تحولات سوریه که طی هفته های اخیر و در پی پیشروی های ارتش سوریه در مناطق مختلف این کشور از یک سو و ابراز تمایل برخی کشورهای منطقه برای مداخله از سوی دیگر، سیر شتابان تری به خود گرفته، همچنان محور تمرکز و تحلیل بین المللی است. در این میان، تحولات اخیر، ضرورت بررسی نوع نقش آفرینی قدرت های منطقه ای و جهانی موثر در تحولات سوریه را مطرح کرده است.
به گزارش شهدای ایران، از زمانی که آخرین دور تلاش های بین المللی برای حل و فصل دیپلماتیک بحران سوریه در ژنو با ناکامی مواجه شد، تحولات مرتبط با این کشور در دو جهت متفاوت، اما مرتبط با یکدیگر جریان پیدا کرد. از یک سو، در عرصه میدانی، ارتش سوریه با پشتیبانی نیروی هوایی روسیه و مشاوران نظامی ایرانی، توانست پیشروی های مهمی را علیه معارضین و تروریست ها به دست آورد و از سوی دیگر، قدرت های منطقه ای حامی معارضین، به ویژه عربستان و ترکیه، برای مداخله در سوریه ابراز آمادگی کردند.
در همین راستا، اخباری مبنی بر تدارک یک نیروی نظامی 150 هزار نفری از سوی عربستان سعودی برای آنچه مبارزه با داعش خوانده می شد، منتشر گردید و در همین راستا، اعلام شد که اعزام نیروها با مشارکت – و احتمالاً از مسیر – ترکیه خواهد بود. امری که هرچند از سوی مقامات ترکیه تأیید نشد، اما تأکید مقامات ارشد دولت آنکارا، به ویژه وزیر خارجه این کشور بر احتمال پیش آمدن ضرورت مداخله نظامی در سوریه، نشان داد که طرح هایی در این زمینه وجود دارد.
در این میان، حملات توپخانه ای ارتش ترکیه به مواضع کردها در شمال سوریه که از چند روز پیش آغاز شد، بر شدت بحران افزود. مقامات ترکیه با طرح ادعای همیشگی خود مبنی بر مورد تهدید قرار گرفتن از جانب کردهای سوریه و پیوند آن ها با نیروهای شبه نظامی کرد در داخل ترکیه، اقدام نظامی علیه آن ها را کلید زدند. اقدامی که خود به عنوان مقدمه و زمینه ای برای مداخله نظامی گسترده تر احتمالی در سوریه ارزیابی شد.
با این وجود، روند وقایع به سرعت به سمت و سویی پیش رفت که نشان از تغییر احتمالی در محاسبات بازیگران مختلف داشت. از یک سو، مقامات سعودی در چرخشی آشکار اعلام کردند که مقصودشان از اعزام نیرو به سوریه، انجام این کار در چارچوب ائتلاف بین المللی تحت رهبری آمریکا بوده و قصد انجام این کار را به تنهایی ندارند. اندکی بعد، مقامات دولت ترکیه نیز اعلام کردند بدون مجوز بین المللی، اقدام به اعزام نیروی زمینی به سوریه در همراهی با عربستان نخواهند کرد.
از سوی دیگر، اقدام ترکیه در بمباران شمال سوریه به بهانه دفاع تهدید امنیتی، نه تنها با همراهی کشورهای غربی حامی آنکارا مواجه نشد، بلکه انتقادات شدیدی را برانگیخت و کشورهای مختلف، از جمله حتی آمریکا، خواستار توقف این حملات شدند. در همین راستا، روسیه قطعنامه ای را برای محکوم کردن اقدامات ترکیه به شورای امنیت فرستاد که دیشب به واسطه مخالفت فرانسه، این قطعنامه به تصویب نرسید، اما رئیس شورای امنیت به نیابت از این شورا، نگرانی شدید خود را از اقدامات ترکیه در سوریه اعلام کرد.
در این میان، در جبهه حامی بشار اسد نیز تحولاتی رخ داده؛ بدین صورت که پس از فرا رسیدن موعد تعیین شده بین المللی برای برقراری آتش بس در سوریه، بشار اسد، رئیس جمهور این کشور، با بیان اینکه تا زمان آزادسازی کل کشور، به مبارزه خود با معارضین و تروریست ها ادامه خواهد داد، از توقف عملیات ارتش خودداری کرد. در پی این اقدام، نماینده روسیه در سازمان ملل ضمن هشدار درباره روند اوضاع، گفت در صورت همراه نشدن دولت سوریه با طرح های مدنظر مسکو، نتایج وخیمی در انتظار خواهد بود.
