-22M3 از دو دستگاه پیشرانه توربوفن با نام «کوزنتسوف NK-25» با رانش هرکدام 55000 پوند نیرو می‌گیرد که به آن قابلیت دسترسی به اهدافی را در شعاع رزمی حداکثر 7000 کیلومتر می‌دهد هرچند با نصب تسلیحات متعارف، این مقدار بُرد تا میزان محسوسی کاهش پیدا می‌کند ضمن آنکه «بک فایر» توان دستیابی به حداکثر ارتفاع پروازی 43000 پا را دارد.

در خصوص مشخصات ظاهری این بمب افکن نیز می‌توان به طول 42.5 متر و ارتفاع 11 متر از سطح زمین اشاره کرد که از فناوری بال متغیر (عرض بال 34متر) بهره می‌گیرد که می‌تواند در زوایای 20 الی 65 درجه تغییر کند و پرواز در سرعت حداکثر 1.88 ماخ -معادل 2300 کیلومتر بر ساعت- را برای این هواپیما به ارمغان بیاورد.

این بمب افکن توسط یک خلبان و یک کمک خلبان که در جلو حضور دارند کنترل شده و در عقب نیز دو افسر ناوبر و ارتباطات، وظایف مربوطه را انجام می‌دهند که مجموعا 4 کرو عملیاتی می‌شوند.

توپولف 22 ام برای اجرای عملیات در نیروی هوایی شوروی طراحی و ساخته شد و عمده هدف از ساخت آن نیز حمل و رهاسازی موشک‌های کروز قاره‌پیما بود هرچند اندکی بعد برای انجام ماموریت‌های ضد‌کشتی وارد نیروی دریایی روس‌ها نیز شد.

بعدها کشورهای مختلفی ازجمله ایران، هند و چین درخواست‌هایی برای خرید این هواپیما خصوصا در دهه 90میلادی داشتند اما به واسطه راهبردی بودن آن، هرگز چنین امری رخ نداد.

* اولین پرواز

این هواپیمای بمب‌افکن در انواع مختلفی مورد بهره‌برداری قرار گرفت که نخستین آن Tu-22M مقلب به «بک فایر A» بود که در سال 1970 آزمایش‌های پروازی خود را به پایان رساند و خلبانان آزمایشگر آن، در تست‌های مختلف، هواپیما را تا لبه ممنوعیت‌های عملیاتی آنی بردند تا هرگونه نقض در آن به دقت آشکار و سپس رفع شود.

«بک فایر A» به عنوان آغاز مسیر برای ساخت و بهره‌برداری از نسل جدید هواپیماهای سنگین مافوق صوت وارد ناوگان نیروی هوایی شوروی شد هرچند پیش از آن نسخه ای مورد بهره برداری قرار گرفت که به دلیل کارایی پایین، تنها در امر آموزش و به مدت کوتاه پرواز کرد اما در حقیقت اولین دسته «بک فایر»ها که به صورت عملیاتی حضور در نیروی هوایی را تجربه کردند، نسخه Tu-22M2 ملقب به «بک فایر B» است که با بهره گیری از موتورهای «کوزنتسوف NK-22» توان دستیابی به سرعت 1800 کیلومتر بر ساعت و برد رزمی 5100 کیلومتر را پیدا کرد که یک موفقیت شگرف محسوب می‌شود.

«بک فایر B» که عملا از سال 1973 وارد ناوگان شد، می‌توانست تا 3 موشک کروز میان برد/ضدکشتی Kh-22 را حمل کند که به عنوان یک اهرم سنگین در عملیات‌های مختلف خصوصا دریایی قابل بهره‌برداری بود.

کمی بعد، با درخواست نیروی هوایی و همچنین طرح شرکت سازنده، Tu-22M3 ملقب به «بک فایر C» در سال 1977 متولد شد که در حقیقت بهترین و ارزشمندترین نسخه این خانواده محسوب می‌شود که از موتورهای بهبود یافته NK-25 بهره می‌برد که توصیفات توان عملیاتی آن پیشتر ذکر شد.

