از سویی دیگر، وقوع انقلاب اسلامی با واکنش منفی بسیاری از دولتمردان مرتجع عربی و سیاستمداران غربی مواجه شده بود. آرمان‌های انقلاب مبنی بر ظلم‌ستیزی و دفاع از حقوق مظلومان عالم و نفی هرگونه سلطه‌پذیری مفاهیمی بودند که به مذاق غربی‌ها و همپیمانان آنان خوش نمی‌آمد.

تردیدی نیست این جنگ هشت ساله خسارات فراوانی به بار آورد و فرصت‌های زیادی را از مردم ایران گرفت. با این وصف، کشور در این مقطع هشت‌ساله تجربه سترگ ولی تلخ را از سر گذراند که برپایه آموزه‌های آن می‌توان الگویی برای ساختار سیاسی، اداری، اقتصادی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران برای فراهم آوردن فردایی بهتر در نظر گرفت.

خودباوری

مبنای انقلاب بر پایه سه شعار محوری استقلال، آزادی و جمهوری اسلامی بنا نهاده شده است. طبعا یکی از شرط‌های لازم برای تحقق این اهداف، خودباوری است. در روزگاری که ایران از هر سو تحت محاصره اقتصادی، سیاسی و نظامی قرار داشت، نیروهای ایرانی با اتکا به اصل خودباوری در برابر بسیاری از ناملایمات و دشواری‌ها، جنگ را در شرایط تحریم به فرصتی برای خودکفایی در برخی عرصه‌ها تبدیل کردند. بخش عمده این رویه در حوزه صنایع دفاعی بروز و ظهور پیدا کرد.

وقتی بسیاری از کشورهای غربی با نادیده گرفتن حقوق حقه ملت برای دریافت مایحتاج نظامی که ناشی از قراردادهای رسمی و قانونی میان ایران و این کشورها بود به همه توافقات تسلیحاتی براساس همراهی با آمریکا پشت پا زدند، آنجا بود که نیروی علمی و پژوهشی کشور وارد عرصه شد و تلاش گسترده‌ای برای کسب استقلال کشور با رویکردهای تازه در فناروری‌های نوین رقم زد و از وابستگی کشور به خارج مرزها برای تهیه ملزومات جنگی تا حدود زیادی کاست. اتکای به خود و باورداشتن توانمندی‌های داخلی و بومی، تجربه ارزشمندی در دوران دفاع مقدس بود که در دوران فعلی هم می‌تواند به عنوان یکی از ابرازهای مطمئن برای غلبه بر تحریم‌های غیرقانونی آمریکا به کار آید.

نهادینه شدن فرهنگ ایثار و فداکاری

دوران دفاع مقدس، فرصت مناسبی برای تقویت و ترویج ارزش‌های معنوی بود. فضای جامعه پر بود از آموزه‌های عاشورایی و فرهنگ شهادت و ترجیح منافع ملی بر منافع شخصی. این فرهنگ در طول این دوران نهادینه شد و میان بسیاری از رزمندگان موضوع مقدم دانستن دیگری بر خود به صورت یک اصل درآمد. بسیاری از مجموعه آثار و فرآورده‌های فرهنگی دوران دفاع مقدس، مشحون فداکاری‌ها و از خودگذشتگی‌های رزمندگانی است که از جان شیرین گذشتند تا همقطارانشان دور از گزند باشند. تقدم دیگران بر خود در آن دوره امری متداول و معمول میان رزمندگان بود و این روحیه به پشت جبهه‌ها هم منتقل شده بود. بسیاری از مردم حتی آنان که در شرایط سخت اقتصادی قرار داشتند ضمن کمک به خطوط مقدم برای تامین آسایش مردم در پشت جبهه‌ها تلاش می‌کردند. به یقین بهره‌گیری از تجارب ارزشمند آن دوران و نقشی که تقویت روحیه از خودگذشتگی و ایثار در رفع بسیاری از تنگناها داشت در شرایط امروز هم می‌تواند به عنوان یکی از گزینه‌ها برای ساختن جامعه‌ای بهتر مورد استفاده قرار گیرد.

وحدت مسئولان و مردم

بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، کشور مشکلات متعددی پیش رو داشت. شکل‌گیری نظامی جدید و تلاش برای کاهش بسیاری از کاستی‌های ناشی از دوران گذشته، کمک رسانی به مناطق محروم در کنار آشوب‌های اولیه و کارشکنی برخی عناصر ضد انقلاب در نقاط مختلف کشور در صورت نبود تدبیر، سرنوشت این انقلاب مردمی را با ناکامی همراه می‌کرد، اما مدیریت موفق ولایت فقیه و اعتماد مردم به نظام ولایی در کنار وحدتی که میان مسئولان و مردم وجود داشت زمینه بازگشت آرامش به کشور را فراهم کرد. فراخوان‌های متعدد مسئولان برای کسب حمایت مردمی در عرصه سازندگی کشور با حضور گسترده مردم در جهاد سازندگی شکل گرفت و مناطق آسیب‌دیده کشور یکی پس از دیگری شاهد محرومیت‌زدایی نسبی و تکمیل پروژه‌های راه‌سازی، آب‌رسانی و برق‌رسانی بودند.