به موازت این امر، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در گفت و گوی تلفنی با ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، از وی برای سفر به مسکو دعوت کرد. امری که با توجه به سابقه اختلاف مواضع دو طرف در موضوع سوریه، شاید کمی دور از انتظار بود.
اما آنچه می تواند این حلقه های پراکنده زنجیره تحولات سوریه را به یکدیگر پیوند داده و تحلیلی جامع از اوضاع را به دست دهد، توجه به منافع و اهداف کنونی بازیگران فعال در سوریه است. از تمایل عربستان و ترکیه برای مداخله نظامی در سوریه گرفته تا مواضع آمریکا و روسیه در مغایرت با هم پیمانان خود، همگی بر اساس اهداف و منافع آن ها قابل تحلیل است.
مواضع و اهداف عربستان و ترکیه
درباره عربستان و ترکیه باید گفت که این دو کشور که از مدت ها پیش حامی گروه های تروریستی و شورشی در سوریه بوده اند، در پی مشاهده ناکامی گروه های تحت حمایت خود، بحث مداخله نظامی مستقیم را پیش کشیدند. هافینگتون پست در مطلبی که به تازگی منتشر کرده، هدف اصلی این دو کشور را شرح داده و می نویسد محتمل ترین طرح عربستان و ترکیه می تواند حرکت مستقیم به سوی رقه، یعنی پایتخت خلافت خودخوانده داعش باشد تا به این ترتیب، داعش را که دیگر برایشان استفاده ای ندارد، برانداخته و یک منطقه تحت الحمایه سنی نشین را به وجود آورند. با این حال، با توجه به اینکه روسیه عملاً در سوریه برای خود منطقه پرواز ممنوع اعلام کرده، برای ترک ها سخت است که بدون پشتیبانی هوایی، تا رقه پیش بروند. به همین نسبت، نیروهای سعودی نیز با خطر روبرو شدن با ارتش سوریه و نیز گروه های مقاومت مواجه خواهند بود.
دقیقاً به همین دلیل بود که آنکارا و ریاض با وجود ابراز تمایل اولیه برای مداخله در سوریه، به سرعت در این امر تجدیدنظر کرده و آن را منوط به مشارکت آمریکا و بر عهده گرفتن رهبری اقدام از سوی واشنگتن کردند؛ زیرا از پیامدهای درگیر شدن بدون پشتوانه در سوریه آگاه بودند.
از سوی دیگر، ترکیه که موضوع کردها را ابزار دیگری برای سیاست سوری خود کرده و سعی داشت از آن به عنوان اهرم دیگری در این زمینه استفاده کند، به سرعت متوجه شد که آمریکا به عنوان کشوری که بیشترین حمایت ها را از ائتلاف «نیروهای دموکراتیک سوریه» داشته، هدف قرار گرفتن این گروه از سوی ترکیه را نخواهد پذیرفت. بدنه اصلی ائتلاف مذکور را نیروهای کرد تشکیل می دهند و با وجود اصرار آنکارا بر تروریست بودن آن ها، واشنگتن این موضوع را نمی پذیرد.
در چارچوبی گسترده تر، ترکیه به عنوان یک عضو ناتو، سعی داشت از طریق دامن زدن هرچه بیشتر به بحران، پای ناتو را به طور مستقیم به سوریه باز کرده و به ویژه این سازمان را در مقابل روسیه قرار دهد. با این حال، ناتو شب گذشته آب پاکی را روی دست های اردوغان ریخت و با اعلام اینکه حمایتش از ترکیه بی قید و شرط نیست، بیان کرد که در صورت تحریک درگیری با روسیه از جانب خود ترکیه، ناتو به حمایت از ترکیه برنخواهد خاست.
مواضع و اهداف روسیه
درباره روسیه نیز باید گفت که در پرتو پیشروی های اخیر ارتش سوریه با حمایت روسیه در مناطق غربی سوریه، اهداف ژئوپلیتیکی مسکو از حضور سوریه تا حد زیادی تأمین شده و زمینه تأمین اهداف سیاسی این کشور نیز فراهم شده است. پایگاه اصلی روس ها در سوریه، منطقه غرب این کشور و سواحل دریای مدیترانه است و اصولاً در خطر قرار گرفتن همین پایگاه ها بود که سبب شد روسیه اقدام به مداخله مستقیم در سوریه نماید.
