استان خوزستان به علت داشتن ذخائر نفتی و موقعیت مهم خود مخصوصا شهر خرمشهر به دلیل ارتباط با دریای آزاد ثروت عظیمی را در خود نهفته دارد. خرمشهر در ساحل سمت راست رودخانه كارون مكانی كه این رود به اروند رود می‌پیوندد واقع شده است.

كارون با 855 كیلومتر طولانی‌ترین رود ایران است و حد فاصل خرمشهر تا اهواز 18كیلومتر طول دارد و به كارون سفلی معروف است. این رود در 4 كیلومتری اروندرود به دو شعبه تقسیم می‌شود. یك شعبه به نام بهمنشیر در شمال آبادان و به موازات اروندرود جاری است و به دریا می‌ریزد. و شعبه دیگر به نام همان كارون است و به كانال عضدی هم معروف است و این رود در جنوب خرمشهر جریان دارد و به اروند می‌رسد. اروندرود از به هم پیوستن دجله و فرات در محلی به نام «القرنه» واقع در خاك عراق و انضمام رود كارون به آن، در نوار مرزی تشكیل می‌شود.

این رودخانه پس از عبور از بصره از كنار خرمشهر می‌گذرد و با كارون رودخانه خروشان وعظیم اروند را تشكیل می‌دهند و سپس به خلیج فارس می‌ریزد كه در انتهای آن در عراق شهر مهم فاو است و در ایران آبادان و اروند كنار. به این ترتیب 81 كیلومتر از طول اروند به عنوان مرز مشترك ایران و عراق است. این رودخانه بستری مناسب برای كشتی‌های تجاری و اقیانوس‌پیما شد و به آبهای آزاد دنیا وصل می‌گردد و از اروند به خلیج‌فارس و سپس آبهای آزاد دنیا. مهمترین بنادر این رودخانه عبارتند از بصره، خرمشهر، آبادان، خسروآباد و فاو. شهر خرمشهر با وسعتی قریب به 96 كیلومترمربع در منتهی‌الیه جنوب غربی جلگه خوزستان قرار دارد. جمعیت آن قبل از وقوع جنگ تحمیلی 220 هزار نفر تخمین زده شده است. فاصله هوایی آن تا تهران 660 كیلومتر است و فاصله زمینی خرمشهر تا تهران هزار و یك كیلومتر. تا اهواز 128 كیلومتر، تا آبادان 15 كیلومتر، تا شلمچه 18 كیلومتر و تا بصره 54 كیلومتر فاصله دارد.

خرمشهر را به عبارتی می‌توان شهر نخل، پرنده و آب دانست چون آب و نخل در این سامان پیوند دیرینه‌ای دارند. نخلستان‌های انبوه، باصفا و سرسبز جلوه‌های زیبایی را از طبیعت تماشایی خوزستان در خرمشهر به نمایش گذاشته. این نخلستان با آب كارون و اروند رود آبیاری می‌شود و بهترین نوع خرما از این نخل‌ها به دست می‌آید.

پیشینه تاریخی خرمشهر

به گزارش سرویس فرهنگ حماسه خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، خرمشهر در سال 127 هجری قمری مصادف با 1812 میلادی توسط عشیره كعب ایجاد شد. در زمان تاسیس, قریه كوچكی به شمار می‌رفت. لكن به مرور زمان به بندری معتبر تبدیل شد. استان خوزستان تاریخ پرماجرایی را پشت سرگذاشته است.قوای بیگانه تا زمان وقوع انقلاب اسلامی 3 بار این استان را مورد تعرض قرار دادند. نخستین بار در سال 1253 هجری قمری، 1837 میلادی، بخشی از خوزستان توسط قوای عثمانی اشغال شد. این وضعیت سه سال طول كشید تا سرانجام با دخالت دو ابر قدرت وقت روس وانگلیس مناطق اشغال شده تخلیه شد.

