مرحله چهارم عملیات بیت‌المقدس در پی بازسازی یگان‌ها و انتقال قرارگاه فجر از منطقه فکه با سازمان‌دهی جدید طرح‌ریزی و براساس تدبیر جدید، مقرر شد: نیروها با مسدود کردن عقبه دشمن از جاده شلمچه و سپس ورود به داخل شهر، ضمن محاصره خرمشهر، بخش وسیعی از نیروهای دشمن را منهدم کنند و به محاصره درآورند.
به گزارش شهدای ایران، مرحله چهارم عملیات ساعت 22:30 روز اول خرداد 1361 آغاز شد. در این مرحله، نیروهای قرارگاه فتح به پلیس راه خرمشهر رسیدند و نیروهای قرارگاه فجر، پل نو را تصرف و به سمت جنوب و به سمت اروندرود پیشروی کردند. در این حال، نیروهای قرارگاه نصر نیز با پیشروی در امتداد مرز و پاک‌سازی و انهدام دشمن، به سمت جنوب و به سمت نهر خین حرکت کردند.
مقاومت عراقی‌ها به ویژه در پل نو به منظور پاک نگه نداشتن عقبه نیروهای خود، نتیجه‌ای در بر نداشت و سرانجام روز سوم خرداد 1361 برخلاف تصور دشمن که در دروازه‌های شرقی، شمالی و جنوبی در کمین نیروهای خودی بود، رزمندگان اسلام از دروازه‌های غربی و شمالی و از همان محوری که دشمن وارد خرمشهر شده بود، وارد خرمشهر شده و شهر را آزاد کردند.
در این عملیات، 19000 تن از نیروهای عراقی اسیر و 16000 تن دیگر کشته یا زخمی شدند. همچنین، 550 دستگاه تانک و نفربر، 50 دستگاه خودرو، ده‌ها قبضه توپ، 53 فروند هواپیما و سه فروند هلی‌کوپتر دشمن نیز در این عملیات منهدم شدند.
ارزیابی عملیات‌فتح خرمشهر به عنوان بزرگترین پیروزی سیاسی - نظامی جمهوری اسلامی ایران در سال دوم جنگ، از اهمیت بسیاری برخوردار بود. در این عملیات، حدود 5400 کیلومتر مربع از سرزمین‌های اشغالی آزاد شد و دشمن متجاوز برای اجتناب از تلفات بیشتر و حفظ ارتش خود و همچنین حفظ بصره، با سرافکندگی بسیار، از خاک ایران عقب نشست.
درواقع، مقاومت دشمن در خرمشهر، که موجب زمین‌گیر شدن نیروهای عراقی و در نتیجه، فتح خرمشهر به دست رزمندگان اسلام شد، شکست و هزیمت را برای عراق به ارمغان آورد. بدون تردید، دشمن با وجود وضعیت نامطلوبی که با آن روبه‌رو بود، به دلیل اهمیت منطقه خرمشهر، تلاش می‌کرد، این منطقه را به عنوان تنها برگ برنده حفظ کرده و جنگ را آبرومندانه تمام کند، ضمن این‌که از احتمال سقوط بصره نیز نگران بود. در چنین وضعیتی و به موازات تلاش رزمندگان برای آزادسازی خرمشهر، دشمن تلاش‌های مضاعفی را برای آمادگی نیروهای خود جهت حفظ خرمشهر انجام داد؛ به همین دلیل دشمن در این عملیات به لحاظ مکان و تا اندازه‌ای در مورد زمان هوشیار بود و از این دو جنبه غافلگیر نشد. به عبارت دیگر، باید دلیل شکست دشمن و پیروزی نیروهای خودی را مورد ارزیابی دقیق‌تر قرار داد.
بازتاب عملیات بن‌بست نظامی حاکم بر جنگ که ناشی از ناتوانی نظامی دو کشور ایران و عراق در تغییر موازنه سیاسی - نظامی بود، منجر به شکل‌گیری و تقویت این نظریه شد که دو طرف درگیر با بهره‌گیری از قدرت نظامی، توانایی تغییر اوضاع را به سود خود ندارد.