اکنون، در سایه پیشروی های ارتش، مناطق غربی تا حد بسیار زیادی تحت کنترل دولت بازگشته و گروه های شورشی یا در موضع ضعف قرار گرفته و یا به کلی شکست خورده اند. طبیعی است که در این شرایط، تأکید اسد بر ادامه عملیات تا آزادسازی کل سوریه، برای روسیه توجیه ندارد و روس ها سعی دارند ضمن تلاش برای برقراری مصالحه میان همه طرف های داخلی و خارجی دخیل، برای آزادسازی بقیه سوریه – که عمدتاً در تصرف داعش قرار دارد – راهکاری چندجانبه تدبیر کنند که هزینه را برای خودشان هم بیش از حد مشخصی افزایش ندهد.
معامله محرمانه میان مسکو و واشنگتن؟
چندی پیش بود که یک پایگاه تحلیلی صهیونیستی از برقراری مصالحه ای محرمانه میان آمریکا و روسیه در حاشیه نشست اخیر مونیخ خبر داد که بر اساس آن، سوریه به مناطق نفوذ و فعالیت دو کشور تفکیک شود. روز گذشته نیز آمریکا خبر داد که اطلاعات مربوط به محل استقرار نیروهای ویژه خود را در اختیار روس ها قرار داده تا از هدف قرار گرفتن ناخواسته این نیروها جلوگیری شود. مجموعه این حقایق، در کنار آنچه در عرصه میدانی در جریان است، فرضیه توافق مسکو و واشنگتن برای یافتن هرچه سریعتر راه حلی سیاسی، ضمن حفظ سطحی از منافع دو طرف در سوریه را تقویت می کند. تمایل پوتین برای دیدار با ملک سلمان را نیز باید در چارچوب همین امر تحلیل کرد.
موضع ایران چیست؟
در این میان، ایران همواره تأکید داشته که یافتن راه حلی برای بحران سوریه، می بایست از طریق سیاسی و دیپلماتیک و بر اساس حق تعیین سرنوشت مردم خود این کشور صورت پذیرد. به این ترتیب، در صورتی که تلاش های فعلی دو کشور روسیه و آمریکا – که به عقب نشینی هایی از جانب هریک از دو طرف منجر شده – در نهایت به عملی شدن طرح های مورد توافق قرار گرفته بین المللی درباره ایجاد یک دوره انتقالی، امکان حضور اسد در دولت انتقالی و برگزاری انتخاباتی آزاد و سرتاسری پس از برقراری امنیت در سوریه منجر شود، می تواند همراهی ایران را نیز با خود داشته باشد؛ اما در غیر این صورت، بی تردید تکرار اقدامات بی حاصل قبلی خواهد بود که به واسطه عدم حضور ایران به عنوان یک بازیگر موثر منطقه ای، امکان به نتیجه رسیدن نیافتند.
*تابناک
در همین راستا، اخباری مبنی بر تدارک یک نیروی نظامی 150 هزار نفری از سوی عربستان سعودی برای آنچه مبارزه با داعش خوانده می شد، منتشر گردید و در همین راستا، اعلام شد که اعزام نیروها با مشارکت – و احتمالاً از مسیر – ترکیه خواهد بود. امری که هرچند از سوی مقامات ترکیه تأیید نشد، اما تأکید مقامات ارشد دولت آنکارا، به ویژه وزیر خارجه این کشور بر احتمال پیش آمدن ضرورت مداخله نظامی در سوریه، نشان داد که طرح هایی در این زمینه وجود دارد.
در این میان، حملات توپخانه ای ارتش ترکیه به مواضع کردها در شمال سوریه که از چند روز پیش آغاز شد، بر شدت بحران افزود. مقامات ترکیه با طرح ادعای همیشگی خود مبنی بر مورد تهدید قرار گرفتن از جانب کردهای سوریه و پیوند آن ها با نیروهای شبه نظامی کرد در داخل ترکیه، اقدام نظامی علیه آن ها را کلید زدند. اقدامی که خود به عنوان مقدمه و زمینه ای برای مداخله نظامی گسترده تر احتمالی در سوریه ارزیابی شد.
با این وجود، روند وقایع به سرعت به سمت و سویی پیش رفت که نشان از تغییر احتمالی در محاسبات بازیگران مختلف داشت. از یک سو، مقامات سعودی در چرخشی آشکار اعلام کردند که مقصودشان از اعزام نیرو به سوریه، انجام این کار در چارچوب ائتلاف بین المللی تحت رهبری آمریکا بوده و قصد انجام این کار را به تنهایی ندارند. اندکی بعد، مقامات دولت ترکیه نیز اعلام کردند بدون مجوز بین المللی، اقدام به اعزام نیروی زمینی به سوریه در همراهی با عربستان نخواهند کرد.