20 سال بعد در سال 1273 هجری قمری قوای انگلیس با حمله به خوزستان تا اهواز پیش رفتند كه با میانجیگری فرانسه و انعقاد قرارداد صلحی در پاریس به این مساله پایان داده شد. در جریان جنگ دوم جهانی نیز انگلیسی‌ها بار دیگر با تعرض به خوزستان خرمشهر را به اشغال درآوردند. تا بندر آن برای كمك‌رسانی به روس‌ها مورد استفاده متفقین قرار بگیرند. این بار نیز چون گذشته عنصر تعیین كننده در آزادی خرمشهر توافق قدرت‌های بزرگ و اصطحكاك و اشتراك منافع آنان بود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی درایران خرمشهر برای بار سوم سال 1359 هجری شمسی اشغال شد اما این بار اشغال آن به سادگی صورت نپذیرفت. زیرا در مقابل یورش دشمن مسلح به انواع سلاح‌های سنگین و نیمه سنگین جوانانی با حداقل تجهیزات به دفاع برخواسته بودند كه نه تنها برای رفع تجاوزگر از میهن بود بلكه برای اعتلا و حفظ اعتبار واقتدار اسلام و انقلاب اسلامی می‌جنگیدند. آنان چه در دوران مقاومت، چه در دوران آزادسازی خرمشهر چنان حماسه آفریدند كه شاید با این مشخصات در پیشینه این مرز و بوم یافت نشود.

خوزستان در بحران پس از انقلاب اسلامی

پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران رژیم عراق تحركاتی را علیه نظام نوپای جمهوری اسلامی ایران آغاز كرد. علاوه بر تحركات مرزی اقدامات گسترده‌ای در داخل به ویژه خوزستان در پشتیبانی از گروه‌های ضد انقلاب داخلی به عمل می‌آورد.

در این میان عرب زبان بودن بخشی از مردم این منطقه دستاویز مناسبی برای طرح جدایی خوزستان از ایران شده بود. به همین جهت عراق با گردآوری عناصر گروه منحل شده خلق عرب و همچنین برقراری ارتباطات گسترده با برخی از سران عشایر عرب به آموزش، تسلیح وتحریك آنان برای راه‌اندازی درگیری‌های منطقه‌ای ایجاد زمینه جداسازی خوزستان مبادرت ورزید.

این اقدامات چندان افزایش یافت كه مردم شهربه جان آمدند و در تاریخ 23 تیر ماه سال 1358 به مراكز استقرار گروه‌های خلق عرب هجوم بردند و ضمن دستگیری عده‌ای از عناصر فعال ضد انقلاب بقیه را متواری كردند. حكومت عراق پس از فروكش كردن آشوب سازمان خلق عرب در خرمشهر همچنان به توطئه‌های خود در خوزستان ادامه می‌داد.

علاوه بر اقداماتی نظیر انفجار و خرابكاری كه به وسیله گروه‌ها و عناصر وابسته انجام می‌شد, تحریكات مرزی عراق از جمله احداث استحكامات، شناسایی، نقل و انتقال و تجمع نیرو، حركات ایذایی، آزمایشی و تخریبی و ... به تدریج افزایش می‌یافت. این روند به سه دوره زمانی از پیروزی انقلاب اسلامی تا پایان مرداد 1359، از اول تا 25شهریور ماه 1359 و از 26 تا 30 شهریور 1359 قابل تفكیك است.

در تاریخ 26 شهریور ماه سال 1359 رییس جمهور عراق، صدام حسین در نطقی در مجلس این كشور با ملقا اعلام كردن قرارداد 1975 الجزایر وتاكید بر وضعیت روابط قانونی بر شط‌العرب (اروند رود) به وضع قبل از مارس 1975 ,گفت: باید تمام حقوق تعریف شده به حاكمیت كامل عراق بازگردد.

آغاز جنگ علیه ایران

بعدازظهر 31 شهریور ماه سال 1359 خرمشهر زیر آتش سنگین ارتش عراق قرار گرفت. انبوهی از آتش خمپاره‌ها و توپ‌های دشمن روی شهر، همه غافلگیر شده بودند و حیران.

شهر در آتش می‌سوخت و صدای انفجار لحظه‌ای قطع نمی شد. طولی نكشید كه بیمارستان پر شد از انبوه مجروحان و شهیدان. زنان و كودكان و سالخوردگان ,آواره بیابان‌ها و جاده‌ها شده بودند. مردم به خصوص جوانان روی به مسجد جامع و دیگر پایگاه‌ها آوردند تا برای مقاومت سازمان‌دهی شوند.