با شکل‌گیری روند آزادسازی مناطق اشغالی و سرانجام، فتح خرمشهر، بار دیگر جنگ ایران و عراق، در کانون توجه جهانیان قرار گرفت.در این حال، تحلیل محافل کارشناسی، ناظران ،شخصیت‌ها و مقامهای رسمی کشورها، در مورد پیدایش روند جدید در جنگ، نمایانگر نوعی غافل‌گیری و اظهار شگفتی همراه با نگرانی بود. با این حال، همه نظرها و تحلیل‌های ارائه شده بر این نکته تاکید داشتند که پیروزی ایران در عملیات بیت‌المقدس به عنوان نقطه عطف می‌تواند سرنوشت جنگ را تعیین کند، چنان که روزنامه گاردین چاپ انگلیس این پیروزی را نقطه عطفی در جنگ میان دو کشور دانست و روزنامه لوموند چاپ فرانسه نیز بر این مسئله تاکید کرد که «نبرد خرمشهر سرنوشت جنگ را تعیین خواهد کرد.»
فایننشال تایمز نیز نوشت: «خرمشهر به منزله پیروزی جنگ است و خرمشهر تنها سمبل واقعی پیروزی عراق و سمبل مقاومت سرسختانه نیروهای ایران است.» همچنین یک دیپلمات غربی در بغداد گفت: «خرمشهر یک جایزه بزرگ است، اگر ایرانی‌ها آن را پس بگیرند، عراقی‌ها حرفی برای گفتن نخواهند داشت.» خبرگزاری آسوشیتدپرس سقوط خرمشهر را شکستی توهین‌آمیز و واقعی برای دولت صدام در جنگ 20 ماهه ارزیابی کرد.
رادیو لندن نیز به نقل از کارشناسان، پیروزی در خرمشهر را به عنوان یکی از بزرگترین پیروزی‌های ایران برشمرد.در سایر تحلیل‌هایی که درباره آثار ناشی از شکست عراق در عملیات بیت‌المقدس مطرح می‌شد، به موضوعاتی همچون: «تحقیر ارتش عراق» ، «از دست دادن مهم‌ترین و بزرگترین انگیزه عراقی‌ها» ، «در تیررس قرار گرفتن مناطق نفت‌خیز عراق» و «توانایی ایران برای پیشروی به مرز و داخل خاک عراق» اشاره شده است.
درباره ریشه‌یابی علل برتری نظامی ایران بر عراق و دستیابی نیروهای خودی به پیروزی‌های درخشان، روزنامه لس‌آنجلس تایمز نوشت: «استراتژی نظامی ایران بر عراق برتری داشته و ایرانیان حملات خود را با نیروی زیاد بر صفوف عراقی‌ها در خوزستان وارد آورده‌اند. علاوه بر آن، ایرانیان دارای ایثار، از خودگذشتگی و میل به شهادت بوده و با شوقی انقلابی برای آزادی سرزمین‌هایشان می‌جنگند. در مقابل، سربازان عراقی اعتماد به نفسشان را از ابتدای جنگ از دست داده و...».
نگرانی آمریکا و اتخاذ استراتژی جدید در منطقه و نخستین واکنش مقامهای سیاسی آمریکا در مورد جنگ، پس از عملیات طریق‌القدس و با مشاهده پیروزی ایران ابراز شد. پیروزی در عملیات فتح‌المبین بر نگرانی آمریکا افزود و همین مسئله سبب شد تا ضرورت اتخاذ استراتژی مورد تاکید قرار گیرد .با آغاز عملیات بیت‌المقدس، سخنان مقامهای آمریکایی نشان دهنده افزایش این نگرانی بود، چنان که هیگ، وزیر خارجه وقت آمریکا به طور رسمی، مخالفت آمریکا را با هر گونه تحول در منطقه اعلام کرد: «آمریکا در برابر هرگونه تغییر سیاسی در منطقه خلیج فارس که ناشی از جنگ عراق و ایران باشد، بی‌تفاوت خواهد بود.»
وی همچنین در دیدار با مقامهای ترکیه گفت که پیروزی ایران در جنگ نگرانی‌های عمیقی را در خاورمیانه به وجود خواهد آورد. در واقع، هرگونه تحول اساسی ناشی از جنگ در منطقه می‌توانست متاثر از دو حادثه «سرنگونی حکومت بعث عراق» و یا «ادامه جنگ در داخل خاک عراق» باشد. در این زمینه، رادیو اسرائیل به نقل از مقامهای آمریکایی گفت که خطر سرنگون شدن حکومت فعلی عراق - خواه در اثر شکست جنگی یا کودتای داخلی - پیامدهای بسیار خطرناکی برای امنیت حوزه خلیج فارس خواهد داشت.