این هواپیما به لحاظ ظاهری نیز -خصوصا بخش دماغه- دارای تغییراتی بود که می‌توانست نسل جدیدی از سامانه‌ها همچون رادار PN-AD و سیستم ناوبری/هدف گیری NK-45 را حمل کند که جهت اجرای عملیات های بمباران و دسترسی به اهداف دوربرد مناسب بود.

ضمن آنکه با تغییرات در نسل جدید موتورهای نصب شده، مشکلات پروازی در سطح دریا و ارتفاع پایین نیز عملا رفع شد و توپولف 22 ام می‌توانست با اجرای عملیات در ارتفاع پایین و همچنین بهره‌گیری از سامانه‌های ناوبری دقیق، پروازی ایمن را تا مقصد بدون شناسایی توسط رادارهای دشمن به انجام برساند.

«بک فایر C» بهبود در ارابه فرود، سامانه‌های جنگ الکترونیک و سازه را نیز تجربه کرد.

* انگشت آمریکا روی سوخت‌گیری بک‌فایرها

علاوه بر این موراد، تغییرات در محفظه بمب، آرایش عملیاتی جدیدی را برای این هواپیما پدید آورد تا حدی که نسبت قابلیت حمل و رهاسازی دو برابری مهمات را نسبت به نسخه قبلی پیدا کرد، اما همانطور که پیشتر ذکر شد، علی‌رغم برد اعلام شده نزدیک به 7000 کیلومتری این هواپیما، عملا در شرایط رزمی، شعاع عملیاتی تا حد محسوسی کاهش پیدا می‌کرد که مورد رضایت فرماندهان نظامی نبود لذا با نصب سامانه سوخت‌گیری هوایی در دماغه، این مشکل حل شد اما طی مذاکرات «سالت» بین ایالات متحده و شوروی که جهت کنترل توان رزمی/هسته‌ای و ایجاد اطمینان پذیری از وقوع جنگ صورت گرفت، بنا بر درخواست آمریکا، لوله سوخت‌گیری از روی «بک فایرها» حذف شد تا خطر بمباران اتمی طرف مقابل رفع شود هرچند اندکی بعد این هواپیما مجددا قابلیت سوخت‌گیری را پیدا کرد.

از دیگر نمونه‌های عملیاتی این هواپیما می‌توان به Tu-22MR اشاره کرد که در حقیقت نمونه شناسایی و اخلالگر الکترونیک «بک فایر» است که در بخش محفظه بمب، با نصب سنسورهای مختلف جهت اجرای عملیات‌های مختلف جاسوسی و همچین پشتیبانی ناوگان بمب‌افکن در میدان نبرد، با اختلال در سامانه‌های پدافندی و هواپیماهای رهگیر دشمن مورد بهره‌برداری قرار گرفت که در حقیقت نمونه‌های قدیمی نسخه بمب‌افکن «بک فایر» محسوب می‌شدند.

در بحث تسلیحاتی، «بک فایر C» می‌تواند تا 53000 پوند تسلیحات را در مقرهای زیربال و محفظه بمب زیرشکم حمل کند که از جمله آن می‌توان به 3 موشک کروز Kh-22 یا 6 موشک کروز Kh-15 اشاره کرد.

این هواپیما در ترکیبی دیگر، توان حمل 69 بمب 250 کیلویی «فاب 250» یا 8 بمب سنگین و سنگر شکن 1500 کیلویی «فاب 1500» را داراست، ضمن آنکه تست‌هایی جهت حمل کروز نسل جدید Kh-55 بر روی آن صورت پذیرفته است و یک توپ 23 م.م نیز در بخش زیرین آن نصب شده است.

* پوتین میراث شوروی را احیا می‌کند

پس از فروپاشی شوروی و مشکلات اقتصادی متعدد، توان رزمی «بک فایرها» تا حد محسوسی کاهش پیدا کرد و بخشی که در خاک اوکراین باقی مانده بود در سال 2002 و طی توافقی با غرب تکه تکه شد و ناوگان عظیمی که میراث حکومت کمونیستی محسوب می‌شد غالبا زمینگیر گردید تا آنکه با روی کار آمدن «ولادیمیر پوتین»، ارتقای سامانه‌های مختلف صورت گرفت تا آنجا که به طرح Tu-22M3M منجر شد که نخستین 5 فروند آن در سال 2015 جهت تحویل به نیروی هوایی روسیه آماده شد و قرار است مجموعا 30 فروند تا سال 2020 به استاندارد جدید ارتقا پیدا کنند که نشان از ماندگاری آنان حداقل تا سال‌های آینده دارد.