دفاع مردمی 34 روزه مقاومت

گروه‌های مقاومت به سرعت شكل گرفت و در محورهای هجوم جنگ و گریز شروع شد.آن طرف توپخانه، تانك، خمپاره‌انداز،‌مسلسل‌های سنگین و قوای زرهی، این طرف تفنگ‌ ام 1، ژس، بطری‌های آتش‌زا و چند آر، پی، جی.

34 روز مقاومت و تلاش در این وضعیت اگر چه بسیاری از مدافعان خرمشهر را به كام شهادت كشاند ولی دشمن را در دست‌یابی سریع به اهدافش واشغال سریع خوزستان ناكام گذاشت. هر چند كه خرمشهر خونین شد و به دست دشمن افتاد.

روز 4 آبان 1359 را باید روز پایان حماسه خونین‌ شهر نامید. حماسه‌ای كه در 34 روز جلوه كرد. اما بی‌گمان فداكاری‌ها وایستادگی تحسین برانگیز مدافعان خونین‌شهر در برابر ارتش متجاوز و مجهز به انواع جنگ افزارها در تاریخ و در خاطر انسان‌های حق‌جو و ظلم‌ستیز جاوید خواهد ماند.

چهارم آبان 1359 اشغال خرمشهر

این روز، روز اشغال شهری است كه مدافعانش طی 34 روز نبرد و تلاش شبانه‌روزی كوشیدند با ادای تكلیف الهی خود دشمن را از گسترش تجاوز به ایران اسلامی بازدارند. خرمشهر اشغال شد. لكن حماسه‌ها، ایستادگی‌ها و جانبازی‌هایی آفرید كه اولا افتخاری بزرگ را در تاریخ این مرز و بوم به ثبت رساند، ثانیا سبب گردید كه دشمن بیش از این خطرپذیری نكند و طعم تصرف خوزستان و حتی آبادان را از سر بیرون كند و ثالثا این مقاومت اعتماد به نفسی را برای اردوی خودی به ارمغان آورد كه دست مایه رزمندگان برای بیرون راندن دشمن از سرزمین اسلامی ایران گردید. در حالیكه اشغال خرمشهر توسط عراق به عنوان آخرین و مهمترین برگ برنده این كشور برای وادار ساختن به شركت در هر گونه مذاكرات صلح تلقی می‌شد, آزادسازی این شهر می‌تواسنت سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی ایران بر متجاوز و اثبات برتری نظامی‌اش باشد.

طراحی‌ عملیات بیت‌المقدس

از این رو تنها عاملی كه می‌توانست موفقیت را نصیب یكی از طرفین دعوا نماید سرعت عمل در اقدامات بود. به همین خاطر بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح‌المبین در حالیكه قوای ارتش عراق در منطقه بومی خرمشهر تقویت می‌شدند به تمامی یگان‌های تحت امر قرارگاه مركزی كربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند. تلاش برای طرح‌ریزی و اجرای عملیات بیت‌المقدس در موقعیت بسیار حساسی انجام شد. وضعیت داخلی كشور با انهدام بقایای ضد انقلاب به تدریج رو به بهبودی و ثبات پیش می‌رفت. اوضاع منطقه نیز به دلیل نگرانی آمریكا از نتایج پیروزی ایران بر عراق به گونه‌ای آشكار ملتهب بود.

ضمن اینكه مناسبات اعراب و اسراییل با آمادگی اسراییل برای تهاجم به جنوب لبنان در وضعیت حساسی قرار داشت. در چنین موقعیتی بی‌گمان نتیجه عملیات بیت‌المقدس برای ایران، منطقه و عراق بسیار سرنوشت ساز و تعیین كننده بود. زمینه اجرای عملیات بیت‌المقدس متاثر از نتیجه سلسله عملیات‌های پیشین بود كه با شكستن حصر آبادان آغاز شد و پس از آن نیز ادامه یافت. در طراحی عملیات، عملیات تهاجم از طریق عبور رودخانه كارون و پیش روی به سوی مرز بین‌المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مد نظر گرفته شده بود و چنین استدلال شده بود كه حمله به جناح دشمن كه عمدتا به سوی شمال آرایش گرفته بود، عامل موفقیت عملیات است. همچنین شكستن خطوط اولیه دشمن و عبور ازرودخانه و گرفتن سرپل در غرب كارون تا جاده آسفالته اهواز – خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیش روی به سمت مرز و تامین خرمشهر به عنوان مرحله دوم تامین شد.

