تغيير مسير واشنگتن
برخي كارشناسان امريكايي ادعا مي‌كنند كه اين تقابل‌ها كه تقريباً با نارضايتي ايران از اجراي توافق هسته‌اي از طرف امريكا طي سه ماه اخير همزمان شده، نمايش نارضايتي مقام‌هاي بلند‌پايه ايراني از نحوه اجراي برجام است. كليف كاپچان، رئيس گروه اوراسيا معتقد است «نيروي دريايي ايران اين اقدامات را كاملاً با دستور مسئولان عالي رتبه، آن هم به خاطر نااميدي از توافق هسته‌اي انجام مي‌دهد.» كاپچان معتقد است كه هر چند ايران تا كنون چندين ميليارددلار به خاطر كاهش تحريم‌ها از توافق هسته‌اي نفع برده ولي همچنان شاهد اين است كه امريكا بانك‌هاي اروپايي و آسيايي را از حركت به سمت ايران و تأمين مالي ايران باز‌مي‌دارد. در وراي اين تحليل، برخي ناظران مي‌گويند كه ترتيبات امنيتي خليج فارس با گذشت چند دهه از دكترين كارتر در حال تغيير كردن است. كارتر در سال 1980 در نطق سالانه خود تأكيد كرده بود كه امريكا خود را به تأمين امنيت جريان آزاد نفت از خليج فارس متعهد مي‌داند و تأكيد كرده بود كه امنيت جريان نفت را «با هرگونه ابزار لازم از جمله قواي نظامي» تأمين خواهد كرد. با گذشت 36 سال از ترتيباتي كه امريكايي‌ها براي امنيت در خليج فارس تعريف كرده بودند، محيط امنيتي اين منطقه به طور چشمگيري در حال تغيير است. جاش كوهن، كارشناس و مدير سابق كمك‌هاي توسعه امريكا معتقد است هرچند باراك اوباما رئيس‌جمهور كنوني امريكا نيز به تأمين امنيت انرژي در خليج فارس ابراز تعهد كرده ولي شرايط كنوني ايجاب مي‌كند رئيس‌جمهور بعدي امريكا منكر دكترين كارتر شده و حضور نظامي امريكا در خليج فارس را كاهش دهد.

امريكا در حال حاضر 11 پايگاه نظامي هوايي و دريايي در سواحل خليج فارس دارد كه 36 هزار نيروي نظامي در آن مستقر هستند. برآورد‌ها از هزينه اين نيرو‌ها مختلف است و در حالي كه برخي منابع هزينه سالانه حضور نظامي امريكا را 50 ميليارد دلار برآورد مي‌كنند، برخي ديگر از رقم 90 ميليارد دلار در سال سخن گفته‌اند. بر اساس يك برآورد، هزينه حضور امريكا در خليج فارس براي آنچه كه امريكايي‌ها آن را تضمين جريان انرژي مي‌گويند، از 1980 تا سال 2007، حدود 6/8 تريليون دلار بوده است. اين در حالي است كه برآورد‌هاي امريكايي‌ها اين است كه امريكا طي سال 2015، حدود 24 درصد نفت خود را از خليج فارس وارد كرده كه كمترين ميزان واردات نفت از اين منطقه از سال 1976 تاكنون است.

اين متغير‌ها باعث شده كه استراتژيست‌هاي امريكايي بر لزوم تغيير در محاسبات امنيتي امريكا در خليج فارس به خصوص تدوين يك استراتژي امنيتي با مشاركت كشورهاي منطقه تأكيد كنند. فردريك وري، كارشناس ارشد برنامه خاورميانه در مؤسسه كارنگي معتقد است: «توافق هسته‌اي بين ايران و 1+5 امكان ايجاد يك نظم امينتي جديد در خليج(فارس) را بيشتر كرده است.» او مي‌گويد كه امريكا بايد در اين فضا، اضافه شدن ايران به ساختار جديد منطقه را تشويق نمايد.