در حال حاضر 93 فروند از این هواپیماها در ناوگان نیروی هوایی و 58 فروند در ناوگان نیروی دریایی (تا سال 2010) در خدمت است که اهمیت آن از چند منظر قابل توجه خواهد بود.

اول این هواپیما با ظاهر خاص خود که بیشتر شبیه به یک جنگنده بمب افکن بزرگ است، عملا از هزینه بهره‌برداری کمتری نسبت به دیگر بمب‌افکن‌های راهبردی روسیه (Tu-95 و Tu-160) برخوردار است.

ثانیا تعداد بالای آن در کنار قابلیت پرواز از اکثر پایگاه‌های این کشور، به آن دید عملیات خاصی داده و ثالثا آرایش مختلف تسلیحاتی قابل حمل بر روی آن، دست فرماندهان را در اجرای عملیات باز گذاشته است.

از سوابق رزمی این هواپیما می‌توان به عملیات‌های سنگین، ضد جدایی‌طلبان چچن در سال 1995، جنگ اوسیتیای جنوبی در سال 2008 (که یک فروند از آنان توسط گرجستان ساقط گردید) و پرواز در محدوده عملیاتی کشورهای عضو پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) اشاره کرد که نمونه آن عبور از فراز دریای بالتیک و رهگیری توسط نیروی هوایی سوئد است که به عنوان یک قدرت‌نمایی توسط دولت روسیه صورت می‌گیرد.

ناگفته نمایند که ایالات متحده در رقابت با «بک فایر» روس‌ها بود که دست به ساخت هواپیمای بمب افکن B-1 «لنسر» زد و بعد از آن نیز مجددا روس‌ها هواپیمای Tu-160 را وارد ناوگان خود کردند.

* انهدام هدف در خاک سوریه

آخرین و البته مهمترین حضور «بک فایرها»، عملیات در خاک سوریه ضد گروهک‌های تروریستی داعش، جبهة‌النصره و همچنین نیروهای موسوم به ارتش آزاد سوریه است که نخستین آن در تاریخ 17 نوامبر 2015 و با 12 فروند Tu-22M3 به وقوع پیوست که توسط دیگر خانواده بمب‌افکن‌های روسی همانند Tu-160 و Tu-95 (که اولین حضور در نبرد واقعی را تجربه کردند) همراهی می‌شد.

در این عملیات، «بک فایرها» اقدام به بمباران مواضع تروریست‌ها کرده و دیگر بمب‌افکن‌ها موشک‌های کروز را به مقصد اهداف مورد نظر پرتاب کردند. پس از آن بین 22 تا 31 ژانویه 2016 نیز 42 سورت پرواز توسط این بمب‌افکن‌ها بر فراز سوریه ثبت شد.

اندکی بعد در تاریخ 12 جولای 2016 شش فروند از «بک فایرها» در عملیات خاک سوریه شرکت داشتند و دو روز بعد نیز در 14 جولای حمله‌ای دیگر توسط 6 فروند طرح ریزی شد.

پس از آن نیز در تاریخ‌های 21 جولای و 8، 11 و 16 آگوست نیز که ماه جاری میلادی است، طرح‌های رزمی به مقصد سوریه صورت پذیرفت که خلال این عملیات‌ها اهدافی در اکثر نقاط درگیری همانند حمص، حلب، ادلب، رقه، دیرالزور، پالمیرا و مناطق نفتی بمباران شد، ضمن آنکه تمامی این عملیات‌ها از مقصد روسیه و به صورت مستقیم صورت گرفت که در این میان از فضای کشورهای ایران و عراق بنا بر اعلام وزارت دفاع روسیه عبور کردند.

* جنجال حضور «بک‌فایر» در خاک ایران

از شب گذشته اخباری مبنی بر حضور بمب‌افکن‌های Tu-22M3 «بک فایر C» در ایران مخابره شد که منابع اولیه آن چند سایت روسی بودند.