سازمان رزم عملیات بیت‌المقدس

قرارگاه مركزی كربلا با فرماندهی مشترك سپاه پاسداران و ارتش جمهوری اسلامی ایران هدایت عملیات را با سه قرارگاه اصلی قدس، فتح و نصر و یك قرارگاه پشتیبان فجر بر عهده داشت.

قرارگاه قدس: سپاه پاسداران تیپ‌های 31 عاشورا، 21 امام رضا، 37 نور و 41 ثارالله.

ارتش جمهوری اسلامی ایران، لشكر 61 زرهی و تیپ مستقل 58 ذوالفقار.

قرارگاه فتح: سپاه پاسداران، تیپ‌های 14 امام حسین (ع)، «8 نجف اشرف» و «25 كربلا».

ارتش جمهوری اسلامی ایران، لشكر 92 زرهی و تیپ‌های مستقل 55 هوابرد و 37 زرهی.

قرارگاه نصر: سپاه پاسداران، تیپ‌های 7 ولی‌عصر (عج)، 27 محمد رسول‌الله (ص)، 46 فجر و 22 بدر. ارتش جمهوری اسلامی، 21 حمزه و تیپ مستقل 23 نوهد.

قرارگاه فجر: سپاه پاسداران،تیپ‌های 33 المهدی و 17 علی‌بن ابیطالب و امام سجاد (ع).

ارتش جمهوری اسلامی، تیپ 3 لشگر 77 پیاده، تیپ 3 زرهی سپاه پاسداران به عنوان احتیاط تحت امر قرارگاه مركزی كربلا.

استعداد دشمن

لشكر 5 مكانیزه، لشكر 6 زرهی، لشكر 3 زرهی، لشكر 9 زرهی، لشكر 10 زرهی، لشكر 11 پیاده، لشكر 12 پیاده، لشكر 7 پیاده، تیپ مستقل 10 زرهی، تیپ‌های مستقل 109، 409، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده. تیپ‌های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص و همچنین توپخانه‌های دشمن نیز از 530 قبضه توپ در انواع مختلف تشكیل شده بود. كه به طور تقریبی عبارت بودند از 30 گردان.

شناسنامه عملیات بیت‌المقدس

نام عملیات: بیت‌المقدس

رمز: یا علی ابن ابیطالب(ع)

منطقه: غرب رودخانه كارون وشهرستان‌ خرمشهر

مدت: دهم اردیبهشت تا سوم خرداد 1361

هدف

آزادسازی شهرهای خرمشهر و هویزه و جاده اهواز – خرمشهر، خارج ساختن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد و نیز جاده اهواز – آبادان از برد توپخانه دشمن وتامین مرز بین‌المللی .

سازمان عمل كننده: سپاه و ارتش

مرحله اول عملیات

عملیات در بامداد 10 اردیبهشت ماه سال 61 با سه قرارگاه عملیاتی قدس، فتح و نصر به فرماندهی قرارگاه مركزی كربلا آغاز شد و رزمندگان با عبور از كارون موفق شدند به جاده اهواز – خرمشهر دست یابند.

مرحله دوم عملیات

در این مرحله كه در ساعت 22 و 30 دقیقه، 16 اردیبهشت 61 آغاز شد رزمندگان قرارگاه‌های فتح و نصر در محور حسینیه به نوار مرزی رسیدند. بنابراین دشمن مجبور شد از هویزه و جفیر عقب‌نشینی كند.

مرحله سوم عملیات

در ساعت 22، 19 اردیبهشت آغاز وهر چند تلفات و خسارات سنگین بر دشمن وارد آمد, لیكن هوشیاری و تمركز نیروهای عراقی در خطوط پدافندی موجب شد رزمندگان نتوانند بر اهداف تعیین شده دست یابند.

مرحله چهارم عملیات

در این مرحله كه با سه قرارگاه عملیاتی فتح، فجر و نصر در ساعت 22 و 30 اول خرداد 1361 آغاز شد. قرارگاه نصر توانست جاده خرمشهر – شلمچه را مسدود كند وقرارگاه فجر نیز موفق شد ضمن تامین پل نو در محور نهر ارائض نیروهای خود را به اروند برساند.