از سویی دیگر، با آغاز جنگ تحمیلی، نهادهای نظامی کشور که گمان می‌رفت با توجه به نوع مسئولیت‌های خود برای دفاع از کیان نظام جمهوری اسلامی دچار سردرگمی شوند با تغییر مدیریت در عرصه جنگ به عنوان مکمل یکدیگر در تمامی عرصه‌های دفاع از کشور حضور پیدا کردند و با خارج کردن جبهه‌ها از حالت انفعالی و تدافعی به حمله و تغییر آرایش نظامی، دشمن متجاوز را تا پشت مرزهای ایران اسلامی عقب راندند. در شرایط کنونی هم وحدت میان مسئولان و مردم و دوری از دعواهای سیاسی و جناحی، حلال بسیاری از مشکلات کشور خواهد بود.

استقلال اقتصادی و پرهیز از مصرف‌گرایی

　یکی از تجربیات ارزشمند دوران دفاع مقدس شکل‌گیری ریاضتی عزتمندانه در عرصه زندگی بود. عموما در بسیاری از جنگ ها، معیشت و اقتصاد جوامع دچار نقصان فراوان می‌شود و قحطی کالا و گرانی یکی از عواقب و نتایج درگیرشدن کشورها در جنگ است؛ اما با توجه به ترویج روحیه قناعت و از خودگذشتگی زمینه مناسبی برای ایجاد یک تفاهم میان جامعه ایران فراهم آورد. اقتصاد ایران در دوران جنگ پدیده‌ای قابل مطالعه است که بسیاری از تجارب آن هم با شرایط فعلی سازگار است. توزیع عادلانه کالا باعث شد خیلی از مایحتاج اولیه مردم با قیمتی مناسب در دسترس قرار گیرد. مردم در دوران جنگ صرف نظر از رویکرد برخی طبقات مرفه جامعه، عمدتا بر قناعت تکیه می‌کردند و از احتکار کالاهای مصرفی برحذر بودند. قیمت‌گذاری اقلام مورد نیاز مردم از منطقی درست برخوردار بود و از این رو زمینه برای هرگونه نارضایتی عمومی از بین رفت.

از سویی دیگر در دوران دفاع مقدس باتوجه به تحریم‌های اقتصادی و مانع‌تراشی‌های غرب، تولیدات نفتی ما به کمتر از 300 هزار بشکه در روز رسید و مشکلات زیادی هم بر سر راه صادرات ایران قرار داشت. در آن روزگار، رویه مردم بر مصرف کمتر و تلاش برای تولید بیشتر بود. از سوی دیگر سیاست ساختارهای اداری و دولتی نیز کم‌کردن هزینه‌ها و صرفه‌جویی بود. اتخاذ چنین تصمیمی کمک شایانی به منابع درآمدی کشور کرد و باعث کنترل نسبی کسری بودجه شد. این راهکار در شرایط کنونی می‌تواند مانع ورود بسیاری از کالاهای غیرضروری و مصرفی لوکس شود و در بهینه‌سازی وضعیت اقتصادی کشور بسیار تاثیرگذار باشد.

سکوت نهادهای بین‌المللی در قبال جنگ تحمیلی

　با آغاز جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، صفوف کشورهای غربی و عربی برای حمایت از رژیم بعث و به تنگناکشاندن ایران با محاصره‌های سیاسی و اقتصادی به اوج خود رسید. رژیم تا دندان مسلح عراق که از حمایت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای برخوردار بود ضمن تهاجم نظامی به ایران و اشغال بخش‌هایی از مرزهای جنوبی و غربی کشور برای پیشبرد اهداف خود از همه ابزارهای لازم از جمله حملات موشکی و هوایی به شهرها و بمباران مناطق مسکونی استفاده می‌کرد و حتی بی‌توجه به همه منشورهای بین‌المللی از سلاح‌های شیمیایی بهره می‌گرفت، اما این رفتار کاملا با سکوت نهادهای حقوقی و سیاسی دنیا مواجه شد. در روزگاری که بخش‌هایی از ایران تحت اشغال عراق بود هیچ تلاشی برای پایان بخشیدن به جنگ از سوی نهادهای بین‌المللی صورت نگرفت و وقتی ایران اقدام به بیرون راندن ارتش متجاوز کرد آن وقت بود که جنب‌و‌جوشی میان نهادهای بین‌المللی پیدا شد آن هم برای نجات عراق از وضعیت دشواری که در جنگ پیدا کرده بود. اقدام برخی کشورها با نیت صلح خواهی هم چندان کارساز نبود و آنها هیچ پیشنهادی برای مقابله با متجاوز نداشتند و صرفا دو کشور را به صبر و خویشتنداری دعوت می‌کردند. از سویی دیگر شورای امنیت ملل متحد که از وظایف اصلی خود در این دوران برای جلوگیری از درگیری بازمانده بود در طول دفاع مقدس بیش از ده قطعنامه پیرامون جنگ ایران و عراق صادر کرد که در هیچ یک از آنها توجهی به حق مشروع و قانونی ایران برای شناسایی متجاوز نشده بود و فقط قطعنامه 598 بود که به صورت کاملا محدود، موضوع بازگشت به مرزهای مشخص شده در قرارداد 1975 و شناسایی متجاوز مورد تاکید قرار گرفته بود. این رویکرد شورای امنیت و نهادهای بین‌المللی صرفا محدود به جنگ تحمیلی نبود بلکه تاکنون این روند همچنان از سوی این نهاد ادامه دارد و هرگاه منافع یکی از کشورهای بزرگ درخطر بیفتد شورای امنیت پیام‌های قاطع صادر می‌کند و به زعم خود کشور خاطی را مورد شدیدترین تهدیدات قرار می‌دهد، اما وقوع فجایع بسیار برای مردم مسلمان یمن، بحرین، سوریه و میانمار برخوردی بسیار منفعلانه دارد.