این ماجرا، با تایید وزارت دفاع روسیه مبنی بر درخواست این کشور از ایران مبنی بر استفاده از پایگاه هوایی موجود وارد فاز جدیدی شد چرا که طبق اعلام وزارت دفاع روسیه این کشور نخستین حملات را از مقصد پایگاه هوایی سوم شکاری همدان به خاک سوریه انجام داده است که از این منظر قابل توجه است که فاصله این نقطه تا مناطق هدف کمتر از هزار کیلومتر است و در نتیجه بمب‌افکن‌ها می‌توانند حجم بیشتری از تسلیحات را جهت بمباران حمل کنند در حالی که از نزدیک‌ترین پایگاه هوایی بمب افکن های توپولف در شمال دریای خزر، این مسافت کمی بیشتر از 2هزار کیلومتر است که مشکلاتی از جمله کمبود سوخت را سبب می‌شود. (بک فایرها از پایگاه‌های انگلز، رازیان و موزدک در خاک روسیه و مناطق مرکزی این کشور عملیات مستقیم انجام می‌دهند که تا سوریه چیزی در حدود ٢٠٠٠ الی ٣٠٠٠ کیلومتر فاصله داشت و هواپیماها مجبورند از فضای دریای خزر، ایران و عراق رد شوند.)

بنا بر اعلام وزارت دفاع روسیه، تهران و مسکو توافقنامه‌ای را امضا کرده‌اند که به روس‌ها اجازه می‌دهد بمب‌افکن‌های راهبردی خود را در پایگاه شکاری «نوژه» همدان مستقر کند.

به نوشته وبگاه شبکه «راشاتودی» روسیه همچنین اعلام کرده بمب‌افکن‌هایی که در ایران مستقر شده‌اند، تاکنون چند بار مواضع تروریست‌ها را در سوریه هدف حملات هوایی قرار داده‌اند.

علاوه بر بمب‌افکن‌های دوربرد استراتژیک Tu-22، جنگنده-بمب‌افکن‌های پیشرفته سوخو-34 هم در پایگاه هوایی همدان مستقر شده‌اند. این جنگنده‌ها روز گذشته مواضع داعش و النصره در حلب، دیرالزور و ادلب را هدف قرار داده‌اند.

هنوز تعداد این هواپیماهای جنگی اعلام نشده و مقامات ایران نیز واکنشی نشان نداده‌اند.

طبق توافق روسیه با ایران برای استفاده از پایگاه نوژه جهت عملیات در سوریه، زمان پرواز جنگنده‌ها و بمب‌افکن‌های این کشور تا میزان چشمگیری کاهش یافته که هم از هزینه‌ی حملات ضد داعش کاسته و هم بر دقت این حملات می‌افزاید.

اینها در حالیست که وزارت دفاع روسیه رسما از ایران درخواست کرده بود تا از حریم هوایی کشورمان برای عبور موشک‌های کروز جهت هدف قرار دادن دقیق پایگاه‌های تروریست‌ها در سوریه نیز استفاده کند. (اینجا)

(برای مطالعه بیشتر اینجا و اینجا را کلیک کنید)

* واکنش آمریکا به حضور بمب‌افکن‌های روس در ایران

 وزارت دفاع آمریکا روز سه‌شنبه به استقرار بمب‌افکن‌های روس در ایران واکنش نشان داد. 

به نوشته شبکه المیادین، سخنگوی پنتاگون گفته است که این مسئله تأثیری بر فعالیت‌های هوایی آمریکا در سوریه نخواهد داشت. 

شبکه راشا تودی هم به نقل از سخنگوی پنتاگون نوشته است که مسکو پیش از حمله به مواضع داعش از ایران، واشنگتن را در جریان گذاشته بود. (اینجا)

* پایگاه ایران خیلی سریع برای استقرار بمب‌افکن‌ها آماده شد

به نوشته خبرگزاری آسوشیتدپرس، مقامات آمریکایی می‌گویند پایگاه هوایی همدان خیلی سریع، شاید ظرف یک شب، برای استقرار بمب‌افکن‌های روس مستقر شده است. 

یک مقام نظامی آمریکایی هم گفته است که روس‌ها چهار فروند بمب افکن Tu-22 «بک فایر» را به همراه یک هواپیمای ترابری حامل مهمات مورد نیاز بمب‌افکن‌ها، به ایران اعزام کرده‌اند. این اقدام تنها چند ساعت پیش از عملیات انجام شده است.