با وجود اينكه ايران مدت‌ها است بر لزوم برقراري امنيت خليج فارس با مشاركت كشورهاي منطقه تأكيد كرده، كاخ سفيد در عمل، به خصوص بعد از توافق هسته‌اي با ايران، گام‌هاي چنداني در اين مسير بر نداشته است. امريكا از چهار سال قبل، بعد از كاهش نيروهاي خود در عراق، همكاري‌هاي خود را با كشورهاي عربي حوزه خليج فارس تشديد كرده ولي بعد از توافق هسته‌اي بين ايران و 1+5، اين همكاري امنيتي امريكايي‌ها رشدي بي‌سابقه پيدا كرده و امريكا از زمان نهايي شدن برجام، همكاري‌هاي نظامي خود را از چهار طريق «فروش‌هاي تسليحاتي»، «همكاري دريايي، امنيتي، امنيت سايبري و ضدتروريستي»، «برگزاري مانورهاي نظامي بزرگ» و «ايجاد دفاع موشكي» با كشورهاي عربي حاشيه خليج فارس افزايش داده است. ژورنال نظامي «وار ايز بورينگ» به تازگي فاش كرد كه امريكا از سال 2011، تمرين مشتركي با اماراتي‌ها را شروع كرده كه آپاچي‌هاي امريكا و اماراتي براي حمله به قايق‌هاي توپدار ايراني در سناريوي رويارويي احتمالي آماده مي‌شوند. مجموع اين اقدامات، مقام‌هاي نظامي را در تهران به سمت اين برآورد سوق داده كه امريكا به رغم كاهش تعهدات نظامي خود در خليج فارس، به سمت معماري امنيتي جديدي پيش مي‌رود كه برآيند آن، ناديده گرفتن جايگاه امنيتي ايران در خليج فارس است.
 
ساير گزينه‌هاي تهران
نكته قابل توجهي كه امريكايي‌ها در طراحي ترتيبات جديد در نظر نمي‌گيرند، گزينه‌هاي امنيتي است كه تهران در شرايط جديد روي ميز دارد. تهران طي دو دهه گذشته به سمت استراتژي نظامي دريايي نامتقارن در مقابل قابليت‌هاي نظامي دريايي امريكا روي آورده است، قابليت‌هايي كه هر چند در رويارويي با ناوگان دريايي امريكا در خليج فارس، بايد به آزمون گذاشته شود، ولي در مقايسه با توانايي‌هاي دريايي همسايگان جنوبي ايران قابل مقايسه نيست. دو تحليل‌گر امريكايي به نام‌هاي استفن برايان و سوشانا برايان معتقدند كه افزايش تنش‌ها در خليج فارس در واقع تست تاكتيك جديد هجوم قايق‌هاي تندرو از طرف ايران است. به گفته آنها، اين تاكتيك شامل حمله تعداد زيادي از قايق‌هاي تندرو مسلح به موشك و اژدر افكن به كشتي‌هاي دشمن است. همزمان، ايران با گسترش همكاري با ناوگان دريايي كشورهايي به غير از امريكا، تلاش مي‌كند ترتيبات امنيتي رو به تحول در خليج فارس را به سود خود سوق دهد. دوشنبه هفته قبل، يك هيئت بلند پايه نظامي از ارتش ايتاليا با فرمانده نيروي دريايي راهبردي ارتش ملاقات و دو طرف براي بازديدهاي دريايي متقابل توافق كردند. منابع نظامي گفته‌اند كه دو طرف ابراز اميدواري كرده‌اند در آينده شاهد پهلوگيري ناوهاي ايتاليايي در بنادر جنوبي و تحت حوزه مأموريتي نيروي دريايي ارتش جمهوري اسلامي ايران باشند. هر چند همكاري‌هاي دريايي ايران و ايتاليا در سطحي بسيار ابتدايي قرار دارد، ولي ناظران تأييد مي‌كنند كه ايتاليا در فضاي بعد از همه پرسي خروج انگليس از اتحاديه اروپا، تمايل قابل ملاحظه‌اي براي گسترش چتر امنيتي خود در اروپا و فراتر از آن دارد.