در این میان قرارگاه فتح به دلیل حساسیت و هوشیاری فوق‌العاده دشمن نتوانست به اهداف مورد نظر دست یابد.دشمن برای از محاصره خارج كردن نیروهای خود در اطراف نهر ارایض و پل نو از سمت غرب شملچه و شرق، خرمشهر پاتك‌های شدیدی را آغاز كرد. لیكن با مقاومت یگان‌های خودی مستقر در منطقه مزبور این پاتك‌ها به شكست انجامید.

به این ترتیب خرمشهر كه پس از 34 روز مقاومت، در برابر دشمن، در تاریخ 4 آبان ماه 1359 اشغال شده بود بعد از 575 روز وطی 25 روز عملیات در ساعت 11 صبح روز سوم خرداد آزاد شد و خط پدافند مناسبی از طلاییه تا كوشك و شلمچه وحاشیه شمال اروند برقرار گردید.

همچنین در این عملیات كه به آزادسازی 538 كیلومتر مربع از اراضی اشغال شده انجامید هویزه، پادگان حمیدیه و جاده اهواز خرمشهر نیز آزاد شد و در اختیار رزمندگان جمهوری اسلامی ایران قرار گرفت. در این عملیات 19 هزار تن از نیروهای عراق اسیر و 16 هزار تن دیگر كشته و یا زخمی شدند. همچنین 55 دستگاه تانك و نفربر، 50 دستگاه خودرو، ده‌ها قبضه توپ، 53 فروند هواپیما و سه فروند هلیكوپتر دشمن نیز منهدم شد. فتح خرمشهر موجب انفعال ارتش عراق شد. به گونه‌ای كه نظامیان عراق تا مدت زیادی نتوانستند از لاك دفاعی خود خارج شدند.

عملیات بیت‌المقدس موجب شد تا كشورهای عرب منطقه به تقویت مالی و نظامی عراق مبادرت ورزند.

بازتاب عملیات بیت‌المقدس (آزادسازی خرمشهر) در رسانه‌های بیگانه:

در جریان آزادسازی خرمشهر و مراحل مختلف عملیات سخنان ضد و نقیضی از خبر پراكنی استكبار برای تضعیف روحیه مردم ایران به كار گرفته شد كه فتح خرمشهر خط بطلان بر تمام این توطئه‌ها كشید.

گوشه‌هایی از این خبر پراكنی و رسوایی‌های استكبار:

رادیو آمریكا: پرزیدنت صدام از كمك اردن در جنگ علیه ایران قدردانی كرد. ایالات متحده جانبداری خود را از عراق افزایش داده است.

رادیو دولتی انگلیس: موفقیت در جنگ عراق امكان پیروزی نهایی ایران را بیش از پیش متحمل ساخته است. پیروزی كه در صورت تحقق نگرانی كشورهای خلیج فارس و جهان عرب به طور كلی را بر خواهد انگیخت.

بی‌. بی‌. سی چند روز قبل از فتح خرمشهر: طبق گزارشات، سربازان عراقی مواضع دفاعی مستحكمی را به دراطراف خرمشهر ایجاد كرده‌اند.

رادیو آلمان: صدام حسین با سرمشق گرفتن از قهرمان تاریخی قصد داشت جهان عرب را از خطر رژیم مذهبی و متعصب ایران برهاند.

بی‌بی‌سی: همانطور كه بدون شك اطلاع دارید دیروز بندر خرمشهر پس از 20 ماه دوباره به دست نیروهای ایرانی افتاد. بدین ترتیب ایران هم رسما و هم اسما كاملا در جنگ پیروز شده است.

بی‌بی‌سی: سقوط سریع خرمشهر به خصوص باعث سرافكندگی عراق شده است. طبق تخمین 30 یا 40 هزار سرباز از این شهر دفاع می‌كردند.

موفقیت این عملیات حاصل فداكاری همه نیروهای رزمنده بوده واز جان گذشتگی حدود شش هزار شهید (4460 شهید سپاه و 1086 شهید ارتش) و 24 هزار مجروح