* آمریکای پای قطعنامه شورای امنیت را به میان کشید

«مارک تونر» سخنگوی وزارت خارجه آمریکا نیز در واکنش به این ماجرا گفت: واشنگتن فعلا در حال ارزیابی مسئله اعزام بمب‌افکن‌های روس به ایران است. 

تونر که در نشست خبری روزانه صحبت می‌کرد، تصریح کرد: استقرار بمب‌افکن‌های روس در ایران «مایه تأسف» است، اما «موجب غافلگیری» یا «شوکه شدن» واشنگتن نیست. 

سخنگوی وزارت خارجه آمریکا همچنین افزود: با توجه به شرایط کنونی بحران در سوریه، اقدام روسیه «کمک‌کننده و مفید» نیست.

تونر در پاسخ به این سوال که آیا این اقدام نقض قطعنامه شورای امنیت علیه ایران نیست، گفت: «ممکن است که اینطور باشد.»

تونر با این حال اضافه کرد: واشنگتن همچنان به مذاکره، گفت‌وگو و دیپلماسی با روسیه ادامه می‌دهد و هیچ‌کس نباید این توهم را داشته باشد که از طریق نظامی می‌توان بحران را حل کرد یا به پیروزی رسید.

اگرچه مقامات ایرانی هنوز رسما و صراحتا موضعی در قبال این حضور نگرفتند، اما این نخستین بار است که هواپیماهای راهبردی و ارزشمند روسیه جهت اجرای یک عملیات نظامی در خارج از این کشور مستقر می‌شوند، چرا که فارغ از حضور جنگنده‌های رهگیر و بمب‌افکن روسی در خاک سوریه، هر دو کشور ایالات متحده و روسیه از استقرار هواپیماهای بمب افکن راهبردی که در حقیقت توان حمل تسلیحات مختلف را داشته و برگ برنده در هر نبردی محسوب می‌شود، در خارج پایگاه‌های هوایی خود اجتناب کرده و در خصوص روسیه جز یک مورد حضور نمادین Tu-160 در ونزوئلا، عملا هیچ حضور خارجی برای بمب‌افکن‌های روسی بویژه Tu-22M3 ثبت نشده است.

ناگفته نماند که امیر دریابان علی شمخانی دبیر شورای عالی امنیت ملی نیز روز گذشته در پاسخ به سوالی در خصوص انتشار برخی خبرها مبنی بر استفاده روسیه از فضا و امکانات ایران برای حمله به تروریست‌ها در سوریه، تصریح کرد: «همکاری‌های ایران و روسیه برای مبارزه با تروریسم در سوریه راهبردی است و ما در این رابطه تبادل ظرفیت و امکانات داریم.» (اینجا)

به هرحال با توجه به اهمیت حضور ناوگان بمب‌افکن استراتژیک در عمق خاک کشورها و اجرای عملیات از مقصد خود به هر نقطه، اگر این حضور در خاک کشور دیگری رخ دهد، نشان از جایگاه بالای روابط و ارتقای مناسبت‌ها تا سطح راهبردی دارد که چنین اقدامات خاصی را توجیه می‌کند.

* بمب‌افکن‌های روس فعلا ایران را ترک کردند

ساعاتی قبل نیز یک مقام دولت آمریکا گفت بمب‌افکن‌های روس که امروز (سه‌شنبه) از مبدأ ایران مواضع گروه تروریستی داعش در سوریه را هدف قرار دادند، فعلا به روسیه بازگشته‌اند. 

به نوشته خبرگزاری آسوشیتدپرس، این مقام آمریکایی که خواست نامش فاش نشود، به خبرنگاران گفته است که در حال حاضر هیچ نیروی روسی در ایران مستقر نیست. 

بنا بر این گزارش، مقامات آمریکایی با بیان اینکه از اواخر سال گذشته میلادی بحث انجام عملیات هوایی از ایران علیه داعش مطرح بوده، گفته‌اند که با این حال تصمیم روز سه‌شنبه روس‌ها، برای واشنگتن «غافل‌گیر کننده» بوده است.