از سوی دیگر، اقدام ترکیه در بمباران شمال سوریه به بهانه دفاع تهدید امنیتی، نه تنها با همراهی کشورهای غربی حامی آنکارا مواجه نشد، بلکه انتقادات شدیدی را برانگیخت و کشورهای مختلف، از جمله حتی آمریکا، خواستار توقف این حملات شدند. در همین راستا، روسیه قطعنامه ای را برای محکوم کردن اقدامات ترکیه به شورای امنیت فرستاد که دیشب به واسطه مخالفت فرانسه، این قطعنامه به تصویب نرسید، اما رئیس شورای امنیت به نیابت از این شورا، نگرانی شدید خود را از اقدامات ترکیه در سوریه اعلام کرد.
در این میان، در جبهه حامی بشار اسد نیز تحولاتی رخ داده؛ بدین صورت که پس از فرا رسیدن موعد تعیین شده بین المللی برای برقراری آتش بس در سوریه، بشار اسد، رئیس جمهور این کشور، با بیان اینکه تا زمان آزادسازی کل کشور، به مبارزه خود با معارضین و تروریست ها ادامه خواهد داد، از توقف عملیات ارتش خودداری کرد. در پی این اقدام، نماینده روسیه در سازمان ملل ضمن هشدار درباره روند اوضاع، گفت در صورت همراه نشدن دولت سوریه با طرح های مدنظر مسکو، نتایج وخیمی در انتظار خواهد بود.
به موازت این امر، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، در گفت و گوی تلفنی با ملک سلمان، پادشاه عربستان سعودی، از وی برای سفر به مسکو دعوت کرد. امری که با توجه به سابقه اختلاف مواضع دو طرف در موضوع سوریه، شاید کمی دور از انتظار بود.
اما آنچه می تواند این حلقه های پراکنده زنجیره تحولات سوریه را به یکدیگر پیوند داده و تحلیلی جامع از اوضاع را به دست دهد، توجه به منافع و اهداف کنونی بازیگران فعال در سوریه است. از تمایل عربستان و ترکیه برای مداخله نظامی در سوریه گرفته تا مواضع آمریکا و روسیه در مغایرت با هم پیمانان خود، همگی بر اساس اهداف و منافع آن ها قابل تحلیل است.
مواضع و اهداف عربستان و ترکیه
درباره عربستان و ترکیه باید گفت که این دو کشور که از مدت ها پیش حامی گروه های تروریستی و شورشی در سوریه بوده اند، در پی مشاهده ناکامی گروه های تحت حمایت خود، بحث مداخله نظامی مستقیم را پیش کشیدند. هافینگتون پست در مطلبی که به تازگی منتشر کرده، هدف اصلی این دو کشور را شرح داده و می نویسد محتمل ترین طرح عربستان و ترکیه می تواند حرکت مستقیم به سوی رقه، یعنی پایتخت خلافت خودخوانده داعش باشد تا به این ترتیب، داعش را که دیگر برایشان استفاده ای ندارد، برانداخته و یک منطقه تحت الحمایه سنی نشین را به وجود آورند. با این حال، با توجه به اینکه روسیه عملاً در سوریه برای خود منطقه پرواز ممنوع اعلام کرده، برای ترک ها سخت است که بدون پشتیبانی هوایی، تا رقه پیش بروند. به همین نسبت، نیروهای سعودی نیز با خطر روبرو شدن با ارتش سوریه و نیز گروه های مقاومت مواجه خواهند بود.
دقیقاً به همین دلیل بود که آنکارا و ریاض با وجود ابراز تمایل اولیه برای مداخله در سوریه، به سرعت در این امر تجدیدنظر کرده و آن را منوط به مشارکت آمریکا و بر عهده گرفتن رهبری اقدام از سوی واشنگتن کردند؛ زیرا از پیامدهای درگیر شدن بدون پشتوانه در سوریه آگاه بودند.