برخي منابع طي ماه‌هاي اخير از مذاكرات بين ايران و روسيه براي همكاري‌هاي امنيتي در خليج فارس خبرداده‌اند. ماه آوريل 2016، سفير ايران در روسيه در نشستي در سن پترزبورگ گفت كه مسكو و تهران در حال مذاكره و رايزني براي ايجاد كانالي ميان درياي خزر و خليج فارس هستند، خبري كه هرچند تكذيب شد، ولي گسترش همكاري‌هاي امنيتي تهران - مسكو به خصوص بعد از استفاده روس‌ها از پايگاه هوايي شهيد نوژه همدان، احتمال حركت روس‌ها به سمت چنين گزينه‌اي را محتمل كرده است. سرلشكر رحيم صفوي فرمانده اسبق سپاه پاسداران انقلاب اسلامي تير ماه  1395 در نشستي در انزلي گفته بود: «محور «روسيه - ايران - خليج فارس» راهبردي است.» انديشكده راهبردي تبيين ارديبهشت ماه 1395 در گزارشي نوشته است: « توسعه حضور و نفوذ ناتو در منطقه خليج فارس مي‌تواند پيامدهاي مهمي بر امنيت ملي جمهوري اسلامي ايران داشته باشد... طبيعي است كه ايران براي مواجهه با اين پيامدها، بايد طراحي امنيتي خاصي داشته باشد تا از ابتكار عمل در موقعيتي كه در حصار ناتو قرار گرفته، برخوردار باشد... همكاري با روسيه و چين مي‌تواند يكي از اجزاي اين طراحي امنيتي تهران باشد. روسيه، چين و ايران از تهديد ناتو، دركي نسبتاً مشترك و البته با شدت‌هاي متفاوت دارند. اين درك مشترك مي‌تواند زمينه‌ساز همكاري‌هاي بيشتر ميان اين سه باشد تا پيامدهاي توسعه ناتو در خليج فارس را كاهش دهند. اين ديدگاه در ميان كارشناسان روس نيز حامياني جدي دارد. رجب صفروف، كارشناس روس مسائل ايران مي‌گويد: «حضور روسيه در خليج فارس نيز براي مسكو امكان بي‌سابقه كنترل عملكرد امريكا و ناتو در منطقه خليج فارس، عراق و ساير كشورهاي عربي را فراهم مي‌كند. »چيني‌ها، گزينه ديگر تأثير‌گذاري ايران بر ترتيبات امنيتي خليج فارس هستند.

كارشناسان وابستگي فزاينده چين به انرژي را مهم‌ترين دليل تمايل اين كشور، به حضور امنيتي در خليج فارس مي‌دانند. پكن، اكنون دومين مصرف‌كننده بزرگ انرژي در دنيا و سومين واردكننده نفت خام در جهان است و براي حفظ رشد شتابنده اقتصادي خود، نيازمند افزايش ميزان نفت وارداتي است. رشد اقتصادي فزاينده چين در سال‌هاي اخير، نياز روزافزون اين كشور به انرژي را افزايش داده و امنيت در دستيابي به انرژي را به عنوان چشم اسفنديار اين كشور مطرح ساخته است. گزارش انديشكده تبيين مي‌گويد: «روسيه، چين و ايران از تهديد ناتو، دركي نسبتاً مشترك و البته با شدت‌هاي متفاوت دارند. اين درك مشترك مي‌تواند زمينه‌ساز همكاري‌هاي بيشتر ميان اين سه باشد تا پيامدهاي توسعه ناتو در خليج فارس را كاهش دهند."


*جوان