حمایت کشورهای غربی و عربی از عراق

با وقوع جنگ تحمیلی، بسیاری از کشورهای غربی و عربی اعلام بی‌طرفی کرده و ایران و عراق را به خویشتنداری دعوت کردند؛ اما اسناد و شواهد حاکی از آن است که آمریکا و کشورهای اروپایی از یک‌سو و شیخ‌نشین‌های حاشیه خلیج فارس و عربستان از دیگر سو از حامیان جدی عراق در جنگ بودند. ابتدای جنگ، بغداد ضمن دوری از مسکو به غرب گرایش یافت و اولین قرارداد خود را با فرانسه منعقد کرد. خرید هواپیماهای میراژ و سوپراتاندار و دیگر تسلیحات نظامی از فرانسه، برقراری روابط حسنه با اردن و عربستان سعودی، اتخاذ سیاستی دوگانه از سوی شوروی با اعلام مخالفت ایران از اشغال افغانستان، برطرف کردن نیازهای تسلیحاتی عراق از کشورهای اروپای شرقی، مذاکره لندن با عراق برای فروش 300 هواپیما هاوک، گفت‌وگوی عراق با آلمان غربی برای تحویل دستگاه ضد‌هوایی، خودداری انگلیس از دادن تانک‌های چیفتن به ایران و همچنین خودداری آلمان از تحویل سه ناوچه ایرانی خریداری شده پیش از انقلاب،‌ حضور نیروهای نظامی برخی کشورهای شیخ نشین عربی بویژه حضور نظامیان نیروی هوایی عربستان در ارتش عراق همه حاکی از آن بود که بسیاری از کشورها غربی و عربی از پیروزی ایران در جنگ با عراق نگران بودند و از هر شیوه‌ای برای ناکام گذاشتن ایران بهره می‌بردند. روندی که امروز نیز شاهد آن هستیم. موضوع
ایران هراسی همچنان به عنوان یکی از اهداف سیاست خارجی بخشی از کشورهای عربی و در راس آنها عربستان قرار دارد. سردمداران این کشورها با این که خود از حامیان بزرگ تروریست‌ها در منطقه هستند، اما همواره ایران را به دخالت در امور کشورهای دیگر و ایجاد ناامنی در منطقه متهم می‌کنند.

اعتماد به جوانان

حضور فعال و گسترده جوانان در جبهه‌های جنگ علاوه بر رشد زمینه خودباوری اعتماد و اطمینان مردم نسبت به توانمندی‌های آنان را افزایش داد. جوانان این مرز و بوم در کنار فراگیری دانش و علوم جدید، پا به جبهه‌های جنگ گذاشتند و بسیاری از آنان با هوشمندی بالای خود مراتب نظامی را بسرعت طی کردند و به عنوان فرماندهان جنگی باعث ارتقای توانایی نظامی ایران در دوران دفاع مقدس شدند. در کنار این موضوع با توجه به پایبندی به اصل استقلال و ضرورت بی‌نیازی از قدرت‌های فرامرزی جوانان و تحصیلکردگان با ورود کارشناسانه به عرصه‌های علمی و فنی کشور و ابتکار در طراحی فناوری‌های جدید زمینه عدم وابستگی کشور به خارج از مرزها را فراهم آوردند.

پروژه‌های عظیم اقتصادی و فنی در عرصه‌های مختلف صنعتی، دفاعی، عمرانی و کشاورزی با مدیریت این جوانان در دوران دفاع مقدس به ثمر رسید و این تجربه می‌تواند در دورانی که توجه به اقتصاد مقاومتی مورد تاکید است دوباره مورد بهره‌برداری قرار گیرد.

*جام جم