از سوی دیگر، ترکیه که موضوع کردها را ابزار دیگری برای سیاست سوری خود کرده و سعی داشت از آن به عنوان اهرم دیگری در این زمینه استفاده کند، به سرعت متوجه شد که آمریکا به عنوان کشوری که بیشترین حمایت ها را از ائتلاف «نیروهای دموکراتیک سوریه» داشته، هدف قرار گرفتن این گروه از سوی ترکیه را نخواهد پذیرفت. بدنه اصلی ائتلاف مذکور را نیروهای کرد تشکیل می دهند و با وجود اصرار آنکارا بر تروریست بودن آن ها، واشنگتن این موضوع را نمی پذیرد.
در چارچوبی گسترده تر، ترکیه به عنوان یک عضو ناتو، سعی داشت از طریق دامن زدن هرچه بیشتر به بحران، پای ناتو را به طور مستقیم به سوریه باز کرده و به ویژه این سازمان را در مقابل روسیه قرار دهد. با این حال، ناتو شب گذشته آب پاکی را روی دست های اردوغان ریخت و با اعلام اینکه حمایتش از ترکیه بی قید و شرط نیست، بیان کرد که در صورت تحریک درگیری با روسیه از جانب خود ترکیه، ناتو به حمایت از ترکیه برنخواهد خاست.
مواضع و اهداف روسیه
درباره روسیه نیز باید گفت که در پرتو پیشروی های اخیر ارتش سوریه با حمایت روسیه در مناطق غربی سوریه، اهداف ژئوپلیتیکی مسکو از حضور سوریه تا حد زیادی تأمین شده و زمینه تأمین اهداف سیاسی این کشور نیز فراهم شده است. پایگاه اصلی روس ها در سوریه، منطقه غرب این کشور و سواحل دریای مدیترانه است و اصولاً در خطر قرار گرفتن همین پایگاه ها بود که سبب شد روسیه اقدام به مداخله مستقیم در سوریه نماید.
اکنون، در سایه پیشروی های ارتش، مناطق غربی تا حد بسیار زیادی تحت کنترل دولت بازگشته و گروه های شورشی یا در موضع ضعف قرار گرفته و یا به کلی شکست خورده اند. طبیعی است که در این شرایط، تأکید اسد بر ادامه عملیات تا آزادسازی کل سوریه، برای روسیه توجیه ندارد و روس ها سعی دارند ضمن تلاش برای برقراری مصالحه میان همه طرف های داخلی و خارجی دخیل، برای آزادسازی بقیه سوریه – که عمدتاً در تصرف داعش قرار دارد – راهکاری چندجانبه تدبیر کنند که هزینه را برای خودشان هم بیش از حد مشخصی افزایش ندهد.
معامله محرمانه میان مسکو و واشنگتن؟
چندی پیش بود که یک پایگاه تحلیلی صهیونیستی از برقراری مصالحه ای محرمانه میان آمریکا و روسیه در حاشیه نشست اخیر مونیخ خبر داد که بر اساس آن، سوریه به مناطق نفوذ و فعالیت دو کشور تفکیک شود. روز گذشته نیز آمریکا خبر داد که اطلاعات مربوط به محل استقرار نیروهای ویژه خود را در اختیار روس ها قرار داده تا از هدف قرار گرفتن ناخواسته این نیروها جلوگیری شود. مجموعه این حقایق، در کنار آنچه در عرصه میدانی در جریان است، فرضیه توافق مسکو و واشنگتن برای یافتن هرچه سریعتر راه حلی سیاسی، ضمن حفظ سطحی از منافع دو طرف در سوریه را تقویت می کند. تمایل پوتین برای دیدار با ملک سلمان را نیز باید در چارچوب همین امر تحلیل کرد.
موضع ایران چیست؟
در این میان، ایران همواره تأکید داشته که یافتن راه حلی برای بحران سوریه، می بایست از طریق سیاسی و دیپلماتیک و بر اساس حق تعیین سرنوشت مردم خود این کشور صورت پذیرد. به این ترتیب، در صورتی که تلاش های فعلی دو کشور روسیه و آمریکا – که به عقب نشینی هایی از جانب هریک از دو طرف منجر شده – در نهایت به عملی شدن طرح های مورد توافق قرار گرفته بین المللی درباره ایجاد یک دوره انتقالی، امکان حضور اسد در دولت انتقالی و برگزاری انتخاباتی آزاد و سرتاسری پس از برقراری امنیت در سوریه منجر شود، می تواند همراهی ایران را نیز با خود داشته باشد؛ اما در غیر این صورت، بی تردید تکرار اقدامات بی حاصل قبلی خواهد بود که به واسطه عدم حضور ایران به عنوان یک بازیگر موثر منطقه ای، امکان به نتیجه رسیدن نیافتند.
*تابناک