روزنامه واشنگتن پست نیز به نقل از مقامهای آمریکایی نوشت: «نگرانی آمریکا و کشورهای منطقه این است که ایران پس از پیروزی تشویق شده و می‌خواهد جنگ را به داخل خاک عراق بکشاند.»
*ایسنا
مقاومت عراقی‌ها به ویژه در پل نو به منظور پاک نگه نداشتن عقبه نیروهای خود، نتیجه‌ای در بر نداشت و سرانجام روز سوم خرداد 1361 برخلاف تصور دشمن که در دروازه‌های شرقی، شمالی و جنوبی در کمین نیروهای خودی بود، رزمندگان اسلام از دروازه‌های غربی و شمالی و از همان محوری که دشمن وارد خرمشهر شده بود، وارد خرمشهر شده و شهر را آزاد کردند.
در این عملیات، 19000 تن از نیروهای عراقی اسیر و 16000 تن دیگر کشته یا زخمی شدند. همچنین، 550 دستگاه تانک و نفربر، 50 دستگاه خودرو، ده‌ها قبضه توپ، 53 فروند هواپیما و سه فروند هلی‌کوپتر دشمن نیز در این عملیات منهدم شدند.
ارزیابی عملیات‌فتح خرمشهر به عنوان بزرگترین پیروزی سیاسی - نظامی جمهوری اسلامی ایران در سال دوم جنگ، از اهمیت بسیاری برخوردار بود. در این عملیات، حدود 5400 کیلومتر مربع از سرزمین‌های اشغالی آزاد شد و دشمن متجاوز برای اجتناب از تلفات بیشتر و حفظ ارتش خود و همچنین حفظ بصره، با سرافکندگی بسیار، از خاک ایران عقب نشست.
درواقع، مقاومت دشمن در خرمشهر، که موجب زمین‌گیر شدن نیروهای عراقی و در نتیجه، فتح خرمشهر به دست رزمندگان اسلام شد، شکست و هزیمت را برای عراق به ارمغان آورد. بدون تردید، دشمن با وجود وضعیت نامطلوبی که با آن روبه‌رو بود، به دلیل اهمیت منطقه خرمشهر، تلاش می‌کرد، این منطقه را به عنوان تنها برگ برنده حفظ کرده و جنگ را آبرومندانه تمام کند، ضمن این‌که از احتمال سقوط بصره نیز نگران بود. در چنین وضعیتی و به موازات تلاش رزمندگان برای آزادسازی خرمشهر، دشمن تلاش‌های مضاعفی را برای آمادگی نیروهای خود جهت حفظ خرمشهر انجام داد؛ به همین دلیل دشمن در این عملیات به لحاظ مکان و تا اندازه‌ای در مورد زمان هوشیار بود و از این دو جنبه غافلگیر نشد. به عبارت دیگر، باید دلیل شکست دشمن و پیروزی نیروهای خودی را مورد ارزیابی دقیق‌تر قرار داد.
بازتاب عملیات بن‌بست نظامی حاکم بر جنگ که ناشی از ناتوانی نظامی دو کشور ایران و عراق در تغییر موازنه سیاسی - نظامی بود، منجر به شکل‌گیری و تقویت این نظریه شد که دو طرف درگیر با بهره‌گیری از قدرت نظامی، توانایی تغییر اوضاع را به سود خود ندارد.
با شکل‌گیری روند آزادسازی مناطق اشغالی و سرانجام، فتح خرمشهر، بار دیگر جنگ ایران و عراق، در کانون توجه جهانیان قرار گرفت.در این حال، تحلیل محافل کارشناسی، ناظران ،شخصیت‌ها و مقامهای رسمی کشورها، در مورد پیدایش روند جدید در جنگ، نمایانگر نوعی غافل‌گیری و اظهار شگفتی همراه با نگرانی بود. با این حال، همه نظرها و تحلیل‌های ارائه شده بر این نکته تاکید داشتند که پیروزی ایران در عملیات بیت‌المقدس به عنوان نقطه عطف می‌تواند سرنوشت جنگ را تعیین کند، چنان که روزنامه گاردین چاپ انگلیس این پیروزی را نقطه عطفی در جنگ میان دو کشور دانست و روزنامه لوموند چاپ فرانسه نیز بر این مسئله تاکید کرد که «نبرد خرمشهر سرنوشت جنگ را تعیین خواهد کرد.»
فایننشال تایمز نیز نوشت: «خرمشهر به منزله پیروزی جنگ است و خرمشهر تنها سمبل واقعی پیروزی عراق و سمبل مقاومت سرسختانه نیروهای ایران است.» همچنین یک دیپلمات غربی در بغداد گفت: «خرمشهر یک جایزه بزرگ است، اگر ایرانی‌ها آن را پس بگیرند، عراقی‌ها حرفی برای گفتن نخواهند داشت.» خبرگزاری آسوشیتدپرس سقوط خرمشهر را شکستی توهین‌آمیز و واقعی برای دولت صدام در جنگ 20 ماهه ارزیابی کرد.
رادیو لندن نیز به نقل از کارشناسان، پیروزی در خرمشهر را به عنوان یکی از بزرگترین پیروزی‌های ایران برشمرد.در سایر تحلیل‌هایی که درباره آثار ناشی از شکست عراق در عملیات بیت‌المقدس مطرح می‌شد، به موضوعاتی همچون: «تحقیر ارتش عراق» ، «از دست دادن مهم‌ترین و بزرگترین انگیزه عراقی‌ها» ، «در تیررس قرار گرفتن مناطق نفت‌خیز عراق» و «توانایی ایران برای پیشروی به مرز و داخل خاک عراق» اشاره شده است.
درباره ریشه‌یابی علل برتری نظامی ایران بر عراق و دستیابی نیروهای خودی به پیروزی‌های درخشان، روزنامه لس‌آنجلس تایمز نوشت: «استراتژی نظامی ایران بر عراق برتری داشته و ایرانیان حملات خود را با نیروی زیاد بر صفوف عراقی‌ها در خوزستان وارد آورده‌اند. علاوه بر آن، ایرانیان دارای ایثار، از خودگذشتگی و میل به شهادت بوده و با شوقی انقلابی برای آزادی سرزمین‌هایشان می‌جنگند. در مقابل، سربازان عراقی اعتماد به نفسشان را از ابتدای جنگ از دست داده و...».
نگرانی آمریکا و اتخاذ استراتژی جدید در منطقه و نخستین واکنش مقامهای سیاسی آمریکا در مورد جنگ، پس از عملیات طریق‌القدس و با مشاهده پیروزی ایران ابراز شد. پیروزی در عملیات فتح‌المبین بر نگرانی آمریکا افزود و همین مسئله سبب شد تا ضرورت اتخاذ استراتژی مورد تاکید قرار گیرد .با آغاز عملیات بیت‌المقدس، سخنان مقامهای آمریکایی نشان دهنده افزایش این نگرانی بود، چنان که هیگ، وزیر خارجه وقت آمریکا به طور رسمی، مخالفت آمریکا را با هر گونه تحول در منطقه اعلام کرد: «آمریکا در برابر هرگونه تغییر سیاسی در منطقه خلیج فارس که ناشی از جنگ عراق و ایران باشد، بی‌تفاوت خواهد بود.»
وی همچنین در دیدار با مقامهای ترکیه گفت که پیروزی ایران در جنگ نگرانی‌های عمیقی را در خاورمیانه به وجود خواهد آورد. در واقع، هرگونه تحول اساسی ناشی از جنگ در منطقه می‌توانست متاثر از دو حادثه «سرنگونی حکومت بعث عراق» و یا «ادامه جنگ در داخل خاک عراق» باشد. در این زمینه، رادیو اسرائیل به نقل از مقامهای آمریکایی گفت که خطر سرنگون شدن حکومت فعلی عراق - خواه در اثر شکست جنگی یا کودتای داخلی - پیامدهای بسیار خطرناکی برای امنیت حوزه خلیج فارس خواهد داشت.
روزنامه واشنگتن پست نیز به نقل از مقامهای آمریکایی نوشت: «نگرانی آمریکا و کشورهای منطقه این است که ایران پس از پیروزی تشویق شده و می‌خواهد جنگ را به داخل خاک عراق بکشاند.»
*ایسنا
